Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: Fiar

Nualitriú Bunlitriú

Fiar

—Ainmfhocal: Fireann

—níor chuala mé aon-chlaochlódh tuisil air

claonadh; féithiú; indiaidh leathtaoibhe; crasáilte; neamh-dhíreach; camta; dronn.

+–

Th'anam ón diabhal, thug tú fiar ro-mhór don chlaidhe sin. Breá nach bhfuair tú dorú talúna agus a chur leis. Ní caoi ar bith é sin le claidhe a dhéanamh. Tá go leór talúna diomalluithe agad annsin

Tá an-fhiar ó thuaidh le tabhairt don bhóthar ag an ngleann. Gabhfaidh sé isteach cúig nó sé de throithe ar chuid T. Mh. Nach hé a bhéas goilliúnach má chailleann sé mórán talúna. Ach céard atá ann ach leac?

TUILLEADH (1) ▼

Má tá tú le portach nua a oscailt annsiúd i mbliana, tabhair fiar siar dhó, i gcruth agus go mbeidh ceann le fánaidh ag an uisce

+–

Bhí sé sínte ar an teallach ar fiar = ní raibh sé sínte díreach, ach claonta

Ní chodlódh aon-duine beó néal in éindigh leis ar leabaidh. Sén chaoi a síneann sé é féin ar fiar = treasna ó chois na leabthan go dtí an cúinne is fuide uaithe sin ag a ceann

TUILLEADH (2) ▼

Cén diabhal ná deamhan a d'fhága an carr sin amuigh ar fiar ar an mbóithrín? An bhfeiceann sibh nach féidir le duine a dhul síos ná aníos aige?

Fág an claidhe beagán ar fiar mar seo nuair a bhéas tú dhá dhéanamh, i riocht agus go mbeidh casán isteach annseo agad. Níl maith ar bith dhuit é a leigint díreach

+–

Siúileann sé gan fiar = díreach

Nach hé atá indon siúl gan fiar bail ó Dhia air. Is breá an foránach fir é

TUILLEADH (1) ▼

M'anam má bhí sé ar meisce gur shiúil sé abhaile aréir gan fiar ar bith

ar leath-bhord.

Ní mór dóibh fiar a thabhairt dóibh fhéin inniu (báid). Ní thiocfaidís isteach díreach i súil na gaoithe. Tá sé in a lom gaoithe adtuaidh anois = a theacht isteach ar tír ag tornáil

Ní thiocfaidh an bád sin san gcéibh. Tá sí ag fanacht ar an mbord soir gan fiar ar bith = gan camadh; gan féithiú isteach; tá sí san gcúrsa díreach

Cuirfidh mé geall leat go dtiúrfaidh sé fiar dó fhéin soir anois, agus gurb ón taobh thoir a ghabhfas sé isteach ann. Ar bhoird mar sin a theagas sé is chuile theach. Is dóigh gur briotais é atá aige

Fiar in iontrálacha eile (50+)

→ fearthainneach

Má chothuíonn sé fearthainneach mar seo, ní thriomóidh aon-fhód móna ná aon-tsop féir. Dhá dtugadh sé seachtain fhéin uaidh, ní bheadh aon-chailleadh air

→ follasach

Bhí sé annsin as comhair do dhá shúl cho follasach le coca féir, agus ní fhaca tú é in a dhiaidh sin

→ fothair

Bíonn féar agus fóthar annsin mar is minleach ar fónamh é, ní hé sin don spíontán bradach atá anuas annseo. An bhfeiceann tú an baile sin thiar. Dheamhan dhá sheamaide istigh ar a fhuaid. Go deimhin ní talamh féir atá ann

→ fág

D'fhága an soilíos mo chuid féir fhéin dreóite

→ fáideog

An bhfeiceann tú an changailt atá ar an asal san síol féir! Dar brí an leabhair tharraing sé (cic) orm, nuair a shíl mé a dhul in a éadan! Sin é an diabhlánach! Tá sé mar bheadh cut ann ag cangailt páideóige anois. Beidh scéal agad air a bhithiúnaigh, ar feadh mise maide maith téagarach a fháil!

→ fáinne

Déanann siad fáinne féir thoir ann, agus cuireann siad na gasúir ag troid = cumraíocht fáinne a dhéanamh san talamh le maide nó láighe, agus na gasúir a dhul isteach ann; ní thuigim cén bhaint atá aige le "féar" maran abairt shamhailteach a bhí ann ó thús. Nítear fáinní féir i móinéir agus in iothlainneachaí

TUILLEADH (2) ▼

Déan fáinne féir dóibh go dteighe siad ag caraíocht

Rinne muid fhéin fáinne féir do'n bheirt agus thosuigh siad ag pliunncadh (pleanncadh?) a chéile. Tabhair pliunncadh air! Má sea fhéin, ní raibh goir ná gaobhar ag an mbleitheach mór ar Th.

→ fálach

Breathnuigh amach faitíos na fálach thuas. Tá an cneamhaire d'asal sin, agus a cheann síos thar chlaidhe gharraí T. Mh. aige ar feadh an lae. Má theigheann sé in a chuid síol féir siúd, is measa duit é a tharraint ort ná an t-Ábhairseoir

→ fánach

Tá ur gcuid féir ag imeacht go fánach annsiúd thíos cheal claidheachaí. Bíonn beithigh an bhaile istigh ann chuile ré solais = go neamh-thairbheach díbh fhéin

→ féar

Gabhfaidh mé ag baint fhéir sílim

TUILLEADH (23) ▼

Tá sé ag baint an fhéir as a bhuille (fc. buille)

Níl aon-tsop féir ag gabhail liom nach bhfuil ar a chois fós = in a sheasamh gan baint

Tá acra féir ar a chois fós aige = gan baint

Tá mé ag brath air an garraí sin a leigean amach 'un féir i mbliana = é a choisint le haghaidh féir tirm

Tá sé ag leigean amach an fhéir (fc. leig)

Ní raibh rath ná ríocht ar bheithigh inniu (ag an aonach). Mara bhfeabhsuighe siad amach annseo idtús féir! (le teacht an fhéir) = deireadh an Mhárta agus an t-Aibreán

Ná leig na beithigh isteach annsin go tús féir indeireadh an Earraigh

Níl seamaide féir ar bith ag teacht fós = ag fás

Tá fásach féir ann = féar a ngabhfá go básta ann

Níl ann ach geamhar beag féir = giomannach beag féir

Dheamhan téagar (brí, a rath etc.) féir a bhí san ngarraí sin

Thug an bhó sracadh féir léithe

Uchtóg fhéir, bréidín féir, scuabán féir, gabhail fhéir etc. (fc. na focla sin)

Tá táirne féir i speal (fc. táirne)

Cuirfidh mé an píce féir thríot (fc. píce)

Rinne siad fáinne féir (fc. fáinne)

An bhfuil mórán síol fhéir curha agad i mbliana

Tá sé ag cur féir ón a chosa = ag siúl go tréan

Níor fhás mórán féir faoi mo chosa nó go ndeacha mé siar chuige = rinne mé deifir ag dul chuige (le turas nó aistir)

Ní fhásfaidh mórán féir faoin a cosa nó go n-innsighe sí an scéal sin do dhuine eicínt eile = duine a bhíos beó phianta go dteighe sé ag caint faoi scéal eicínt

Dar fia muis d'innis tú do rún don fhear cheart. Ní leigfidh sé sin do mhórán féir fás faoin a chosa, go gcuire sé seoladh faoi. Ní chasfadh duine ar bith leat is craobhscaoiltí

Féar indiaidh féir atá ann (ath-fhéar) = ath-bharr; leigean d'fhéar fás in áit ar baineadh féar ar mhóinéar

D'imigh an diabhal orra má tá siad gránuithe ar an ngarraí sin agus féar indiaidh féir aca ann.

→ fíóg

Dhá bhfaghainn glac fhíógaí le rópaí a chur ar na cocaí féir sin amuigh! Ba cheart go mbeadh dalladh aca thuas i mbarr an bhaile agadsa

→ cadhail

Níor mhór a bhfuil de chlocha sa ngarrdha sin a phiocadh a's iad a chaidhleadh suas in áit eicínt as a' mbealach, má's linn é 'leigean amach 'un féir imbliadhna. Tá an draoi cloch air.

→ ciseach

Tá'n slám féir sin thiar in a chiseach ag na caoirigh. Dheamhan puínnte a' bith nach istigh ann a bhío(nn)s siad.

→ clochneart

Má tá tonna féir sa gcoca sin, 'leabharsa sé a chloch neart é.

→ baile

Crap do chuid féir, maran leat amlughadh a thabhairt dó. Tá'n braon ar ghort a' bhaile.

→ beart

Tá beart luachra, féir, scolb, raithnighe, barrann etc. aige.

TUILLEADH (2) ▼

Dheamhan mórán nach ndéanfadh a' bréidín féir sin beart ann fhéin.

Ní thiubhrad sé le rádh, go gclisfeadh sé faoi'n mbeart féir, aindeoin go raibh a sceadamán amuigh aige dhá iomchur.

→ coraice

Ceadh nach bhfuil tú a thabhairt do na beithidhigh sheasca, ach an ghabhailín fhéir sin? Is gearr le dhul orra(b) an teirgéis sin ar choruice dhuibh na bliadhna a's gan soláthar na solamar ar a' talamh.

→ crinn

Níl seamaide féir anois ann. Tá sé crínnte síos go grinneal aca(b) = beithidhigh a bheadh i bhféar.

→ brachlainn

Tá an-bhrachlainn fhéir leigthe aige indiu.

TUILLEADH (1) ▼

Is mór an bhrachlainn fhéir atá bainte aige ó eadarshuth.

→ brachán

Ní raibh ceapadh 'bith fhéin agamsa, go raibh an brochán dóirtighthe, mar bhí siad chomh mór le chéile, le láir bhán a's coca féir.

→ bratscair

Dheamhan sop féir ag gabhail le M. Mh. Bh. annsin thoir, nach caithte in a bhrat-scair mar sin atá, faoi amlughadh. 'Bhfaca tú fear a' bith ariamh nach dtapóchadh a ghna(ithe) ach é?

TUILLEADH (1) ▼

Dheamhan iongantas a' bith a dhéanfainnse gur théith an coca féir sin. Nar fhága sé in a bhrat-scair annsin thíos é ar feadh coicíse, gan breathnú siar air. Bíodh sé buidheach nuair nar lobh sé ar fad.

→ breoigh

Níor mhór d'fhéar giollacht thar cíonn imbliadhna, a's a bhfuair sé d'amlughadh. Tá leath féir do thíre breodhuighthe a's lobhtha a mhic ó.