Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: ualach

→ abair

Céard adéarfá le fear a tháinig isteach aréir chugam ag iarraidh ualach fataí orm nó go dteaga fataí nua — nach dalba an rud é!

+

→ céadéaga

Ní bhfaighidh sé sin aon bhás choíchin. Beidh sé ag dul sna céadéaga mar sin, agus ualaí ag teacht air, agus é ag díriú aniar aríst ag caitheamh gail den tseandúda. Nach bhfuil sé ag saothrú báis ó rugadh mé, agus dheamhan bás ná bascadh fós air

TUILLEADH (1) ▼

Bhíodh an-chaint ar dhaoine a dhul sna céadéaga fadó, ach ní chloisfeá caint ar bith anois air. 'Sé an chaoi a raibh siad an uair sin, ar an dá luath is a bhfeicfidís ualach ar bith ag teacht orthu, chuirfí na hordógaí orthu ar an bpointe. Ba é a scil ann é, ba é sin

→ daingean

Tá slabhra daingean ar an ualach sin

→ dall dúda

Dá mbeifeá an fhad ar neamhchodladh agus atá mise, bheifeá féin in do dhall dúda freisin. Níl a fhios agam ó fhlaithis Dé céard atá orm. Chuaigh mé ag an dochtúr agus thug sé cupla buidéal dom, ach bhí mé chomh maith dhá bhfuireasa. Níor chaith mé an ceann deiridh a thug sé dhom chor ar bith. Sin é an chaoi a bhfuil mé. Buaileann codladh mé mar seo agus bím in mo dhall dúda leis, ach ar an dá luath is a dtéim ar an leaba, imíonn sé d'aon iarraidh … Bím ag titim in mo chodladh agus airím ualach eicínt i mbéal mo chléibh, agus mar a bheadh pléascadh eicínt in mo phíobán. Dúisím suas de gheit. Uaidh sin amach, tá mise réidh le codladh

→ de

Tabharfaidh tú leat a bhfuil eile de mhóin ann anois de dhá ualach

→ dealaigh

Ar chuala tú faoi Sh. Tá sé dealaithe leis agus fiacha fágtha ina dhiaidh aige i chuile áit ar fud an D. Chuile dheoir óil dár thóg sé, níor íoc sé sciúrtóg dhó (dhe). Nach diabhaltaí tútach an mhaise dhó lascadh leis mar sin agus ualach den tsórt sin a fhágáil ina dhiaidh

→ deidearún

Cén sórt deidearún de mhac é siúd aige. Chonaic mé ag teacht aníos an lá cheana é agus bord na gcléibh de mheaingeals aige ar an asal. Bhí leatromadh i gceann de na cléibh. 'Cuir cloch sa gcliabh sin,' arsa mise, 'nó iontóidh an t-ualach.' Diabhal cur, ach a chloigeann a bhualadh sa talamh. Is gearr gur iontaigh an t-ualach. 'Cuir suas anois é,' arsa mise, 'más breá leat'

→ déidín

Thabharfainn an leabhar go raibh déidín tite ag an luán cait seo agam an oíche faoi dheireadh. Bhí plaic ina bhéal agus gan í ag dul siar ná aniar, agus é ag cinnt air a caitheamh amach ná a bhéal a oscailt lena caitheamh amach. Bhí sé ag sníomh agus ag lúbadh agus a dhrioball ina bhior aige, gan mothú ar bith. Hé brí cén sórt ualach a bhí air chuir sé dhó (dhe) sa deireadh é. Dhá n-imíodh sé féin, is beag an chaitheamh ina dhiaidh a bheadh againn: is beag é a mhaith ná a mhaoin. Má tá eallach ar bith fairsing timpeall an tí seo, is cait iad. Bhainfidís an greim amach as do bhéal

→ deireadh 1

An t-ualach faoi dheireadh a thug mé liom, as an gcruaich thuas a thug mé é

+

→ deis

Sílim leis an deis atá ar an mbealach théis na báistí, nach bhfuil sé inrásta ag asal ar bith ualach móna a thabhairt ann. Ní shiúlfadh an fia na cíocraí bradacha sin scaití

TUILLEADH (1) ▼

Cé a chuir an deis siúd ar an dúchán móna? D'fhága duine eicínt béal in airde é, agus níl deoir as aer nach bhfuil ólta aige. Is cuma le cuid de na daoine é, ach an t-ualach sin a thabhairt as agus é a fhágáil faoi thoil deona Dé ansin. Ní gan uí gan ó móin a fháil anois

→ díle 1

Tá seanfhear eile ann nach bhfaca mise ariamh ach aon uair amháin, agus is sine é ná Fionntán Fáidh nár báitheadh sa Díle. Chonaic mé ag teacht anuas an seanbhóithrín taobh thiar ansiúd é agus ualach móna ar asal aige. Is beag a chorraíos sé amach chor ar bith sílim. Níl aon ghus a rath ann.

→ díol 2

Ualach eile anois a chuirfeadh an chruach mhóna seo go dtí n-a díol. Tá sí críochnaithe ach í a bhiorú

→ diomalach

Is diomalaí sibh ar mhóin ná trí theach. Tháinig ualach móna inné agus tá sé i ndáil le ídithe anois aríst. 'Sé a (bhur) gclochneart an lá a bhaint as

→ dó 2

Ní bhaileoidh tú faoi dhó í, mura gcuire tú an-mhaoil ar an ualach seo

→ dóid

Dhéanfadh trí cinn de na dóideachaí siúd ualach asail. Péire sna cléibh agus ceann de mhaoil

→ driopás

D'fhéadfá a rá go raibh driopás ormsa, arae bhí faitíos orm nach mbéarfadh an sagart uirthi beo. Mo chreach mhaidne ghéar tú, is uirthi nach raibh an mhairg roimhe: ina suí suas ag ithe bruithneoige di féin as an ngríosaigh. Cuirfidh sí fód orainn uileag fós. Ach má mhaireann di le na hualaí siúd, ní bheidh deoir ar bith ola ag an sagart nuair a theastós an ola a dhul orainne

+

→ droim

Níl aon fhear in do thír a d'iompródh an t-ualach sin faoina dhroim, hé brí céard a dhéanfadh sé lena shá roimhe i mbara nó a tharraingt ina dhiaidh i gcairt

TUILLEADH (4) ▼

Tá tromlach an ualaigh thiar chun deiridh, agus gan brí amach faoina droim. Is ar a chruachúis di tarraingt in aghaidh na n-arda leis

Is beag an t-ualach a mbeadh tuirsiú mo dhromasa anois ann, ní ag ceasacht ar Dhia é. Ní raibh mé lá eile mar sin. Ach caitheann an aois a cuid féin a fháil

B'fhearr a dhéanfása ar an gcruaich sin lena dhíol de réir ualaigh ná a díol faoina droim mar sin. Tá an mhóin sin an-tseasmhach agus is beag den díogha atá inti. Nach í clochmhóin an phortaigh thiar is mó a chuir tú inti. T'anam ón diabhal nach bhfuil meáchan an ghuail inti sin

Coinnigh daingnithe air anois agus ná díol oiread agus ualach amháin leis aisti mura gceannaí sé faoina droim uait í. Má théann tú ag sceidínteacht léithe, ní bheidh a leath oiread dhá barr agat agus a bheadh lena díol faoina droim. Cuileálfaidh sé chuile fhód fliuch ag gabháil léithe. Feicfidh tú féin air gur díon déirce leis a fáil amach anseo nuair a bheas sí gann. Beidh sí thrí lasadh faoi Fhéil Bríde seo chugainn

→ dromannach

Tá an-spreacadh i gcnámha dromannacha an chapaill. Tá a chomharthaíocht lena chois. An bhfeiceann tú na hualaigh a tharraingeas sí. Is ar an droim a theagas an ceann trom den mheáchan

→ téigh ar

Chuaigh tromlach an ualaigh ar mo chapallsa, agus má chuaigh féin, is uirthi nach raibh an mhairg a iompar

→ téigh as

Ní cheannóinn an capall sin chor ar bith. Cuimhnigh go bhfuil mise dhá rá leat: is gearr a bheas déantús maitheasa ar bith sa gcapall sin, agus sin é an fáth go bhfuil sé ag iarraidh a cur uaidh. Níl néal ar bith air sin. Nach bhfeiceann tú í ag dul amach ar fad as na guailní. Tá sí caite i ndiaidh a mullaigh uileag anois. Is beag an dochar di agus na hualaigh a chuireadh sé uirthi

→ téigh do

Níor airigh mé ag dul dom go dtí arú aréir é. Tháinig ualach orm d'aon iarraidh. Ní raibh mé ach théis mo bhéile, agus níor fhan tada dhe ar mo ghoile, ná níor fhan aon cheo ar mo ghoile ó shin ach an oiread

+

→ téigh faoi

Chuaigh sé faoin ualach — chuaigh sé dhá iompar; nó, bhí sé ag íoc ar leath an ualaigh nó ar a chion dhe

TUILLEADH (1) ▼

B'fhearr dhuit a dhul faoi ualach slat liom. Gabhfaidh an bheirt againn M. lá eicínt go mbaine muid iad

ualach (29)