fonn
—ainmfhocal, fireann
—ní bhíonn claochlú tuisil ar an bhfocal sa gcéill seo (2).
1.
amhrán, ceol, guth.
+–
"Fonn, féile, agus filíocht: sin trí ní nach féidir a fhoghlaim" — ní mór do dhuine a dtabhairt leis ó bhroinn
Ná bac le mo chuid amhráinse. Níor dhúirt mé aon amhrán i gcaitheamh an tsaoil ariamh. Ní féidir fonn a fhoghlaim, adeir siad. Fonn, féile agus filíocht: sin trí rud nach bhfuil aon ghair ag duine a fhoghlaim
TUILLEADH (1) ▼
Dhá gcuireadh sé bun a bhundúin amach ag iarraidh amhrán a rá chinnfeadh air. Ní féidir fonn féile ná filíocht a fhoghlaim. Sin rudaí a ghreamaíos do dhuine ó shinsir.
+–
Níl aon fhonn agam, agus níl aon mhaith duit liom — guth; ceol
Ba cheart duitse fonn a bheith agat bail ó Dhia ort, nó chuaigh tú in aghaidh dúchais. Sheasfadh duine sa sneachta ag éisteacht le do mháthair
TUILLEADH (2) ▼
Cheal nach bhfuil aon fhonn agat? Tá tú chomh dona liom fhéin mar sin. Dhá chárta in aon traghas muid
Bhí na hamhráin ag rith leo sin. Ní raibh duine ar an bhfeadhain acu nach raibh fonn aige
+–
Tá sé ag gabháil fhoinn — ag rá amhráin (agus ag cur cheoil leis). Is annamh adeirtear amhránaíocht i nGaillimh. Ag gabháil fhoinn nó ag fonnadóireacht i gcónaí: /ə ɡō l′īɴ′/
An bhfuil aon rath ort ag gabháil fhoinn?
TUILLEADH (11) ▼
Bhí sé ag gabháil fhoinn chomh hard agus a bhí ina cheann
Shíl mé go gcuirfeadh sé a lúth amach ag gabháil fhoinn.
Réitigh sé a sceadamán le dhul ag gabháil fhoinn (ag gabháil fhoinn: Achréidh /ə ɡō l′əɴ′/)
Téirigh ag gabháil fhoinn anois mar a dhéanfadh fear. Déan!
Thug sé an sway leis as chuile cheaird ag gabháil fhoinn
Chuirfeadh sé na cuacha a chodladh ag gabháil fhoinn
Feictear dhom gur beag an frae é ag gabháil fhoinn
Cén mheas a bhí agat ar an ngabháil fhoinn sin? — ar an amhrán nó na hamhráin
Shantaigh mé a dhul ag gabháil fhoinn — tháinig fonn orm a dhul
Ní raibh aon chúis leis an ngabháil fhoinn sa séipéal inniu
Ar an ngabháil fhoinn a tháinig mé isteach — le linn
+–
Bhí spéice foinn acu — bhí siad ag gabháil fhoinn nó ag casadh poirt
Croch suas spéice foinn — abair amhrán
TUILLEADH (6) ▼
Ní raibh a fhios agam faoi sheacht ranna na néal cé a bhí ag teacht aníos an bóithrín agus spéice foinn thuas aige. Sin é an uair a chuimhnigh mé ar an gcailín báire
Ní chasfaí spéice foinn ar bith agat! Má tá, anois atá agat cur díot. Má chloiseann sé seo istigh amhrán ag dul thar a theach, spréachfaidh sé, agus gheobhaidh tú spóirt air
Croch suas streancán foinn a fhleascaigh! … Ara éist anois … Chomh maith agus nach bhfuil aon amhrán agat! Tá lán mála agat agus sreangán cuachóige air!
Abair amach stave foinn! Ná tabhair le rá don dream anoir é. Tá siad ag grágaíl ansin i gcaitheamh na hoíche
'Sé an rún a bhí ag N. stave foinn a rá murach gur bacadh é. An bhfaca tú tórramh ar bith ariamh nach mbeadh sé ag iarraidh a dhul ar na hamhráin? Má chonaic muis, ba tórramh ghortach í
Croch suas stéibh foinn. Maith an fear! Ar ndóigh ní náire atá ort. Bí chomh teann anseo agus a bheifeá agat fhéin
+–
Bíonn fonn le fonn agus fonn le mífhonn — deirtear amhráin agus gan fonn ar bith ar lucht a ráite a rá; agus deireann daoine eile iad as lánchroí agus meanmna; déanann daoine rudaí agus fonn a gcroí orthu a ndéanamh, ach in aghaidh a dtolach a níos daoine eile iad (magadh focail sa leagan: fonn ciall a 1 agus fonn ciall a 2, fearacht "an té nach bhfuil aon ghuth aige ná bíodh aon ghuth agaibh air" srl.)
Bíonn fonn le fonn, adeir siad, agus fonn le mífhonn. Dhá n-abraínnse amhrán anois ba é an fonn le mífhonn é. Níl mé ar mo mhian fhéin ar chuma eicínt
TUILLEADH (3) ▼
Rinne mé stróic bheag oibre ach ba in aghaidh mo tholach é. Bíonn fonn le fonn, adeir siad, agus fonn le mífhonn
Dar príosta muise cuid den dream a chuaigh siar ansin inniu ag tarraingt na gclocha sin ag an sagart, ní dhá ndeoin a chuaigh siad ann. Ach bhí cuid eile acu agus fonn mór orthu. Sin é an chaoi a mbíonn sé: bíonn fonn le fonn agus fonn le mífhonn
Gabhtar fonn le fonn agus fonn le mífhonn, adéarfaidís. Ba in é a fhearacht agamsa inniu é. Bhí mé ag obair, agus beagán dhá fhonn orm
2.
mian, díocas, spleodar, rún, intinn, luí.
a.
+–
Tá fonn orm a dhul abhaile — mian
Níl aon fhonn air a dhéanamh
TUILLEADH (12) ▼
An rud a bhfuil fonn ar dhuine a dhéanamh tiocfaidh sé go réidh dhó
Is beag an fonn a bhí air a dhul abhaile
Dhá laghad fonn agus atá air (dhá laghad fonn é) móin a bhaint is fhearr leis é ina dhiaidh sin ná imeacht
Is mó an fonn go mór a bhí ar an gceann eile mé a ionsaí ná ar an bhfear ar thug mé tsiocair dó
D'aithneoinn ón (ar; leis) bhfonn a bhí air imeacht gur ag ól a bhí sí ag dul
Leis an bhfonn atá air a bheith ag obair, maróidh sé é féin
Is beag an dochar dhó tinneas a bheith air leis an bhfonn atá air fanacht amuigh drochlaethantaí
Tá fonn mór air pósadh — tá an-fhonn air
Bhí fonn thar cionn air a dhul ag troid — an-fhonn go deo
Tá fonn mór uirthi sin rud a fhoghlaim go deimhin!
Fataí a chur ab ea! Tá fonn mór ort go deimhin!
Tá an dubhfhonn air a bheith ag iascach
+–
Tháinig fonn orm (bhuail fonn mé) a dhul agus iarraidh a thabhairt dó
Bhí an chaint a bhí aige ag cur fonn orm é a mharú, ach d'éist mé leis ina dhiaidh sin
TUILLEADH (1) ▼
Tá tú ag cur fonn orm a dhul ag ól le do chuid cainte
·
Is maith an fear oibre an fonn — sé leath na hoibre má bhíonn fonn a déanta ar dhuine
Chuaigh ag an bhfonn ar an bhfaitíos air (fc. dul)
+–
Bhí sé idir fonn agus faitíos — bhí fonn air an rud a dhéanamh, ach bhí faitíos air
Bhí mé idir fonn agus faitíos. Dhá n-ólainn, bhí a fhios agam go maith gur mhór a mhillfeadh sé fúm, agus bhí mo theanga bheag amuigh dhá uireasa ina dhiaidh sin
TUILLEADH (1) ▼
Chaith mé an oíche idir fonn agus faitíos: ag brath bleid a bhualadh uirthi chuile phointe, agus faitíos orm dá ndéanainn go mbuailfeadh sí ar an bpus mé
+–
Rinne mé é ar bheagán fonn — gan mórán d'fhonn a dhéanta orm
Chuaigh sé ann agus é ar bheagán fonn (ar bheagán dhá fhonn a dhul ann)
TUILLEADH (4) ▼
Maróidh sé é féin le teann fonn damhsa
Tá sí caillte le fonn a dhul Baile Átha Cliath
Tá déidín tite aici le fonn cuartaíocht
Tá bís air le fonn a theacht anseo
+–
Mura ndéana duine an rud le fonn, éiríodh sé as — agus fonn a dhéanta air; le spleodar
"Ní thabharfainn mó láimh dhuit go deo deo le fonn" (líne d'amhrán)
TUILLEADH (8) ▼
An ndéanfaidh mé é? Déanfaidh a mh'anam agus le fonn
Mura ndéana sé le fonn é, déanfaidh sé le mífhonn é — déanfaidh sé é, más olc maith leis é
Rinne sé é le corp fonn — bhí an-fhonn air dhá dhéanamh
Gabhfaidh mé ann le lánfhonn — gabhfaidh mé ann go rífhonnmhar
Déarfaidh mise leis le lán-fhonn é. Tuige nach ndéarfainn?
Phósfadh sé anois í le lán-fhonn dhá mbeadh sí le fáil aige, ach níl
Ní dhéanfaidh mé le fonn ná le mífhonn é. Déan é más breá leat. An uair deiridh a ndearna mé é, tá a fhios agam cén buíochas a bhí orm
D'fhágfadh sé an teach ab ea? M'anam gurb é a d'fhágfadh — agus le fonn
+–
Cén mhaith dhomsa a bheith ag sáraíocht le fear gan fonn (damhsa, óil, grian, cainte, suirí, srl.)
Chaithfeadh sé go bhfuair sé gan fonn (cúirtéireachta) anocht í, agus a theacht abhaile chomh luath seo
TUILLEADH (5) ▼
Tá sé mar is minic leis a bheith: gan fonn — tá sé gruamánta, duairc
Bíonn sé i gcónaí mar sin chuile mhaidin: gan fonn ar bith, ach leathanglánta
"Ag roinnt do chuid óil ar mhná óga gan fonn" (líne as amhrán)
Gan aon fhonn an rud a dhéanamh: sin é atá air
Gan aon fhonn a dhul ann atá sé. Murach sin bheadh neart cainte aige
+–
Tháinig fonn óil orm (spraoi, troda, codlata, oibre, ceoil, siúil, pósta, srl.) — bhuail fonn a dhul ag ól mé
D'airigh mé fonn múisc ag teacht orm fhéin
TUILLEADH (34) ▼
Tá fonn oilc ag teacht ort an bhfuil?
Fonn luí atá ag teacht orm
Chuir sé fonn troda orm lena raibh de bhollaireacht aige
An bhfeiceann tú an fear sin thoir sa ngarraí. Féacha an stolladh rómhair atá air! Nach gcuirfeadh sé fonn oibre ar fhear ar bith beo!
Chuir na fataí fonn codlata orm
Is beag nár chuir an píopa fonn múisc orm — fonn urlacain a bheith ag teacht ort; fonn cur amach
Cuirfidh sin fonn achrainn air
Ar ndóigh ní fonn cur amach atá ort
Shílfeá go bhfuil fonn spraoi air
Is mór an fonn damhsa atá oraibh seachas a bhfuil sa tír!
Tá sé in am agat fonn éirí a bheith feasta ort agus é an dó a chlog sa ló
Níl aon fhonn maitheasa air. Is furasta a aithinte ar a shearradh agus ar a shíneadh é — fonn oibre
Fonn maitheasa ar T. go deimhin! Fuair tú amach é muis
Shílfeá gur fonn oilc atá ort — cosúlacht go dtosódh sé ag troid nó ag sciolladh nó go dtiocfadh fearg air
Shílfeá gur mó an fonn oilc a bhí air gur iarr mé chor ar bith air é
Níl aon fhonn Gaillimhe orm na laethantaí seo — fonn a dhul
Is beag an fonn aifrinn a bhíos air
Ní fear é a mbíonn aon fhonn cladaigh air — fonn a dhul chuig an gcladach (ag tógáil nó ag baint fheamainne)
Níl aon fhonn portaigh orm inniu — fonn a dhul ar an bportach
Nach ort atá an fonn magaidh! — duine ag tosaí ag magadh fút
Níl aon fhonn pósta air
Níl aon fhonn fanacht uirthi
Níl fonn a hite orm
Is beag an fonn nathaíochta atá air anocht
Diabhal a bhfaca mé an oiread fonn éirí in airde orthu ariamh agus atá anois
Is cosúil nach raibh fonn a dhéanta air — fonn é a dhéanamh
Má tá fonn teacht air (fonn a theacht abhaile, a theacht anseo ar cuairt, ar bhainis srl.), tiocfaidh sé, agus mura dteaga fhéin, ní bheidh aon leathtaoille ar a cailleadh uainn dhá uireasa
Tá an-fhonn cainte ort bail ó Dhia ort
Drochrath air, muran air atá an fonn siúlóide!
Nach aici atá an fonn coinneála air nach dtabharfadh abhaile é agus a leas bainte aici as
Níl aon fhonn earraigh air — fonn a dhul ag déanamh obair an earraigh .i. treabhadh agus fuirseadh srl.
Tuige a bhfuil sé ag fágáil na mbearnachaí leagtha. Ar ndóigh tá: d'uireasa fonn oibre — níl aon fhonn oibre air
D'fhága mé trí phionta in mo dhiaidh, d'uireasa aon fhonn óil a bheith orm
Chuaigh mé suas a chodladh cheal aon fhonn cainte a bheith orm —de bharr nach raibh aon fhonn cainte orm
+–
Tá fonn a chroí air a bheith ag cipiléireacht leis mar sin
Bíonn fonn a chroí air a theacht anseo — an-fhonn
TUILLEADH (2) ▼
Tá fonn a gcroí orthu a bheith imithe as
Tá fonn an domhain (fonn an tsaoil, an-fhonn go héag, fonn millteach, fonn diabhalta, an-fhonn go brách, srl.) air a bheith ag báireoireacht
+–
Tá an-fhonn isteach ar na cearca sin — fonn a theacht isteach sa teach
D'imigh an fonn amach dó ó buaileadh é — fonn a bheith ag imeacht ar na bóithre srl.
TUILLEADH (3) ▼
Téirigh síos ann (sa teach) thú fhéin. Níl aon fhonn síos ormsa anocht
Ní ghabhfaidh mé siar ann. Níl aon fhonn siar orm
Tá an-fhonn imeacht ort shílfeá
b.
+–
Is beag dhá fhonn atá air tada a dhéanamh (cuirtear an a — dhá — shealbhach seo isteach go minic mar chineál réamhtheachtaí don chuid dheiridh den abairt ("tada a dhéanamh"); nó tugann sé comharthaíocht ar rud adéarfaí roimhe sin)
Rinne sé é, ach ba bheag dhá fhonn a bhí air
TUILLEADH (2) ▼
Thug sé dhom é, ach dheamhan mórán dhá fhonn a bhí air
Ní mórán dhá fhonn a bheas air má chaitheann sé éirí
+–
Níl d'fhonn orm a dhul ann, ach nuair a fheicim chuile dhuine ag dul ann, tá sé chomh maith dhom a bheith in mo chách ar aithrist — níl mórán fonn orm a dhul ann
Ní raibh d'fhonn air tada a dhéanamh
TUILLEADH (2) ▼
Níl thairis sin d'fhonn air fanacht shílfeá — is beag fonn atá air fanacht
Shílfeá go mbeadh fonn thairis sin air rud a dhéanamh
+–
Ní thiocfainn beag ná mór ach d'fhonn a bheith in éindí libhse — le fonn a bheith in éindí libhse; de ghrá a bheith; de dhúil a bheith
D'fhonn é a fheiceáil a chuaigh mé ann
TUILLEADH (3) ▼
Ní d'fhonn aon mhaith a dhéanamh d'aon duine atá sé ar chaoi ar bith
Chaith sé an lá ag bladar liom d'fhonn mé a thabhairt in éindí leis, ach ba bheag an baol orm, a mhaisce
Ní d'fhonn aon dochar a dhéanamh do Sheán adúirt sé chor ar bith é, ach d'fhonn an ceann eile a shaighdeadh.
+–
Bhí sé beag a fhonn anocht — gan mórán fonn cainte spraoi, oibre srl.; not in form
Dá mbeifeá chomh beag a fhonn agus atá mise, ní mórán gáire a bheadh agat
TUILLEADH (2) ▼
Is aoibhinn dó agus chomh beag a fhonn oibre agus atá sé — is aoibhinn dó agus a laghad fonn oibre agus atá air
Dhá mbeifeá chomh beag a fhonn damhsa agus atá mise, is fada go ngabhfá chúig mhíle ag damhsa
fonn in iontrálacha eile (50+)
+
→
faitíos
Tá fonn air a dhul go Sasana ach tá faitíos imirce air ina dhiaidh sin
TUILLEADH (3) ▼
Bhí faitíos aige roimh an deartháir, ach chuaigh ag an bhfonn ar an bhfaitíos air ina dhiaidh sin, agus thosaigh sé ag spochadh léithe. Diabhal easna den deartháir nach dteagann isteach agus nach mbeireann air …
B'fhada a chaith sí idir fonn agus faitíos, ach chuaigh ag an bhfonn ar an bhfaitíos uirthi sa deireadh, agus m'anam ón diabhal go ndeachaigh sí ag an damhsa. Tháinig an t-athair i lár an mheán oíche thall agus fás fuinseoige aige, agus thosaigh sé ag gleadhradh an dorais leis …
→
fearacht
Chuala mé go raibh sé leis an gcailín aimsire a dhíbirt ach a bhfaigheadh na gasúir scoile scíth. A fhearacht siúd, ba bheag a theastaigh sí uaidh ó thús deireadh go tosaigh murach a chuid ealaíne. Nach raibh a ndóthain acu fhéin ann, má bhí fonn oibre orthu
→
focal
D'aithin mé ón (ar an) bhfocal adúirt sé nach raibh fonn ar bith air a dhul ann, dhá bhféadadh sé fanacht as
Shílfeá go mba chosúil é le fear a bheadh ar a chaomhúint. Dheamhan fonn ar bith a bhí air aon duine a thaobhachtáil agus dhá bhfeiceadh sé aon duine ag teacht, d'imeodh sé as an mbealach. Duine é a tháinig as cathadh eicínt dhá mbeadh an saol ag caint.
Níl cló stiúrtha ar bith ar na scoláirí atá ag gabháil chuig an scoil seo thíos, ó tháinig an philibín de mháistir nua seo ann. Neart bata nár mhór dófa sin lena gceansú. Tá an domhnaíocht slat síos sna rosáin sin thíos, dá mbeadh fonn air iad a bhaint. Níorbh fhearr sa mbealach iad.
→
comaoin
Sin é an chaoi a mbíonn sé. Ní hé an té is mó a ndéanfaidh tú comaoin dó is mó a mbeidh fonn air cúiteamh leat chor ar bith.
+
→
cóipís
Tá Seán sin chomh bastallach agus an oiread cóipíse aige, agus go gcuirfeadh sé fonn múisce ort a bheith ag éisteacht leis.
TUILLEADH (1) ▼
Ar an gcóipís sin anois a chaith sé an oíche aréir. Is mór dhá fhonn a bhí orm scriostaí buailte a thabhairt dó as a dheireadh.
+
→
baile
Is gearr ó bhaile an mhóin, má tá fonn uirthi a dhul ina coinne.
TUILLEADH (1) ▼
Ní i bhfad ó bhaile a bhí muide, dhá mbeadh fonn air cuireadh a thabhairt dúinn.
+
→
bannaí 1
I nDomhnach is beag dhá fhonn atá ormsa a dhul i mbannaí air, mar is olc an díolaí é murar athraigh sé. Ach ó d'iarr sé mé, ba deacair dhom é a eiteachtáil.
TUILLEADH (2) ▼
Fuair sé fear an tí seo, mar a bhí sé ina phleota, ar sheol na braiche le dhul i mbannaí air faoi dheich bpunt sa mbainc, trí bliana sa taca seo. Meas tú ar íoc sé leithphínn rua ariamh dhe gur thosaigh an bainc ag cur litreachaí chuig an gceann seo, agus ag strócántacht leis faoin íoc? Ní mórán dá fhonn a bhí air a íoc an uair sin fhéin.
Shílfeá nach é an oiread sin fonn a bhí ar an ngiúistís é a scaoileadh amach ar bhannaí, ach ní raibh a dhíol fianaisí ina aghaidh le príosúntacht a chur air. (fonn — ní thagann aon chlaochmú tuisil ar an bhfocal seo sa gcéill seo le idirdhealú a dhéanamh idir é agus fonn = port: "níl mórán fonn air a dhul abhaile" ach "ag gabháil fhoinn".)
+
→
bealach
Má tá fonn ort imeacht, tá cead an bhealaigh agat.
TUILLEADH (4) ▼
Sin é amach an bealach agat, má tá fonn imeachta ort. (Déarfaí go gairgeach le duine istigh i dteach é, agus é ag cur a chosa uaidh ag iarraidh imeachta, nó a dhul in áit eicínt)
Sin é siar an bealach agat, má tá an oiread sin fonn ort a dhul ann!
Ná bacaimse thú má tá fonn pósta ort. Ní bheidh mise sa mbealach ort ach feadh is mé ag fáil mo phaisinéaracht go Meiriceá.
Tá fonn orm a dhul ann, ar bhealach, agus ar bhealach eile, níl — tá fonn orm a dhul ann ar mhodh, agus nuair a smaoiním orm fhéin aríst, níl; nó tá fonn orm a dhul ann agus tá rud eile do mo choinneáil as.
+
→
beo 1
Níor bheo é go dtéadh sé a charraíocht liom, agus nuair a chuaigh muid a charraíocht, ba gearr go ndearna mé cleas an tradhaill leis. Ní bheidh an oiread fonn air aríst déarfainn.
TUILLEADH (3) ▼
Níor bheo na gearrchailí go bhfaighidís cead a dhul chuig an gcéilí, ach sílim dhá mhéad fonn a bhí orthub a dhul ann, go raibh a dhá oiread fonn orthub a theacht as. Chuala mé nach damhsa a bhí ann ach achrann.
Amach leis ar an tsráid go beo drochmhúinte, agus shílfeá gur mó an fonn a bhí air tosaí ag cur a chraicinn di amuigh.
D'éagóir (d’éagcóir Dé?) dhuit nach dtéann amach in do gharraí go beo deifreach as sin, ach is cosúil gur beag an fonn maitheasa atá ort.
→
beoigh
Shílfeá gur mó an fonn a bhí air beoú chun sneachta aréir agus níor chaith sé aon cheo ina dhiaidh sin, ach tá sneachta air, más fada gearr go gcaithe sé é.
Níor dhúirt mé thar dhá fhocal leis agus shílfeá gur mó an fonn atá air a dhul sa mbile buaic orm ó shin.
→
bioraím
Shíl mé gur le oilbhéas a bhioraigh sé na cluasa, ach níorbh ea ach le fonn lúitéise (madadh)
'Sé an broimseálaí é, a mhic ó mo chroí. Shílfeá gur mó dhá fhonn a bhí air broicneáil bhuailte a thabhairt dhá raibh sa teach faoi nach bhfaigheadh sé cead imeachta.
+
Shílfeá gur beag dhá fhonn a bhí air bualadh faoi chor ar bith.
TUILLEADH (1) ▼
Má tá fonn air bualadh faoi ná bac thusa é, é fhéin a bheas síos leis.
+
→
buail
Tá fonn buailte air.
TUILLEADH (7) ▼
Is beag dhá fhonn a bhí air bóthar a bhualadh muis, dhá bhfaigheadh sé ugach ar bith fanacht, ach dheamhan gnaithe ar bith a bhí againne dhó.
Bhuail fonn achrainn é, ach má bhuail fhéin, ní bhfuair sé fear a bhactha ansiúd
Bhuail fonn ropaireachta í agus d'ionsaigh sí mé — ní raibh fáth ná ábhar ar bith eile aici leis ach an méid sin.
Bhuail fonn magaidh ansin é agus d'áitigh air ag saighdeadh faoi Chaitlín.
Má tá fonn éirí in airde dhá (dá bhur) mbualadh anois, scuabfaidh sibh as seo agus deifir oraibh.
Is diabhaltaí tráthúil a bhuail fonn pósta é agus a sheanathair in achar an anama
Níor airigh mé ariamh gur bhuail fonn múisc mé agus chuir mé amach gach is a raibh in mo bholg
→
buille
Níl neart agam fiachaint (féachaint) le luach leithphínne a dhéanamh nach gcuirfidh duine eicínt as mo bhuille mé. Is mó dhá fhonn atá orm gan tada a dhéanamh anois.