Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: ualach

→ farasbarr

Tá fearasbar meáchain ar an gcapall an geábh seo thar agus mar bhí an t-ualach cheana

→ feadhnach

Teirigh i gcoinne feánach móna ar an asal = ualach srathrach agus cléibh

+

→ feadhnóg

Nuair a scaoil mé an feánach (feánóg; feánac; cléitheog) tháinig leatroma san ualach agus chuaigh an tsrathair agus a raibh ann anuas druim ar ais. B'fhada go dtáinig mé isteach ar an bpéire a scaoileadh in éindigh

TUILLEADH (2) ▼

Mara dtapaí tú na feánógaí, ionntóidh an t-ualach ort. Bí ar t-áirdeall fhéin. Tá an cineál sin cléibh an-chleasach

Níl aon-chleachta agadsa ar na feánachaí seo. Siad a bhíos againne ar fad. Ní fhóinfeadh aon-chléibh eile dhuinn ach iad, ag tarraint ualaigh annseo.

→ caidhfte

Tarraingeocha sí an carr falamh maith go leor, ach chomh luath a's chuirfeas tú ualach a' bith uirre, seasfa sí suas annsin na caidhfte, a's Goll Mac Móirne, ní bhainfeadh feannc aiste, go dtogruighe sí fhéin é (capall).

→ cairt

Thug sé ualach cartach dhe leis.

→ cliar

Airighim mar bheadh ualach i mbéal mo chléibh i gcomhnuidhe, a's dheamhan a' bhfuil a' chliar a' scaradh liom chor a' bith.

→ cosúlacht

Tá sí sin a's a cosamhlacht ag dul in aghaidh a chéile go mór. Shílfeá ar a buaic a's ar a slinneán gur togha capaill í, ach dhá bhfeicfeá faoi ualach í, dheamhan a dtiubharfá do sheacht mallacht uirre. Ach níl fhios agham nach bhfuil codaigheacht a' gabhail di freisin, arae mhill sé í an chéad am.

→ buail faoi

Is mór is fiú do dhuine an fhoghluim. Ní ualach ar aonduine í, a' bualadh faoi'n saoghal dó.

→ buille

Níor fhága an t-ualach sin aon-bhuille marbh ionnamsa = badh é mo shean-eire é.

→ búilleach

Is mé atá in mo bhúilleach chríochnuighthe ag na breaclachaí céadna. Ní maith go bhféadfá iad a shiubhal, ní áirmhighim ualach a thabhairt thríob.

→ aire

Is maith 'n rud do chuile dhuine, aire a thabhairt dó féin agus gan ualach an fhir thall (an té údan eile) a bheith air = is maith an rud de chuile dhuine a pheacaidhe fhéin iomchur agus gan a bheith cionntach ibpeacadh duine eile.

→ airigh

Airighim ualach imbéal mo chléibh.

→ amach

Is mór a' suaimhneas dom a' t-ualach sin a bheith curtha amach de mo chroidhe = is mór a' sólás dom, an méid sin sciolladóireacht a bheith déanta a(gh)am, nó'n méid sin cainnte a bheith ráidhte.

→ amuigh

Is fearr amuigh ná istigh an t-ualach sin.

→ cuir amach

Nuair a thaga(nn)s ualach air cuireann sé amach é.

→ anáil

Tháinic ualach air a bhain an anáil dhe d'aon-iarraidh (féach "ualach")

→ ard 1

Chinn uirre an t-ualach a thabhairt in aghaidh an aird.

→ Fionnbheara

"Chuir mé í le ualach craicne go dtí Fionnbheara máistir ó na bruidhne" (as ceathrú faoi láir a chuaigh amú)

→ folamh 1

"Níl ualach ar bith is measa ná ualach de phutógaí fala(mha)"

→ fáltasach

Is fáltasach an cheird atá air anois, maran ag cumadóireacht dom a bhí siad seo síos. Deir siad liom gur ag cruinniú na bhfearbáin sin atá sé, agus 'chuile uair a mbíonn ualach i dtoll a chéile aige go ndíolann sé istigh inG. iad. Go bhfuil teach annsin len a gcoinneál uaidh. Mara bunscéal é, is cosúil le ceann é!

→ fóin

Bhí sé ag iarraidh fóint a bhaint as an sean-asal, ach mo chreach maidne é! Ní túisce a bheadh an t-ualach líonta air ná a luighfeadh sé faoi

→ siodmhagúil

Tá tú an-siod-mhagúil anocht! Ní bheitheá leath cho siod-mhagúil aréir le L. nuair a bhí sé ag cur caoi ar an ualach móna a thuit ort!

→ iarr

Teirigh ag iarraidh ualach móna = igcoinne

+

→ iompair

D'iomchuir mé mo chion féin de na h-ualaigh, agus is ag mo dhruím atá fhios sin, ní ag céasacht ar Dhia é = d'iomchuir mé an oiread de na h-ualaigh (cléibh, máilíní etc.) agus a d'iomchuir mo leithide ar bith, agus tá a shliocht ar mo dhruim anois.

TUILLEADH (6) ▼

Tá sé thar am agad eirghe as iomchur ualaigh feasta choidhchinn agus a bhfuil de bhromairí cloinne agad le 'na n-iomchur.

Shníomh mé asna liom ag iomchur ualaigh idir mo dhá láimh, agus tá mé ar an-chaoi ó shoin.

Caithfe tú an cnámh (an druim) a lúbadh má's leat a dhul ag iomchur ualaigh.

Níor lúb sé a dhruim ariamh ag iomchur ualaigh, agus nar eirigh an saoghal leis chomh maith le duine a bheadh lúbtha, a bheadh dhá shníomh fhéin ó mhaidin go faoithin.

Is maith uaidh ualaigh a iomchur = tá sé go maith ag iomchur ualaigh

Níl aon-iomchur ualaigh ann anois tharus (forra's) mar bhíodh = níl sé indon ualaigh a iomchur mar bhíodh sé.

→ fill

Níl aon-mhaith sna ceascannaí sin a rinne sib ann. Beannacht Dé dhuit. Cairt ar bith a mbeadh ualach uirre, ghabhfadh sí go filleadh dúda annsin

→ forcamhás

Ní leigfeadh an leisce dhó a dhul ar an bportach le asal srathrach agus ualach móna a thabhairt abhaile. Is fhearr leis ag forcamhás ar leoraí, agus maircíocht a fháil go dtí an portach, agus máilín móna a thabhairt leis anuas ar a bharr.

+

→ fulaing

Dhá mbeadh cléibh lóid againn ní theastódh duine ar bith le na hualaigh a fhuilint = cléibh a bhféadfá an tóin a scaoileadh ionta

TUILLEADH (1) ▼

Níl an capall indon an t-ualach sin a thabhairt in aghaidh Árdan Ch. Gh. agus níl aon-mhaith dhuit a dhul thar a fulainn léithe

→ fulangach

Ní bheadh tolgán ar bith agam seachtain i mbéal a chéile a chaitheamh ag iompar ualaigh, ach níl mé fulannach chor ar bith ar obair na láighe. Dheamhan ar thaithnigh sé ariamh liom thar obair ar bith

→ forainm

"An bhfuil a fhios agad, cá gcomhnaíonn Lorcán annseo", adeir sé. "M'anam nach bhfuil a fhios", adeirimse, "mar nach bhfuil a leithide ann". "Tá muis", adeir sé, "ar na mbaile seo thiar". "Lorcán ar an mbaile seo thiar!" adeirimse. "Má tá is ingan fhios domsa é. Le uair an chloig a tháinig sé ann. Tháinig mise anuas thríd an mbaile sin anois le ualach móna agus … ". "Laurence Conneely", adúirt sé. "Tá a leithide ann", adeirimse, "ach dar sliabh má tá Lorcán air, is for-ainm air é" (níor mhar a chéile dar leis "Lorcán" agus "Laurence")

→ abair

Céard adéarfá le fear a tháinic isteach aréir chugam ag iarraidh ualach fataí orm nó go dteagaidh fataí nuadha = nach dalba an rud é!

+

→ céadéaga

Ní bhfuighidh sé sin aon-bhás choidhchin. Beidh sé ag dul ins na céid-déaga mar sin, agus ualaigh ag teacht air, agus é ag díriú aniar aríst ag caitheamh gail de'n tsean-dúda. Nach bhfuil sé ag saothrú báis ó a rugadh mé agus dheamhan bás ná bascadh fós air

TUILLEADH (1) ▼

Bhíodh an-chaint ar dhaoine a dhul ins na céad-déaga fadó, ach ní chloisfeá caint ar bith anois air. 'Sé'n chaoi a raibh siad an uair sin, ar an dá luath agus a bhfeicfidís ualach ar bith ag teacht orra, chuirfí na h-ordógaí orra ar an bpuínte. Badh é a scil ann é, badh é sin

→ daingean

Tá slabhra daingean ar an ualach sin

→ dall dúda

Dá mbeitheá an fhad ar neamh-chodladh agus atá mise, bheitheá féin in do dhall-dúda freisin. Níl a fhios agam ó Fhlaithis Dé céard atá orm. Chuaidh mé ag an dochtúr agus thug sé cupla buidéal dom, ach bhí mé cho maith dhá bhfuireasbhaidh. Níor chaith mé an ceann deire a thug sé dhom chor ar bith. Sin é an chaoi a bhfuil mé. Buaileann codladh mé mar seo agus bím in mo dhall-dúda leis, ach ar an dá luath agus a dteighim ar an leabaidh, imigheann sé d'aon-iarraidh … Bím ag tuitim in mo chodladh agus airighim ualach eicínt i mbéal mo chléibh, agus mar a bheadh pléascadh eicínt in mo phíobán. Dúisighim suas de gheit. Uaidh sin amach, tá mise réidh le codladh

→ dealaigh

Ar chuala tú faoi Sh. Tá sé dealuighthe leis agus fiacha fágtha in a dhiaidh aige is 'chuile áit ar fud an D. 'Chuile dheoir óil dár thóig sé, níor íoc sé sciúrtóg dhó (dhe). Nach diabhaltaí tuatach an mhaise dhó lascadh leis mar sin agus ualach de'n tsórt sin a fhágáil in a dhiaidh

→ de

Tiúrfaidh tú leat a bhfuil eile de mhóin ann anois de dhá ualach

→ deidearún

Cé'n sórt deidiorún de mhac é siúd aige. Chonnaic mé ag teacht aníos an lá cheana é agus bord na gcléibh de "mhaingiols" aige ar an asal. Bhí leathtromadh i gceann de na cléibh. "Cuir cloch 'sa gcliabh sin" arsa mise "nó ionntóchaidh an t-ualach." Diabhal cur, ach a chloigeann a bhualadh sa talamh. Is gearr gur ionntaigh an t-ualach. "Cuir suas anois é" arsa mise "má's breagh leat"

→ deireadh 1

An t-ualach faoi dheireadh a thug mé liom, as an gcruaich thuas a thug mé é

+

→ deis

Sílim leis an deis atá ar an mbealach th'éis na báistighe nach bhfuil sé ionrásta ag asal ar bith ualach móna a thabhairt ann. Ní shiubhalfadh an fiadh na cíacraí bradacha sin scaithtí

TUILLEADH (1) ▼

Cé a chuir an deis siúd ar an dubhachán móna? D'fhága duine eicínt béal in áirde é, agus níl deoir as aer nach bhfuil ólta aige. Is cuma le cuid de na daoine é, ach an t-ualach sin a thabhairt as, agus é a fhágáil faoi thoildeona Dé annsin. Ní gan uí gan ó móin a fháil anois

→ diomalach

Is diomallaighe sib ar mhóin ná trí theach. Tháinic ualach móna indé, agus tá sé indáil le ídighthe anois aríst. 'Sé 'u' (bhur) gcloch neart an lá a bhaint as

ualach (50+)