Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: rún

+

→ fearacht

Chuaigh sé amach go doras fearacht's dhá mbeadh rún aige a bhualadh, ach d'fhill sé aríst

TUILLEADH (1) ▼

Tá sé ag tarraint chloch le seachtain, fearacht's dhá mbeadh rún aige cró eile a dhéanamh annsiúd

+

→ fios

Ní raibh fios rúin ná soiscéil agam (céard a bhí sé a dhéanamh); ní raibh fios rúin ná broscair agam; ní raibh fios rúin ná broscáin agam; ní raibh fios rúin ná mioscais agam; ní raibh fios brú(n) ná broscáin agam; ní raibh fios ar bith agam = níor chuimhnigh mé amháin etc. (tá na leagain seo ann ar fad)

TUILLEADH (5) ▼

Ní raibh fios rúin ná soiscéil agamsa cé a bhí ann, ach gur bhuail sé isteach chugam, agus gur dhúirt sé gur thusa a [chur] chugam é

Cén chaoi a mbeadh fios rúin ná broscair agamsa faoi t'asal. 'Ar ndú' ní mise a bhain dó. Teirigh ar a thuairisc más breá leat

Dhá mbeadh fios rúin ná broscáin aige gur mise an chéad-bhall a d'fheicfeadh sé roimhe, is mór m'aimhreas a dtiocfadh sé isteach

'Gcuire Dia an t-ádh ort agus leig dhom. Níl fios rúin ná mioscais agamsa faoi fhéin ná faoin a chuid cúrsaí. Muise nach haisteach an cleite cómhrádha a tharraing tú chugam i mbrollach an lae?

Ní bhfuair mise fios rúin ná soiscéil ar an troid luath ná mall. Tusa an chéad duine a chaintigh liom uirre

→ féar

Dar fia muis d'innis tú do rún don fhear cheart. Ní leigfidh sé sin do mhórán féir fás faoin a chosa, go gcuire sé seoladh faoi. Ní chasfadh duine ar bith leat is craobhscaoiltí

→ caomhúint

Ní chainnteochainn ar thada i láthair Sh. Tá sé ro-bhéalráideach. M'anam má's leat do rún a leigean le duine, nach mór dhó caomhamhaint eicínt a bheith ann, agus sin rud muise nach bhfuil i Seán.

→ coirigh

Dhá mbeadh fhios agam, go gcoireochadh sí orm mar sin, ní chuirfinn chuice ná uaithe, ach dheamhan fios rúin ná soiscéil a bhí agam, gur duine de'n tsórt sin í.

→ cosúil

Is cosamhail go bhfuil rún aige pósadh mar sin.

→ cuntanós

Is beag a' contanás atá le faghail uaidh siúd, deirimse leat. Shílfeá gur mó an rún a bheadh aige duine 'ionnsuidhe, go mór, dhá gceapad sé go bhfuigheadh sé an ceann is fhearr air.

→ abhaile

Ba tútach a' rud dó thú a thabhairt síos, mara raibh sé de rún aige thú a thabhairt aníos aríst. 'Marcuidheacht go Gaillimh a's cead siubhal abhaile' mar adeir a' ceann eile.

→ baile

'Bhfuil sé de rún ag duine 'bith fanacht ag baile indiu?

+

→ bannaí 1

Má sé 'bhí imbannaidhe ar Mhícheáilín, caithfe sé díol a dhéanamh anois, a's sin é fhéin an droch-dhíoluidhe. Dheamhan níos measa sa tír. Ní bheadh aon-rún aige scaradh le pighinn a' bith, dhá bhféadadh a chroidhe é.

TUILLEADH (1) ▼

Má's scéal rúin é, ná fág i gcleitheamhnas bannaidhe béil é. B'fhearr dhuit gan trácht beag ná mór air, le aon-duine, arae an té 'shílfeá, an chaomhamhaint fhéin a bheith ann, ní bhíonn.

+

→ beo 1

D'eirigh sé suas beo droch-mhúinte, a's rún aige a raibh' sa teach a chaith(eamh) amach.

TUILLEADH (1) ▼

Bhí rún aige gan aon-iall bheo a fhágáil i Seáinín, marach an chaoi ar eirigh le M. T. G. é 'thárrtháil air.

→ bocht 2

Is mairg a leigfeadh a rún le bocht ná nocht. Ar chuala tú ariamh é: is mairg a leigfeadh a rún le bun an chlaidhe, go seasadh sé ar a bhárr.

→ bollaire

Mhaithfeá do Dhia gan a bheith ag éisteacht leis a' sean-bhollaire sin thíos a' gleo a's a' glaodhmaireacht thiar sa seomra. 'Séard a bhí le déanamh leis, a' tsráid amach a thabhairt dó, a's a smut a bhriseadh, dhá mbeadh rún aige fanacht de'n bhuidheachas.

→ ainm

Céard tá de rún agaibh a dhéanamh anois, in Ainm Dé.

→ aireachas

Mara bhfuil sé de rún agad aireachas a dheanamh orra(b) (ar na beithidhigh) eirigh asta(b), agus déanfa duine eicínt eile é

→ fearg

Bhí rún aige a dhul ag íoc (ag ídiú) a chuid feirge ormsa, agus gan mé ag cur chuige ná uaidh

→ fiolla

Shílfeá gur rún atá agaibh fiola a dhéanamh dhíomsa anois mar a rinne sib den fhear ar ball. Mo choinsias sdar m'anam muis go mbeidh a leath fúib fhéin mara leige sib domsa

→ flaisc

Má tá an méid sin fuisce i bhfocal aca, tá sé de rún aca an-fhlaisc den tsaoghal a dhéanamh. Beidh sí in a "bainis Pheige Ní Eára"

→ fonn

Sén rún a bhí ag N. "stave" fuínn a rádh marach gur bacadh é. An bhfaca tú tórradh ar bith ariamh nach mbeadh sé ag iarraidh a dhul ar na hamhráin? Má chonnaic muis, ba tórradh ghortach í

→ foscadh

Tuilleadh diabhail aige. Breá nach raibh fascadh ann agus a bhéal a choinneál ar a chéile. Ní scéal rúin é ó a bheidh a fhios ag triúr é. Má bhíonn aon-chás ag duine in a scéal, ná leigeadh sé len a dheasláimh é. Is fada le daoine go bhfagha siad slí chainte

→ fuagair

Ní raibh rún ar bith aige ach achrann a fhuagairt orm

→ fás 2

Dhá phunt! An rún atá agad a bheith ag magadh fúm? Ag ceapadh go scarfainn leis ar dhá phunt! Nach bog a d'fhás an craiceann orm más fíor dhuit fhéin!

→ imigh

Níl aon rún imtheachta aige.

→ foighid

Cén neart a bhí aige air. Chuaigh an fhoighid ó stuaim air, agus bhuail sé snaidhm ar an sean-fhear. Ní raibh rún ar bith aige é a mharú, ach mharuigh in a dheidh sin

→ fáisc ar

Deir sí gur bhain sé as a hainm í. M'anam go sílim go bhfuil rún aice fáisceadh air, agus airgead a bhaint dó

→ forchosán

Chonnaic mise for-chasán ariamh annsin ag muinntir an leath-bhaile thoir, nuair a bheidís ag feamnadh as a gcuid fhéin den chladach. Bhíodh cead aca an bhearna sin atá le Garraí an Chladaigh aige a leagan amach ar an dúrlinn. Is cosúil go bhfuil rún aige seo a gcoinneál as, má fhéadann sé. Is gradha an scéal é má fhéadann agus iad ag dul ariamh ann

→ dairt

T. Sh. a bhí bonn ar aon leis, a bhuail de dhairt é. Bhí mé féin ag cinnireacht an chapaill in a ndiaidh aniar. Fios rúin ná soiscéil, ní raibh agham féin, go raibh sé ingreim muiníl ionnam. An faitíos is mó a bhí orm go scéinfeadh an capall. Marach sin dheamhan ar mhiste liomsa dhá mbeadh sé ag míoladóireacht go maidin liom. Bhí fabhairt in a shúil a mhic ó mo chroidhe thú. Is maith an scéal gur beag é a dhicheall. Ná bac le go gcreidfeadh sé nach mise a chaith an dairt. Ba bheag an baoghal air

→ danra

Séard a bhí agad a dhéanamh má tá rún agad bualadh faoi'n riasc siúd na cliamhanachaí móra atá annsin thiar agad a thabhairt aniar go ceann seachtaine agus neart mairtfheola a thabhairt dóibh. Tá an talamh siúd cho dan(d)ra agus nach gcuirfidh duine ar bith é ach fir urradhanta a bhfuil smior ionnta. Maidir le duine dona mar thusa a dhul ag plé leis, is beag é t'fhoghail air

→ daor 1

Nach daor a lean sé thú faoi'n gcarr. Dhá phunt as seo go G. Rún a bhí aige thú a bhánú — 'seadh sin

→ dea-rún

Tá rún aige rud eicínt a dhéanamh agus ní hé an deárún é nó d'athraigh sé. Tá an diabhal craithte air sin

+

→ deachma

Chuala mé caint orra — na deachmaí atá tú ag rádh. Bhí a leithidí ann a mhaisce. Deir siad nar h-íocadh iad sin ariamh gan ár agus fuil. Do'n teampall gallda a bhí siad ag dul. Chloisinn S. Mh. A. ag cur síos air fadó, gur chuala sé ag a shean-athair go raibh siad ghá gcruinneál thiar annseo uair ar Dhúithche an Ch. Bhí póilíos ann ar chuma ar bith, agus rún aca a mbaint amach de'n bhuidheachas. Chruinnigh tír agus talamh ann, le pící, le corráin nó arm ar bith ba túisce aca. Chuala an sagart a bhí annseo thiar é. Níl fhios agam cé'n sagart a bhí ann ins an ám. Bhuel tháinig sé aniar ar chuma ar bith. Chuaidh sé 'un cainte lena póilíos agus lena báillí. Marach go ndearna sé eadarscán an lá sin bheadh cuimhne air. Bhí muintir na h-áite líomhtha ceart ag achrann. Dheamhan a fhios agam féin ar mhaith siad na deachmaí dhóib, nó nar mhaith, ach níor tóigeadh aon deachma an lá sin. Ní mheasaim gur tóigeadh ná níos mó, ach leisce na bréige níl a fhios agam ar tóigeadh nó's nar tóigeadh … Tá sin céad bliain go láidir. Ara tá agus i bhfad len a chois. Bheadh sé sé scóir nó seacht scóir blianta ó a bhí sean-athair Sh. Mh. A. in a mhaith — dhá mbeadh sé taobh leis

TUILLEADH (1) ▼

Tá an scéal sin Mac Rí na nDeachmann ag S. Ó. B. Bhí sé dhá innseacht an oíche cheana thíos tigh na S. ach thoisigh P. ag sáruigheacht air sul a raibh mórán bail aige air, agus indar liom féin gur mó an rún a bhí aca as a dheireadh, a dhul ag bualadh crigíní ar a chéile. Níl cuí(bh)eamhlacht ar bith in P. má bhíonn duine ar bith ann a mbeith a fhios aige dadaí, bíonn sé ar an mbrúisceamhlacht sin. Measann sé gurb aige féin atá gach údar. Má's leat an scéal a chloisteáil buail soir ag an teach ag S. féin, agus innseochaidh sé duit é

→ dealaigh

Mara ndealuighidh tú leat anois a ghrabairín, beidh scéal agad air. Is deas iad do bhéasa. Ag iarraidh bior dearg a chur síos le mo dhruím. Rún atá agad mo bhruith agus mo loscadh. Chonnaic mise gasúir ámhuilleacha go minic ach ag an Diabhal go raibh sibse — croisim aríst sib! — sháruigh sib a bhfaca mé ariamh

→ dealg

Ó tá an dealg sáithte aca innte anois, níl aon-rún aca an Gearmánach a leigean uatha gan céir a fhágáil air. Déanfaidh siad é freisin, feicfidh tú féin. Go lá speirthe na gcut aríst, ní bheidh aon-smeámh ann. Is mór an feall muis. Marach a raibh in a aghaidh thiubharfadh sé siúd cnáimh le creinneadh dóibh. D'fhága sé cnead ionnta mar a bhí sé

+

→ deasaigh

Deasuigh amach uaim a bhleitheach mhóir, nó an rún atá agad suidhe orm uiliog

TUILLEADH (1) ▼

Deasuigh suas ins an leabaidh. An rún atá agad mise a chur ar an talamh?

→ deatach

Breagh ar chuir sé caoi ar an teach agus ar chuir sé fuireann nuadh isteach marach go raibh rún pósta aige. B'fhurasta aithinte é. Ní bhíonn deatach ar bith gan teine, bíodh a fhios agad. Is beag an mhaith dhó a bheith dhá shéanadh anois. Ní phósfadh aon-bhean é: sin é a bhí air

+

→ deireadh 1

Bhí sé ag imeacht ag mungailt faoin a fhiacail, agus ag giorán (gearán) go neámhaí, agus thob ann agus thob as aige. D'eirigh mé féin faoi dheireadh agus faoi dhó. "Mara bhfuil rún agad a thabhairt uait" arsa mise, "coinnigh é," agus amach liom an dorus

TUILLEADH (1) ▼

Tá rún pósta aige faoi dheireadh thiar! M'anam nach miste dhó sin ach oiread! Is fadó an lá ó dubhradh gur mhac é

+

→ deis

Ní mórán de dheis ad'eirigh liom air, ach an méid sin féin, d'innis mé dhó é. Is dona a thaithnigh sé leis ach oiread. Rún a bhí aige shílfeá, rádh liom aire a thabhairt do mo ghna féin: gur beag a bhain a ghna-seisean dom

TUILLEADH (1) ▼

Má bhí rún aige a dhul ag troid ba dona an deis a chuir sé air féin. Breagh nachar bhain sé anuas an "seaicéad", agus na muinchillí a chrapadh mar a rinne a leithide ariamh

→ deo

Meastú nach bhfuil rún aige a choinneál go deo? 'Sé' a chosamhlacht go bhfuil

rún (50+)