Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: fonn

→ croídhícheall

Tá sé ar a chroídhícheall ag gabháil fhoinn

→ daigéad

Leagadh anuas dhá dhaigéad de dhá chloich i mínis (i bhfianais) an ghiúistís. 'Siad a chaith an bheirt thiar. Shílfeá nach éadáil mhór ar bith an t-amharc a thug duine acu ar na clocha. Ba mhó dhá fhonn a bhí air déarfá, breith uirthi agus a caitheamh aríst. Tháinig scéin sa ngiúistís

→ dairt

Ní obair atá ar na bóithrí sin chor ar bith. Caitheamh dairteachaí atá inti i gcomórtas oibre. Chonaic mise fadó nuair a bhí muid ag obair thuas ar an s., dhá dtógthá do cheann chor ar bith, gheofá bóthar abhaile. Bhí siad dubhghéar. Chonaic mé meitheal ar fad — chomh maith le scór fear — dhá mbriseadh in éineacht ann aon lá amháin faoi seasamh ag éisteacht le fear a bhí ag gabháil fhoinn. Ní raibh siad ala an chloig féin ina seasamh, nuair a díbríodh abhaile iad

→ danra

An bhfaca tú aon fhear ariamh is danra ná é ar thada a rá leis. Bhí mé lá thiar in éindí leis i gC. Ch. Bhí an oíche ag teacht orainn agus muid i bhfad ó bhaile. Níor tháinig iamh ar a bhéal i gcaitheamh an lae ach ag caint ar a dhul abhaile nó gur tháinig an tráth le n-imeacht. Ansin níor fhan smid ar bith aige faoi. Nuair a chonaic mé féin dhá ligean rófhada é sa deireadh, d'iarr mé air a theacht. Spréach sé. Shílfeá gur mó dhá fhonn a bhí air a dhul do mo lascadh féin. Ní raibh gair agam an baile a shamhlú leis gur tháinig sé dhá thoil deona féin sa deireadh

+

→ daorbhasctha

Dar príosta níl daorbhasctha dhó ag gabháil fhoinn. Dhá mbeadh sé súgach agus an t-amhrán a theacht leis, tá an-ghuth aige. Bhíodh na Gaeilgeoirí sin ag iarraidh air a dhul go Baile Átha Cliath le amhrán a rá ag an Oireachtas. Ach mo léan géar muis, fuair siad amach an ceann a thiocfadh go Baile Átha Cliath. Ní mó ná dá mbeadh an tOireachtas ag tigh Bh., agus luach cupla pionta a bheith ag C., go mbogfadh sé aniar. Ní mó ná sin anois é

TUILLEADH (1) ▼

Níl T. daorbhasctha chor ar bith murach go mbuaileann an oiread fonn cainte é scaití agus nach gcuimhníonn sé a dhul ag a ghnaithe chor ar bith. Dheamhan mórán gaisce ar an mac eile. Bheadh sé mí i ngarraí agus ní fheicfeá creachlaois ar bith i ndiaidh a láimhe. Bhí sé ag gortghlanadh ansin thuas anuraidh agus níl a fhios ag Dia ná duine ar chríochnaigh sé an garraí ariamh nó ar ghlan sé thar dhá iomaire thiar le bóthar. Glanadh nó ná glanadh, níorbh fhearrde an gort é ar aon chor. Loic a raibh ann

+

→ de

Ní ghabhfainn ann chor ar bith ach d'fhonn a bheith in éindí libhse.

TUILLEADH (1) ▼

Ní chuirfinn araoid ar bith air ach d'fhonn a splancadh

→ dea-fhonn

Sea, tá fonn air a dhul ann anois. Ní minic leis an dea-fhonn a bheith air, ní minic sin

→ déan i

Tá fonn ort síneadh ar an leaba! Déan ann!

+

→ déan le

Cuirfidh an sagart amach ón damhsa S. B. agus má chuireann féin, 'sé a dhéanamh leis é. Ar ndóigh duine ar bith a thiocfadh isteach ar t'urlár sa gcruth sin, nach mór dhá fhonn a bheadh ort fhéin a chaitheamh amach. Cheal nach mbeadh?

TUILLEADH (1) ▼

Dhá mbeadh fonn air déanamh mór liom, b'fhurasta dhó, ach d'aithneodh dall gan súil nach bhfuil. Bíodh aige. Beatha do dhuine a thoil. Ní dhearna mise tada air. Má ghéill sé do bhréaga níl neart agamsa air

→ dearg 1

Shíl mé go mbeadh sé ina achrann dearg ach d'fhuaraigh an cúpla acu as ina dhiaidh sin, nuair a chonaic siad nach raibh aon fhonn ar aon duine a dhul ag déanamh eadarascáin

→ deasaigh

Dheasaigh sé isteach liom, agus shílfeá gur mó dhá fhonn a bhí air mé a bhualadh

→ deireadh 1

Chaith sé ceathrú uaire ag braiteoireacht, agus ag cartadh an phíopa siúd. D'oscail sé a bhéal ansin agus d'fheicfeá ag ligean siar a sheile é. 'Dheamhan a fhios agam fhéin,' adeir sé faoi dheireadh agus faoi dhó. Is mór dhá fhonn a tháinig orm failm de chic a thabhairt don phíopa

+

→ deis

An bhfeiceann tú an deis atá air anois: a chuid éadaigh uileag faoi dhraoib agus é ag eitealla leis an bhfuacht. Is mór dhá fhonn atá ormsa anois deis a chur ort a bheadh deich n-uaire níos measa, mura deas an chaoi duit a theacht isteach mar sin agus do chulaith nua ghlan ina bogeimhin agat

TUILLEADH (1) ▼

Is breá an deis glantacháin atá uirthi, a cuid éadaigh Domhnaigh! Déarfainn dhá mbeadh fonn glantacháin uirthi nach gafa gléasta mar sin a thiocfadh sí. Ach bíodh aici. Mura miste léithe féin a cuid éadaigh nua a mhilleadh, ní miste linne

→ déistean

Ghlac mé déistean air ó chuala mé an méid sin faoi. Níl aon uair dhá gcasann sé dhom anois nach mhó dhá fhonn a bhíos orm gan seasamh ag caint leis chor ar bith. Tá mé bréan críochnaithe dhe

→ diaidh

An bhfeiceann tú anuas é; agus cois i ndiaidh na coise eile aige. Síos tigh B. atá sé ag dul anois. Chuir an bhean amach ann é gan bhuíochas. Is furasta a aithinte air gur beag a fhonn atá air a dhul ann

→ diaráiste

Diaráiste leatsa a Dhia agus a Mhuire! Go bhfóire an tAthair Síoraí anocht ar dhuine ar bith atá amuigh sa gcogadh sin! Go dtarrthaí Dia sin! Nach orthu atá an fonn a chéile a mharú! Go dtuga Dia agus a mháthair bheannaithe chuile dhuine dhínn féin slán uaidh — sin é a bhfuil againn a rá

+

→ díle 1

Sin seanscéal ón Díle: An Síogaí Rua Ó Dónaill. Is minic a chuala mé ag P. Mh. Mh. é — go ndéana Dia maith ar a anam. Ní fhaca tusa ariamh é. Ba bhreá uaidh scéal a inseacht, agus cén bhrí ach chuirfeadh sé na cuacha a chodladh ag gabháil fhoinn

TUILLEADH (1) ▼

Is cumasach an dream iad na tincéaraí féin. Chaith siad an oíche aréir amuigh faoin díle áibhéil sin, agus diabhal a dhath mairg a bhí orthu ag dul soir an bóthar ar maidin agus iad ag gabháil fhoinn

→ dingthe

Cheannaigh mé hata breá nua — luach punt — agus fé brí cén chaoi ar leag mé ar an sate le m'ais é, dheamhan easna de sheanchailleach nár tháinig isteach agus nár ghróig sí í féin síos ina mhullach. Ní fhaca tú carghas go dtí é. Bhí sé dingthe brúite ar fad. Chinn orm ariamh a chumraíocht féin a chur air ina dhiaidh sin. Is mór dhá fhonn a bhí orm, bíodh a fhios agat, a dhul ag bleaisteáil na seanmhná

→ dintiúirí

Níor thaitnigh an ceann céanna ariamh liom. Tá an iomarca dintiúirí cainte ar fad aige. Ní fhéadfá samhail ar bith a thabhairt dó ag scoilteadh cainte ach duine de na seanphóilíos thíos ar R. D. a cheannaigh cruib mhóna anuraidh uaim. Dheamhan aithne a bhí air nach fear a bhí tógtha aige faoi rud eicínt a ghoid. D'ionsaigh air faoin móin. Cá'il an locht nach raibh uirthi. Ag iarraidh mé a ghiorrú sa margadh a bhí sé. 'Tá an-fhonn ortsa caint a scoilteadh,' arsa mise, 'ach mo choinsias is dar m'anam, mura n-íoca tú mise go beo deifreach, go scoiltfidh mise clár na baithise agat … '

→ díobháil

Ní díobháil eolais a bhí orm ach gan aon fhonn a dhul ann

→ díogha

Deir tú nach den díogha iad. Ní theagaim leat. Ní fonn atá orm a lochtú, ach feictear dhom nach thairis sin de ghaisce atá orthu chor ar bith. Ná bac thusa choíchin le bróig ar bith a bhfeicfidh tú an bonn scartha inti mar sin. Caith i dtraipisí í ar an toirt.

→ díol 2

Tá faitíos orm gur tú féin díol an mhagaidh an turn seo, ainneoin a mbíonn dá fhonn ort fhéin a bheith ag magadh faoi chuile dhuine eile — tá tusa ag iarraidh a bheith ag magadh faoi dhaoine eile ach tá a leath fút féin an babhta seo

→ díomhaointeas

Tá an bhliain caite le díomhaointeas anois aige. Nach sílfeá go dtiocfadh fonn oibre air uair eicínt, ach dheamhan é muis

→ diúltaigh

Is mó dhá fhonn atá orm na fataí a dhiúltú ar fad. Níl siad ag teacht liom. Chuile uair dhá n-ithim iad, cuireann siad múisiam eicínt orm. Airím chomh trom ar mo chroí iad. Agus tá an-tóir go deo agam orthu. Is cosúil nach bhfeileann siad dom ina dhiaidh sin

→ dligh

Théis (tar éis) é a dhlíochtáil féin dó, is mó dhá fhonn a bhí uirthi a shéanadh go bhfuair sí chor ar bith é. Bíodh a fhios agat muise go bhfuil an phrioc siúd sách ábalta le sin fhéin a dhéanamh. Ach ba dual di sin arsa tusa. Nach ag dlí faoi fhiacha a chaith a hathair a shaol

+

→ doicheall

Nach diabhaltaí an doicheall a bhíos uirthi i gcónaí thar is duine ar bith eile. Níl aon duine sa tír nach gcuirfidh aighneas lách ar an mbóthar ort, ach caithfidh sí i gcónaí a bheith ina duine inti féin. Nuair a bhíos fonn láíochta uirthi, bheadh sí ag dul siar in do bhéal, ach ar an toirt boise aríst bheadh stainc uirthi. Is diabhlaí an chaoi a mbíonn cuid de na daoine

TUILLEADH (1) ▼

Deiseal! Deiseal! Glac t'ionú, agus ná bíodh an oiread sin uafáis ort. Shílfeá nach bhfuil breith bonn báis agat go mbeidh an greim deireanach slogtha agat. Ní hé a ghoid ná a fhuadach uait a dhéanfar. Ach tá a fhios agam go maith céard atá ort: fonn bóithreoireachta agus rabhaiteála (fc. rabhait). Is fada leat go mbeidh tú amuigh aríst

→ doicheallach

Is doicheallach an gotha atá ar an bhfarraige inniu. An bhfeiceann tú an bláth bán atá uirthi. Ní mórán dá fhonn a bheadh orm inniu m'aghaidh a thabhairt amach uirthi. Tá sí buille callóideach

→ dóid

'Sé a bhí le cuthach inniu. Bhuail J. Ph. dóid de scraith air, agus dhubhaigh sé a éadan fré chéile. Dar leat, ba mhó dhá fhonn a bhí air a dhul chun drochmhúineadh, ach bhí a fhios aige nach ndéanfaí faoi ach magadh

→ dóigh 1

Is maith an dóigh í sin. Dallta ar meisce chuile oíche, agus ag gabháil fhoinn ag teacht abhaile. Dhá mba mise a máthair, d'fhágfainn amuigh ar an tsráid í, agus cead aici lóistín a fháil san áit a bhfaigheann sí an t-ól. Ach chreidim nach bhfuil mórán le reic ag an máthair féin

→ dornáil

Lig de do chuid dornála ar an doras sin. Tá rud ar a (ár) n-aire s'againne thar is a bheith ag cur doras nua isteach ansin. Má tá fonn dornála ort, téirigh soir go dtí M. Mh. Sin é an buachaill a thabharfas lán do chruite dhuit

→ doscúch

D'fheicfeá ag imeacht i chuile chruinneáil chomh doscúch é, agus dar leat féin, gur fonn a bheadh air chuile dhuine a ionsaí. Ach tugann sé a bheanna leis as chuile áit mar sin féin. Ní bheadh a fhios ag duine agus an comhluadar a bhfuil sé taithithe ann — áibhirseoirí críochnaithe — tuige nach bhfaigheann sé iarraidh mharfach, ach i nDomhnach, tá sé in ann a bheart a tharraingt dá mbuíochas

→ dóthain

Breá nár fhan sí ina dóthain lá is gur chas Dia ina dóthain í. Ach ní fhanfadh. Bhí sí ró-aerach agus an iomarca fonn amach uirthi. Sin é a d'fhága a cosa nite

→ drabhlásach

Tá sé drabhlásach faoi mo chuidse agus do chuidse, ach tá cion aige ar a chuid féin. Is furasta dhó a theacht abhaile ag gabháil fhoinn féin nuair a fhaigheas sé pleotaí lena chur sa gcruth sin. Murach sin, ba bheag den cheird sin a bheadh air deirimse leat

→ dradgháireach

Is diabhlaí dradgháireach atá cuid de na daoine. Ní mórán dradgháirí muise ab ait leo a dhéanamh fúthu féin. 'Sé an té is lú acmhainn é féin, an té is mó a mbíonn fonn air suí i mbun duine eile!

→ drandal

Níl rud ar bith sa saol is míshlachtmhaire ná an drandal a bheith le feiceáil mar sin agus thú ag gáirí. Is minic a chuir mé aithne ort gan do bhéal a oscailt chomh mór sin nuair a theagas fonn gáirí ort … ní hionann bean is fear. Is iomaí rud a fhéadfas fear a dhéanamh nach mbeadh cuibhiúil ag bean

→ drann

Tá an brocaire beag sin aige ina sceanadóir chruthanta. Thosaigh sé ag drannadh leis an bpáiste sin tráthnóna, agus shílfeá gur mó dhá fhonn a bhí air a hionsaí murach gur chas Dia ann mé

→ dréim

Níl aon ghadhar dhá fheabhas a bhfuil aon fhonn air a dhul ag dréim le broc, agus is suarach an t-ionadh sin. Ní fhágann sé liobair leathair orthu

→ dris

Sheas mé oíche ar a cois thiar ag céilí tigh T. Ph. agus dhá bhfeictheá an strainc ghangaideach a tháinig uirthi. Is mó dhá fhonn a bhí uirthi shílfeá, mé a ionsaí. Siúd í an dris chantalach. Is aoibhinn don té a dtiocfaidh brat pósta air léithe

→ driull

Bhí an-fhonn grinn air nó go dtáinig M. isteach, ach uaidh sin amach, thit an driull ar an dreall air. Tá sé an-scáfar roimh Mh.

→ drochmhúineadh

Nuair a d'iarr mé air é, níor mhian leis sásamh ar bith a thabhairt uaidh. Ba mhó dhá fhonn a bhí air go fada a dhul chun drochmhúineadh liom ach stán sé nuair a chaintigh mé ar na póilíos

→ drogall

Théis gur mór dá fhonn a bhí orm caidéis a chur air, ní ligfeadh an drogall dhom ina dhiaidh sin labhairt leis

→ dual 1

Má tá féin, sin é is dual dó. Níor cheart go bhfágfadh sé an guth ina dhiaidh ar chaoi ar bith. Sheasfá sa sneachta ag éisteacht le chuile dhuine acu sin ag gabháil fhoinn

→ dúchas

Ó ní fheicfidh tusa aon duine acu sin ag taobhachtáil ceoil ná damhsa. Ach dheamhan a fhios agam céard adéarfainn leis an gceann óg sin ann. Tá an-fhonn amach uirthi. B'fhéidir go ngabhfadh sí in aghaidh dúchais

→ dúil

Ní bheadh aon mhaith aige ann go bhfaigheadh sé an píopa. Fuair sé faoi dheireadh agus faoi dheoidh é le chuile sháraíocht. Chuaigh sé ar a chaitheamh nó gur chuir sé urlacan air féin leis. B'éigean a thabhairt abhaile. Bhíodh fonn múisce air le chuile choisméig. Cuireadh a chodladh é. Uaidh sin amach, níor éiligh sé an píopa. Ghlac sé an ghráin air. Chuir sin den tobac é. Bhain sé an dúil as go ndeachaigh sé i dtalamh

→ rá

Níl na hamhráin aige mar atá siad againne, ach is cuma sin: bíonn dhá rá déag ar amhrán adeir siad. Ar ndóigh chuala mé fear aniar ag gabháil fhoinn ansin thíos an oíche faoi dheireadh, agus bhí deich n-amhrán aige in aon amhrán amháin mar atá siad againne

+

→ téigh ag

Chuaigh ag an bhfonn ar an bhfaitíos air — dhá mhéad faitíos dhá raibh air roimh rud eicínt a dhéanamh, bhí ní ba mhó ná sin d'fhonn air a dhéanamh, agus rinne sé é ainneoin an fhaitís

TUILLEADH (2) ▼

Chaith sé an oíche ag forcamhás uirthi, agus hob ann agus hob as aige, ach ní ligfeadh an faitíos dó drannadh léithe ina dhiaidh sin. Bhí an oíche dhá chaitheamh agus gan an mhaith dhá dhéanamh nó gur thosaigh an bhainis ag scaipeadh sa deireadh. Tháinig an jug timpeall agus d'ól sé dhá ghloine as. Ansin chuaigh ag an bhfonn ar an bhfaitíos air, agus anonn leis gur bhuail sé bleid uirthi …

Is dona an fear thú feasta choíchin. Bhí fonn ort a dhul isteach go bhfeicfeá céard a bhí ann, ach ní dheachaigh ag an bhfonn ar an bhfaitíos ort ina dhiaidh sin. Dhá mbeadh diabhail ifrinn ann fréna chéile, ní bhacfaidís mise gan a dhul isteach dhá gcaithinn in mo cheann é. Ba bheag an baol

→ téigh ar

Chuaigh fonn air imeacht leis an gcoiriúint a rinneadh ar an dream thiar. Murach sin, ba libh é go maidin — tháinig fonn imeachta air de bharr nár thaitnigh an chaint leis

+

→ téigh do

Níl a dhath maitheasa dhuit anois a bheith ag dhul dom. Dá mbeadh fonn óil orm, d'ólfainn é, agus nuair nach bhfuil, ní ólfad. Is fhearr duit gan a bheith sáraitheach liom

TUILLEADH (1) ▼

Tá donacht eicínt ag dul di le cupla lá. Cineál lagair, agus teagann meirfean uirthi amantaí. Bíonn fonn múisc uirthi ach ní chuireann sí tada amach. Ní thaitneodh sé liom chor ar bith

→ téigh i

B'fhearr liom a dhul in mo mhairnéalach ná aon cheird eile faoin domhan. Tá an-fhonn orm na réigiúin choimhthíocha a shiúl

→ téigh le

Téirigh leis má tá an oiread sin fonn ort, agus ná bí ag sceaimhínteacht ansin i bhfad eile. Troid na mbó maol a bheas sa troid seo sílim

→ téigh roimh

Chuaigh sé romham sa gcaint, agus dúirt sé gurb é féin a bhí thíos ann an oíche sin shula tháinig mise isteach. Is mór dhá fhonn a bhí orm é a thabhairt isteach ar an drad dó

fonn (60)