Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: sláinte

→ fear

Go lige Dia a sláinte di! Is mór an grá dia a rinne sí agus an dílleachta bocht sin a thabhairt léithe. Fearfaidh Dia agus Muire Mháthair a cuid grá dia uirthi. 'Siad atá i riocht

→ fleet

"Ó bhí mé chomh haerach ar dtús agus gur ghéill mé do do shlí; Dhá n-imíodh sé an méid sin sa spéir leis an ngaoith; Ní phósfainn anois thú dhá dtéinn ar an bhfleet; Ach bainfidh mé arán as mo shláinte" As Na Ba Ciara agus Bána

+

→ fliuch 2

Ná bíodh do chois fliuch ar chaoi ar bith. Is leath sláinte do dhuine a chois a bheith tirim

TUILLEADH (1) ▼

Sláinte an bhradáin: croí tirim agus gob fliuch

→ fliuchán

Caithfidh an fliuchán a chuid fhéin a fháil. Deir siad nach mór deachma na sláinte a íoc — má fhaigheann duine fliuchán, beidh slaghdán, tinneas cnámh srl. air

→ friochanta

Tá sé chomh giorraisc lena bhfaca tú ariamh. Chreidim dheamhan neart aige air. Bhí sé ag obair in éindí linne nó gur buaileadh síos é. An tinneas a rinne chomh friochanta é sílim (cantalach, mífhoighdeach). Tá sé as a shláinte

→ fág as

A chuid aeraíl fhéin a d'fhága as a shláinte é

→ fág

Fág mar sin é. Tá sé sách maith. Déanfaidh sé mar atá sé, go lige Dia do shláinte duitse!

→ caidéis

Deir siad gurb é S. Bh. ba chiontach léithe sin. Fuair sé caidéis di gan aon bhail ó Dhia a chur uirthi. Ba é ráite chuile dhuine go raibh drochshúil aige. Pé acu sin é, dheamhan deoir bhainne sláinte a d'ól sí ón lá a bhfuair sé caidéis di. Bhí a máthair agus a muintir ag strócántacht lena fear, ag iarraidh air a dhul go dtí S. B. agus é a thabhairt chun láithreach go gcuireadh sé bail ó Dhia fliuch uirthi.

+

→ comaoin

Seán: i gcionn bhliana go ndéana tú é in do shaol agus in do shláinte!; Séamas: an chomaoin chéanna ort, a mhic ó! — an eascainí chéanna ort!; go mba é dhuit!

TUILLEADH (1) ▼

Pádraig: gairim do shláinte anois, agus saol fada go bhfaighe tú; Maitias: an chomaoin céanna ort! — aghaidh do shaoil agus do shláinte leat!

+

→ bealach

Níor ligeadh a shláinte ariamh le fear bóthair ná bealaigh as an tsráidbhaile chéanna. An cluiche scabhaitéaraí ba mhó a bhí ar foth ná ar féar, is istigh sa mbaile sin a bhí siad scaitheamh.

TUILLEADH (2) ▼

Má tá aon tsuim in do shláinte agat, fanfaidh tú amach as a bhealach siúd ar fad.

Má chomhaireann tú suas chuile shórt anois, dheamhan a raibh mé as bealach leis chor ar bith. Cér mhór dhom fhéin luach mo shláinte a fháil.

→ créatúlacht

San am ba mhó a raibh sé ag déanamh créatúlachta ar a chuid tionóntaí, leagadh dhá chapall é agus é ag fiach lá. Ón lá sin amach, níor ól sé aon deoir bhainne sláinte. Bhuail aicíd eicínt é dlúth ina dhiaidh, agus shaothraigh sé an bás go maith.

+

→ beo 1

Go dtuga Dia dhúinn a bheith beo inár saol agus inár sláinte lena fheiceáil.

TUILLEADH (1) ▼

'Rachaidh mé faoi don té a bheas beo aríst; go bhfaighidh 'Rebelmen' luach a sláinte (Raiftearaí — Na Buachaillí Bána)

→ blogam

Ól an blogaimín seo agus go ndéana sé maith agus sláinte dhuit!

→ bocht 1

Níl tada le cois na sláinte aige anois. Tá sé beo bocht go leor.

→ bratainn

Má thug tú t'eang leat ón mbratainn chaca sin, bí buíoch. Níor lig siad sin a shláinte le aon duine ariamh a mhic ó, nó ba cinniúint orthub é.

→ aer

Gheobhainn mo shláinte thar cionn ann, más 'sé an t-aer é nó nach é.

→ buail faoi

Cuirfidh mé mo rogha geall gurb é M. M. Sh. Bh. a bhuail faoi má tá sé buailte. Go lige Dia a shláinte dó! Is fada é ag tuaradh an méid sin dhó féin

→ buail

Bhuail slaghdán é, agus as an slaghdán, tholg sé eitinn. Níor ól sé aon deoir bhainne sláinte ón lá sin amach.

+

→ buille

Dheamhan deoir bhainne sláinte a d'ól sé ó fuair sé an buille sin.

TUILLEADH (1) ▼

Go lige Dia a shláinte do Sheán! Is fada buille na speirthe ag teastáil ón mbuachaill sin!

→ ailleog 1

Níor ól sé aon deoir bhainne sláinte ó caitheadh an ailleog sin leis.

→ airdeallach

Ní bhíonn duine leath sách airdeallach nuair a bhíonns a shláinte aige.

+

→ airde 1

Chaith sé an sipín in airde agus tá sé ar a shláinte anois — tá sé ag saothrú anois arae d'éirigh sé as an siopa ar fad.

TUILLEADH (1) ▼

Ní mór dhuit an mhochóireacht a chaitheamh in airde má tá suim ar bith in do shláinte agat.

→ aireachas

Ó thug tú do shláinte leat as, b'fhéidir go gcuirfeadh sin ar t'aireachas thú aríst faoi na bólaí sin — ó tháinig tú slán as, b'fhéidir go gcomhairleodh sin aríst thú faoin áit sin.

+

→ aire

Is mairg do dhuine nach dtugann aire dhó fhéin an fhad is fháganns Dia an tsláinte aige.

TUILLEADH (1) ▼

Is mairg duit nár thug aire dhuit fhéin chomhuain is a bhí do shláinte agat.

→ éirigh amach

Is mór an mhaith ar mo shláinte, scáth an méid sin fhéin éirí amach a rinne mé an tseachtain seo ghabh thart.

→ antlachán

Nach mór an díth céille don antlachán a shláinte a chailleadh i gcleithiúnas cupla ladhair fhataí (a bhaint) — d'fhan sé faoin doininn ag baint cupla iomaire fataí, agus bhí sé cur a shláinte i ngeall (fc. ladhar agus cleithiúnas)

→ anáil

An uair deiridh a raibh Ned Phatch ina éadan, caithfidh sé gur chuir sé anáil ghabhair faoi, arae níor ól sé aon deoir bhainne sláinte ó shin — tá sé ag imeacht as agus míshláinte ag teacht air ó bhí Ned Patch ina éadan.

→ araoid

Ná cuir ceist ná araoid air; má tá suim in do shláinte agat.

→ athraigh

Is mór an mhaith do mo shláinte an méid sin fhéin athrú

→ Fionnbheara

M'anam má leag Fionnbheara láimh ar aon duine ariamh gur leag sé air sin é. Tá faitíos orm nach n-ólfaidh sé aon deoir bhainne sláinte lena mharthain aríst

→ fonóid

Tá fonóid ar a aire anois sílim ó buaileadh síos é. Tá a chuid bainne sláinte ólta. Ní chuirfidh sé an chois siúd faoi lena ló. Nach bhfuil sí seacáilte ar fad agus an fhuil cruinnithe ina carcair taobh thuas dhá ghlúin

→ fáltasach

Ba fáltasach iarmhaiseach an teach a bhí aige tamall, ach ó casadh an bhean seo ann, bhochtaigh sí é. Is cóir adeir siad, gur bean tí shuarach a níos ballaí fuara. Dheamhan tada le cois na sláinte ann anois ar chaoi ar bith

→ imigh as

Más cúrsaí imeacht as é, níl mórán le cois na sláinte ag ceachtar againn, ní ag ceasacht ar Dhia é — deirtear seo i gcomhrá nuair adéarfadh duine amháin go raibh sé imithe as ar fad. Déarfadh an duine eile an leagan réamhráite le hinsean, ós ag caint dóibh ar imeacht as é, go raibh sé féin chomh himithe as leis an té a labhair. Sin caint nach gcloisfeá ag fir. Ag mná a chloisfeá an leagan sin agus a mhacasamhail i gcónaí

→ ionsaigh

Níor lig sé a shláinte le aon duine ariamh a d'ionsaigh sé — duine ar bith dár chuir sé achrann air, bhí deachma na sláinte ar an duine sin uaidh sin amach; bheireadh sé drochiarrantaí uaidh

→ los

Is mór an los sláinte do dhuine aer na farraige — déanann aer na farraige farasbarr sláinte a thabhairt do dhuine. Is dóichíde gur ó (a) tháinig an chiall seo

+

→ luach

Tá sé ag fáil luach a shláinte — tuarastal ar a chuid oibre

TUILLEADH (2) ▼

Ní fhaigheann sé luach a shláinte chor ar bith

"Gheobhaidh Rebelmen luach a sláinte" (Raiftearaí) (sláinte anseo = saothar, obair ar shon tuarastail. Tá sé ar a shláinte = ar a pháí; Ag díol nó ag reic mo shláinte; In mo spailpín fánach a tógadh mise; ag seasamh ar mo shláinte = i dtuileamaí mo chuid oibre fhéin pé ar bith cén tuarastal a shroichfeadh dom dá barr)

→ íoc

Caitear deachma na sláinte a íoc — má thugann duine tsiocair fuaicht nó tinnis dó fhéin, ní cóir dó iontas a bheith air má chuireann sé as a shláinte é; má bhíonn deachma na sláinte ar dhuine (má bhíonn duine as a shláinte), saothróidh sé an saol le dóigh agus le tinneas. (fc. ceathrú filíochta in Irisleabhar Mhuighe Nuad de chuid Mhichíl Óig Uí Longáin)

→ feothan

Fanadh fear istigh lá fearthainne agus feothain. Is iomaí lá thairis aige. Dheamhan maith san obair, má bhíonn duine as a shláinte

→ fia

Ba ghearr gasta a bhí J. E. ag cur luí fia air. Ní raibh ann ach an buille. Thug sé a chuid dhó. Go lige Dia a shláinte dhó! Is fada sin ag teastáil uaidh

→ fiach 2

Is fear é Seán atá ar an leabhar ag an bhfiach dubh. Go deimhin is furasta a aithinte air é. Tá dath an bháis air. Níor ól sé aon deoir bhainne sláinte ón lá údaí a bhfuair sé an fliuchán mór ar an bportach

sláinte (50+)