Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: rath

→ feadhnach

Cuireann sí feánach leamhnacht 'ar chuid na muc 'chuile lá. Is beag an dochar dóibh éifeacht féin a bheith ionta. Go bhfoire Dia ar na muca nach bhfánn ach an fata tor! Is deacair dóibh aon-rath a bheith orra

→ fáideog

Dírigh an fháideóg san gcoinneal sin, nó is gearr go mbeidh sí ó rath le smál

→ fáinneoireacht

Tá an t-asal seo amuigh ag fáinneóireacht aríst, th'éis a bhfuil de cheangal air. Droch-rath go deó air! Ní choinneóidh aon-gharraí san tír é = ag dul thart le na claidheachaí ag súil go bhfaigheadh sé deis nó bealach amach in áit eicínt.

→ fánaí 2

Céard atá an fánaí seo thíos a dhéanamh inniu? 'Ar ndú' is beag an rath sin, mo léan = duine a bhíos ag fánaíocht, ach cialluíonn sé fánadóir, (nó duine a bheadh le fán nó ag imeacht indiaidh a chinn roimhe) go minic freisin

+

→ féar

Ní raibh rath ná ríocht ar bheithigh inniu (ag an aonach). Mara bhfeabhsuighe siad amach annseo idtús féir! (le teacht an fhéir) = deireadh an Mhárta agus an t-Aibreán

TUILLEADH (1) ▼

An bhfuil féar tirm ag dul a rath anois?

→ caomhúint

Droch-rath ort a bhéal gan chaomhamhaint, maran tú a bhí conórach a dhul dhá innseacht sin di.

→ catóg

Aindeoin go bhfuil fairsingeacht aige, dheamhan de rath le cuid mhaith de'n talamh. Gurráin a's catógaí é fré chéile.

+

→ cinnireacht

Dhá mbeadh aon-duine de'n rath a' cinnireacht, ní raibh aon-ghoir aice imtheacht.

TUILLEADH (1) ▼

Dhá bhfaghad sé aon-chinnireacht a rath, shrianfadh sé thríd an tinneas.

→ cinnire

Ní raibh aon-chinnirí de'n rath orra(b). Dhá mbeadh dhéanfaidís gníomh thar mar rinne.

→ cipiléireacht

Tá sé a' cipiléaracht siar annsin, hébrí céard tá sé a dhéanamh, ach dheamhan mórán de'n rath a dhéanfas sé ar aon-nós.

→ ciseadóireacht

'Bhfuil aon-rath ort a' ciseadóireacht? Má tá dhéanfá grádh-Dia a's ciseog a dhéanamh. Dheamhan fad méire de chiseoig a' gabhail liom, a gcuirfinn cupla fata uirre.

→ clochneart

'Bhfuil aon-rath ort leis a' gcloich-neart?

→ coimhthíos

Tá na breaclachaí sin siar beo le coiníní anois, a's gan blas coimhighthis aca(b) le aonduine. Airigheann siad nach bhfuil aon-mhadadh de rath ar a' mbaile.

→ cosúlacht

Dheamhan cosamhlacht de'n rath atá sé a chur air fhéin le aon-bhean 'fhaghail.

→ bannaí 1

Tom: Bhuail Cóilín L. mé. An Mháthair: Mise imbannaidhe gur bhuail! Breagh gur thug tú cead dó thú bhualadh. 'Bhfuil rath 'bith leat fhéin?

+

→ bealach

Droch-rath ort le bealach mé a thabhairt! = is olc an bealach, an bealach seo ar thug tú, nó, ar threoruigh tú mé.

TUILLEADH (5) ▼

Tá na bainbh as bealach ar fad, a's gan mórán de'n rath ar mhuca = tá bainbh daor, a's muca saor.

Ní bheinn as bealach chor a' bith leis, dhá dtairgeadh sé tada de'n rath dhom, ach níor thairg.

Níl rath ná ríoghacht [leis] a' déanamh suas cunntais. Bíonn sé go leor as bealach igcomhnuidhe.

Tá bealach maith aige, dhá mbeadh aon-rath leis fhéin = tá posta, ceird, nó slighe mhaith airgid aige, dhá mbeadh sé indon é 'thapú, nó é 'chuir ar sochar dó fhéin.

Mharbhuigh 'athair a's a mháthair iad fhéin leis a' mbealach sin a thabhairt dó (posta, ceird etc), ach ní raibh sé de rath air, é 'choinneál ina dheidh sin.

+

→ bealadh

Tá'n olann ó rath de bharr bealtha, atá calcuighthe innte.

TUILLEADH (1) ▼

Is mór a' rath air an méid sin fhéin bealtha. Níl mairg a' bith air a dhul timcheall anois.

+

→ béalóg

Dheamhan feannc a baineadh as Pádraig a bhí ar cúlóig, ach cuireadh an té a bhí ar béalóg, glan-eascartha anuas as ascar na diallaide. Níl aon-rath in a mharcach leis.

TUILLEADH (1) ▼

Bá mhór a' rath ar a' teannachair seo béalóg a chuir innte.

→ crinn

Tá tú as feamuinn muis, má's i dtuilleamuidhe na roinne siúd atá tú. Nar chrinn muid 'chuile chloch amháin a' gabhail léithe imbliadhna. Dheamhan dosán ann anois, a's ní bheidh aon-fhás a (de) rath fúithe go ceann cupla bliadhain aríst.

+

→ críoch

Beidh sé ag imtheacht mar sin gan críoch gan rath, go deo.

TUILLEADH (1) ▼

'Séard a bhí le deanamh le na leithide sin, a chuirfeadh bean ó chrích a's ó rath, breith air a's bró-mhuilinn a chur faoi na mhuineál, a's é 'chaitheamh amuigh ar a' bhfeath mhóir. Bheadh sé sáthach maith aige, a's ro-mhaith — an bitheamhnach.

→ cuntas

Ceadh nach bhfuil aon-rath leat le cunntas? = tuige nach bhfuil féith an áirimh ionnad ("cunntas" a thugas go leor de ghasúir Chonamara ar "Arithmetic").

→ beo 1

Dheamhan ráithe beo, nach dtarraingeann sé a dheich bpunt pinsean, a's má tharraingeann fhéin, is olc a' rath a chuirea(nn)s sé air.

→ beochan

Tá beodhchan breagh gaoithe ag eirghe shílfeá. Dhá dtagadh farradh teann anois, 'sé a chuirfeadh rath ar a' móin.

→ biorach 2

Ní minic leis biorachaí a leigean thairis, gan snaidhm a thabhairt uaidh, má bhíonn tada de'n rath aige.

→ bioraím

Níl aon-rath a' biorrú leis, arae ní fhágann sé slis a' bith ar a' scolb.

→ blioscán

Tá'n tuar sin thíos ó rath ag blioscáin.

→ bratainn

Sin iad fhéin an bhrothtuinn dhíomhaoineach, a's an bhrothtuinn gan rath.

→ bromóg

Sé'r eirigh liom de'n rath, an leath-bhromóig sin.

→ bólaí

Ní dhéanann siad a' rath cuir chor a' bith 'sna bólaí sin síos faoi Ghaillimh. A' díol bhainne bhío(nn)s siad igcomhnuidhe.

→ feighil

Tá sé ar bheidhil a bheith in a dhochtúr anois, ach níl a chuid dinndiúirí amach a's amach fós aige. Má's leis aon-rath a dheanamh go deo, tá sé in am aige feasta.

→ aeraíl

Mara n-eirighe tú as do chuid aerighle (aeraola — an fhoghar), ní bheidh rath ná ríoghacht ort choidhchin.

→ aer

Ba mhór a' rath ort, corr-gheábh, a thabhairt amach faoi'n aer, (fh)arrus a bheith cuibhrighthe istigh annsin igcomhnuidhe.

→ aibéis

Ná tabhair a chead dó, aibéis a dhéanamh dhíot, nó tuige nach bhfuil rath 'bith leat féin.

→ buail ar

Ní dhéanfa an cur aon-rath, go mbuailtear múr báistighe air.

→ buail faoi

Shoraidh dhíot, má's é a bhfuil de rath leat, a leithide sin de chimleachán, de do bhualadh faoi!

→ buail

'Bhfuil aon-rath ort a' bualadh?

→ buanadas

Má's leat a' buaineadas a' bheith 'san éadach ní mór dhuit a dhul an 'price' leis, nó ní bhfuighe tú aon-éadach de'n rath.

+

→ buille

Thug sé buille na feill, ach is buille é, nach dtiocfa leis, má fhaghaimse aon-tsaoghal (dh)e rath.

TUILLEADH (1) ▼

Níl aon-bhuille (d)e rath aige = ní iomróir maith é.

→ buinne 2

Losc amach é (i.e. an leasú siopa). Ní mór dhó (i.e. an talamh) a bhfuil tú a chuir air. Is deacair leis a' mbuinne aon-rath a dheanamh sa talamh céadna.

rath (50+)