Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: Nollaig

→ farasbarr

An gcuimhníonn tú ar an Lá Nollag a raibh muid ag ól thoir tigh Ph. Sh.? Tháinig M. P. Th. isteach agus d'ól sé buidéal pórtair. Chuaigh an láimh síos sa mbrollach, agus go deimhin tháinig sí aníos (le) sparán a raibh ceangal air! D'iontaigh sé a chúl linn gur thug sé an t-airgead aníos as agus gur chuir sé taisce aríst ar an sparán faoin gcích. An dara buidéal a d'ól sé, chuaigh sé siar sa sáinn siúd ar chúla an tsiopa leis an sparán a bhaint aníos aríst. Le earasbarr a chur ar an gcuibhiúlacht. Deile? — chuaigh sé ar cúlráid i riocht is go mbeadh cuibhiúlacht ní b'fhearr aige le luach na dí a fháil

→ feáin

Ní raibh fí ná feáin air mura dtéadh sé ar an bportach ag tógáil mhóna ar maidin. Diabhal aithne air nach tirim a bhí sí! 'Dhá mba triomach go Nollaig é anois,' adeirimse, 'dheamhan fód den tsraith siúd a bheadh le dhul i gcruach.' Síleann sé má theagann ana mar sin go dtriomódh sí ar an bpointe. Tá sí réidh leis go hathbhliain muise

→ fliuch 1

Ní raibh fliuchadh do bhéil de chineál ar bith óil anseo faoi Nollaig. B'annamh leis nach go barr bachall a bheadh sé

→ clochneart

Meas tú cé mhéad a fuair an sagart Lá Nollag? Déarfainn má fuair sé céad gurb é a chlochneart é, ach measaim go ndeachaigh sé rite leis.

→ cothromacan

Dhá mba báisteach go Nollaig é, caithfidh sé cothromacan síne na huaire a thabhairt uaidh uair eicínt.

+

→ baile

Tá an Nollaig ar ghort an bhaile againn anois — is gearr go mbí sé ina Nollaig; is gairid go dteaga an Nollaig.

TUILLEADH (2) ▼

Is gearr a bhí sa mbaile aige chor ar bith faoin Nollaig — is gearr an scíth a fuair sé.

Tá an Nollaig gar do bhaile anois — is gairid go mbí sí ar fáil; tá sí ar ghort an bhaile againn.

→ bealaíocht

Ba gearr de lón dom bealaíocht na Nollag, agus ní fheicfidh mé aon bhealaíocht aríst go dtige an tSaoire.

→ coraice

Gearrógaí dubha na Nollag, coraice dhubh na bliana, laethantaí na riabhaí, gairfean na gcuach, agus gaoth rua na Féile Sin Seáin — sin iad a chuireanns cruit ar an seaneallach. 'Siad, agus ar an duine fhéin go minic.

→ crochaille

Níor scar na crochaillí sin liom anois ón Nollaig seo caite. Sin é an uair a tháinig an slaghdán orm an chéad uair.

→ bocht 1

Nach bocht duit sin! Is mór an t-údar gaisce do dhuine cupla punt a thabhairt dá mháthair faoin Nollaig nó faoi Cháisc, agus a liachtaí rud atá ag glaoch uirthi! (duine a bhí ag déanamh gaisce faoin méid dhá shaothrú a bhí séa thabhairt uaidh le haghaidh an tí)

→ buil

Ní buil liom blaiseadh de dheoir go dtaga an Nollaig aríst.

+

→ buille

Is dalbaí an buille ar an tír seo go bhfuil Meiriceá buailte suas sa saothrú. Airíonn cuid mhaith é a d'fhaigheadh lán laidhre chuile Nollaig roimhe seo.

TUILLEADH (1) ▼

Beannacht Dé dhuit, a dhuine sin! Dheamhan an buille fhéin a rinne mé le mí ag ruaig tinnis a bhuail mé théis na Nollag.

+

→ airigh

Aireoidh sibh cuid nuaíocht na Nollag a bheith caite anois mar is iomaí beadaíocht a d'éirigh libh.

TUILLEADH (1) ▼

Is beag a d'airigh sé sin punt de dhualgas Nollag a chaitheamh chuig an sagart.

+

→ amach

Bhí sé ina chónaí anuraidh amach go Nollaig.

TUILLEADH (2) ▼

Tá an mhairteoil le caitheamh in aer ón Nollaig amach — tar éis na Nollag

Tá an Nollaig amach romhainn go gairid anois, agus ní feasach mé cá bhfaighidh mé rud lena haghaidh.

→ amuigh

Caithfidh sé go bhfuil pínn mhaith amuigh air anois mar tá sé ag tógáil as éadan ón Nollaig seo ghabh thart.

+

→ cuir amach

Dhá gcuirtheá do theanga bheag amach an Nollaig seo d'uireasa poitín, ní bheadh aon ghair agat sileadh a fháil.

TUILLEADH (1) ▼

Chuir mé chuile leithphínn dhá bhfuair mé as Meiriceá amach ag ceannacht cuid na Nollag.

→ seachadadh amach

Ní bhfaighidh tú aon cheo isteach uaithi faoin Nollaig mura ndéana tú an seachadadh amach.

→ Fionnán

Romhat amach atá anois. Inniu Lá Fhéile Fionnáin agus roinntear an fuacht. Ba in é seanchas na seanfhondúirí ar chaoi ar bith. Trí lá roimh Lá Nollag a cheapaidís do Lá Fhéile Fionnáin

→ féirín

Cén féirín Nollag a fuair tú?

→ fíneáilte

Tá an gamhain sin an-fhíneáilte: rólom gan aon fhíonnach. B'fhéidir dhó scinneadh amach go maith. Má fhaigheann sé aire, is maith an beathach a bheas ann faoi Nollaig seo chugainn

+

→ isteach

Beidh an Nollaig istigh ina mullach gan aireachtáil — ní fada go mbí an Nollaig againn (ar fáil, ar an talamh) anois

TUILLEADH (2) ▼

Thug sí an méid sin isteach dom nuair a cheannaigh mé cuid na Nollag — thug sí an méid sin le cois dom nuair a cheannaigh mé earraithe na Nollag

Má iarrann tú aon cheo isteach uirthi faoin Nollaig, bíonn an béal bocht uirthi i gcónaí

→ istigh

Tá seachtain eile ar an Nollaig sula mbí sí istigh (bíonn dhá chiall leis seo go minic: caite agus ar fáil, ach is iondúla an chéad chiall. Rí-annamh a cloistear é an bealach eile — ag teacht isteach = ar fáil)

→ feothannach

Aimsir fhuar fheothannach idir dhá Nollaig a bhí inti

→ fiú

Is fiú ór an aimsir atá anois ann thar mar a bhí sí le mí. Níor tháinig aon lá ón Nollaig a ligfeadh luch as poll ná diabhal as ifreann

→ feasta

Tá an Nollaig ar dhort an bhaile lá ar bith feasta — tá sí ag tarraingt orainn

→ danra

Ná bac le danra a mhic ó. Tá sé chomh danra le múille. D'iarr siad air anuraidh a dhul agus teach nua a dhéanamh ar thalamh C. E. — is leisean é. Níor labhair sé aon smid leo aríst go bhfaca siad mí. Taca na Nollag, bhuail sé féin suas ann gan iarraidh gan achainí agus bhí leath an bhalla déanta aige agus gan fios ag aon duine air

→ daol

Má theangmhaíonn daol leis siúd, is maith gasta a bheas sé ag tabhairt an tsráid amach do Mh. Ní rachainn faoi dhuit go gcaithfidh sé Oíche Nollag seo chugainn faoi shó ann choíchin. Má chaitheann, 'sé a chlochneart é

→ dea-Nollaig

Dea-Nollaig í míle buíochas le Dia

→ deascabháil

Sílim féin nach mbíodh ar Dhéardaoin Deascabhála fadó ach breacshaoire. Chuir siad an tsaoire aríst air, agus bhain siad de lá eicínt eile í. Ar ndóigh leath na laethantaí a mbíodh saoire orthu fadó, níl saoire ar bith fanta orthu anois. Mura dté tú ach síos Gaillimh, agus is gearr uait é, agus níl saoire ar lá ar bith ach ar Lá Nollag agus ar an Domhnach

→ deifir

Bhí an-deifir agam leis an gculaith éadaigh, ag ceapadh go mbeadh sí agam faoin Nollaig, ach bhí baol orm

→ deilbh 1

Ní fhaca mise leis an tsíoraíocht cheana é, agus go deimhin mura bhfaca féin, tá sé deilbhithe amach faoi chomhair an bháis anois. Tabharfaidh dhá lá dhéag na Nollag rud le déanamh dhó

→ deireadh 1

Lá saoire eicínt ar dheireadh na Nollag a bhí ann ar aon chor

+

→ deoch 1

"Bia agus deoch faoi Nollaig, agus éadach nua faoi Cháisc" (sórt leathfhocal)

TUILLEADH (2) ▼

Bhíodh na daoine ag caint fadó ar bhia agus deoch faoin Nollaig agus éadach nua faoi Cháisc, ach is éadach nua chuile am den bhliain anois é

Thug P. deoch shuain dó Oíche Nollag! Níor facthas amach ó shin é

+

→ dia 1

Go dtuga Dia Nollaig mhaith dhaoibh

TUILLEADH (1) ▼

Go dtuga Dia Nollaig mhaith daoibh agus athbhliain shonaí!

+

→ dia 2

Titfidh Lá Nollag ar an Luan i mbliana agus Déardaoin Dearg a bheas i lá na leanbh

TUILLEADH (1) ▼

Satharn mór na Nollag (an Satharn roimh Lá Nollag)

→ diachta

Diachta ghéar gan an Nollaig chéanna tharainn dá mba rud é a dhúnfadh a (bhur) mbéal. Níor thug sibh foras ná suaimhneas dúinn le mí ach í ina leathrann agaibh lena (bhur) mbricfeasta, agus lena suipéar. Nuair a thiocfas sí tiocfaidh sí agus ní fhéadfaidh sibhse ná aon duine eile a dhéanamh lá níos túisce. Breá nach ligfeadh sibh dá gcuid clabaireachta ansin fúithi

→ dingthe

Shílfeá go bhfuil an bag dingthe. Duine eicínt a shuigh air sa mbus. Sea go siúráilte. Duine ar bith atá ag traibhléaracht mar sin aimsir na Nollag, is deacair dó rud ar bith a thabhairt slán. Bíonn busannaí agus traentachaí líonta go drad

Nollaig (50+)