Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: thuas

→ ceannfhearann

Tá an chliath fágtha ar an gceannfhearann thuas sa ngort. Ba chóir dhuit í a thabhairt anuas

→ faiteach

Tá na caoirigh sin thuas an-fhaiteach má airíonn siad an madadh in éindí leat

+

→ faitíos

Breathnaigh amach i ndiaidh an asail sin ar fhaitíos na fálach thuas (fc. fálach)

TUILLEADH (1) ▼

Ná cuir na beithígh sin sa ngarraí siúd thuas inniu faitíos na heirimisce. Is fánach an chaoi a ngabhfaidís i mbradaíl sna goirt atá ag an gC. ansiúd lena n-ais. Caithfidh mé na claíochaí a bhiorú as seo go tráthnóna

→ fearthainneach

Lá fearthainneach go leor a bhí sa lá inné. Ba bheag nár phréach sé mé. Bhí mé ar aghaidh na riteachta ansiúd thuas

→ fios

Dhá laghad fios dhár thug an ceann thuas dom, níor thug an ceann thíos a leath oiread dom

+

→ foilsigh

An corpadóir bradach! 'Sé cóir Dé é an méid sin a éireachtáil dó. Ba bheag aige fhéin dícheannadh a dhéanamh ar chréatúir bhochta. Chuir sé an bhaintreach sin thuas de dhroim tí. Chuir sé faoi ndeara di páipéar a shaighneáil dó ar a cuid talúna agus gan a fhios aici céard a bhí ann ach gur theastaigh cupla cloch mhine uaithi le aghaidh a háilín … Ach foilsíonn Dia an éagóir míle glóire agus moladh leis fhéin. B'fhéidir go bhfaigheadh an cneámhaire ar a mhéis fhéin anois é, agus ní ag amhdú an oilc é, ní mór linn dó

TUILLEADH (1) ▼

Má tá Dia thuas foilseoidh sé é fhéin ar an bhfear sin faoin anó a lig sé ar a athair agus ar a mháthair.

→ fortabháil

M'anam nach beag dom a bhfuil ag fortabháil orm cheana agus gan tusa a dhul ag cur tuillidh orm. Cén chaoi a bhféadfainnse a bheith san airdeall ar do chuid beathach. Tá mo chuid fhéin ag déanamh cíor tuaifil díom. Má ba leat féarach a cheannacht, bhí agat é a fháil in aice láthair: sin nó ligean dó ar fad. Bheadh bó trí lá báite nó basctha ansin thuas shul má gheofaí í

→ fothair

Is deacair dhó féar ná fothair a bheith aige lá is gur fhága sé an garraí sin thuas gan baint nó gur lobh sé ar a chois. Sin é a chleas chuile bhliain: Ag imeacht ag cipiléireacht agus ag biorú claíochaí nuair a bhí aige a ghnaithe a dhéanamh

→ framsálach

Ba cheart go mbeadh an pramsálach sin thuas ag P. go maith ag bualadh ailí. Ní cheal macnais air muis

→ froigisí

Ní dhéanann sé buille maitheasa ach ag cur caoi ar an mbicycle atá aige, ag cur iongáis agus freigisí air. Agus ní túisce thuas aige iad ná anuas aríst

+

→ fág

Thug S. garbh faoi A. é. Más thíos a frítheadh é (A.) thuas a fágadh é — cuireadh malrait córach air; más molta a bhí sé roimhe sin cáinte a bhí sé anois, agus a leithide sin. Ciallaíonn sé sa leagan áirid seo go dtug S. drochdhíol cainte ar A., nó gur chuir sé drochbhail air

TUILLEADH (12) ▼

Ó a dhiabhail nach é a thug faoi. M'anam más thíos a frítheadh é, gur thuas a fágadh, agus é siúd réidh leis. Ar chuala tú feannadóir ar bith ariamh a sháródh é?

Fuair an ceann seo den phobal inniu é ón sagart. Más thíos a frítheadh iad is thuas a fágadh iad aige siúd. Ar ndóigh dheamhan leath an chirt aige leo, níl sin

Ara a dheartháir ó mo chroí thú, ní raibh mo chois istigh agam nuair a d'áitigh sí mé. Más thíos a frítheadh mé thuas a fágadh mé ar chaoi ar bith. Ach d'airigh sé gur ina theach fhéin a bhí sé. Níor mhór dhó!

Más thíos a fuair mé é is thuas a d'fhága mé é. Roinn mé an onóir leis — rinne mé an-sciolladóireacht air

Dhá gcuimhníodh sé ar an arán a hitheadh, ba bheag a lua aige a dhul tharamsa gan cuireadh a thabhairt dom. Agus a liachtaí lá oibre a thug mé dhó. Ba dona é scaitheamh murach mise. Más thíos a fuair mé é is thuas a d'fhága mé é — bhí a chuid oibre gan déanamh. Rinne mise dhó í

Bheadh an bhróig millte aige murach thusa. Más thíos a fuair tú í, is thuas a d'fhága tú í — fuair tusa í, agus drochbhail uirthi, agus chuir tú caoi cheart uirthi

Bíodh sé buíoch do T. faoin bhféar ar chuma ar bith. Más thíos a fuair sé é is thuas a d'fhága sé é — bhain sé nó chrap sé an féar dó, nó chuir sé caoi cheart air

Ba dona an teach a bhí ansin nó go ndeachaigh inín S. Th. isteach ann. Má tá brá gill orthu inniu dise is cóir dóibh a bheith buíoch. Más thíos a fuair sí é (an teach) is thuas a d'fhága sí é.

Más thíos a fuaireadar a chéile thuas a d'fhágadar a chéile. Bhí an-fháilte acu roimh a chéile — le lúcháire fáilte

Diabhal a leithide de chaismirt agus a bhí acu! Más thíos a fuaireadar a chéile (is) thuas a d'fhágadar a chéile — ropadar a chéile le caint agus aithis

Más thuas a fuair sé í, thíos a d'fhága sé í. D'inis sé dhi cé hí fhéin (deirtear mar seo é freisin scaití)

Más thíos a fuair sí é thuas a d'fhága sí é. Bhí an oiread ríméid uirthi go dtáinig sé agus gur mhúch sí é le póga

→ fáideog

Dhá mbeadh fáideog sa laimpín atá thuas ansin, is iomaí leas a dhéanfadh sé ag dul ag breathnú ar bheithígh san oíche. Bíonn lóchrann breá air

→ fáinneog

Bhí fear ina shuí thuas ar fháinneoig an lorry agus greim aige ar an gcruib. Dar fia ba chontúirteach an áit a raibh sé. Is fada go suínn ann. B'fhearr liom míle uair é a shiúl ná a bheith ar an strapa sin

→ fáinnigh

Caithfidh mé éirí le fáinniú lae amárach agus a dhul i ndiaidh coiníní. Tá foghail déanta acu sa ngeamhar sin thuas

+

→ fálach

Breathnaigh amach faitíos na fálach thuas. Tá an cneámhaire d'asal sin, agus a cheann síos thar chlaí gharraí T. Mh. aige ar feadh an lae. Má théann sé ina chuid síol féir siúd, is measa duit é a tharraingt ort ná an tÁibhirseoir

TUILLEADH (5) ▼

Tógfaidh muid an féar le faitíos na fálach thuas. Níl aon dea-ghotha ar an spéir sin ó dheas. Níorbh fhiú dhúinn a ligean amach beag ná mór ar scáth an scaláinín sin

Breathnaigh ar na claíochaí faitíos na fálach thuas. Tá an bhratainn sin thíos taithithe ag an gcladach d'acht is go háirid, i ndiaidh feamainn dearg, agus leagfaidís bearna ann ar an bpointe. B'aisteach go dtáinig siad (na beithígh) anois le trí lá i ndiaidh a chéile. Murach go bhfuil bearna leagtha ann, ní chorróidís as an ngarraí

Chreidim gur fearr dom an citil a fhiuchadh faitíos na fálach thuas. Thiocfadh dóibh seo a bheith isteach pointe ar bith, agus dheamhan is móide, ina leaba sin, a mbeidís isteach go mbeadh an dubh ar an oíche. Ní hionann a dhul 'na bhaile mhóir agus a fhágáil.

Ní chuirfidh muid níos mó sprae (spray) ar an ngarraí siúd faitíos na fálach thuas. Gabhfaidh sé rite linn an oiread a bheith againn agus a riarfas uileag é (an cur ar fad). M'anam muise nach ndéanfadh ceobáinín beag eile aon dochar don gharraí siúd féin mar go bhfuil muid gann

Socraigh an clog sin anois go siúráilte ar fhaitíos nach n-aireodh muid éirí le fálach thuas ar bith. Ba bheag nach raibh mé mall ag an aifreann Dé Domhnaigh seo caite — sleamchúis; go gcodlódh muid thar an am

→ fálróid

Tá fálróid mhór ar mhaor. An maor sin a bhí thuas ag S. i bhF. dúirt sé linn thíos ansin anuraidh go mbíodh siúl deich míle air chuile lá, agus lena chois scaití. Tá an domhnaíocht chaorach ansiúd. Agus caithfidh sé aithne chinn a bheith aige ar chuile cheann ar an bhfeadhain acu

+

→ fána

Bhí sé thuas ag deasú an tsimléir agus thit sé anuas le fána an tí. Nach maith a chuaigh sé as?

TUILLEADH (1) ▼

Tá an liúdramán mór seo thuas le fána ar fad anois. Na cléibh a rinne é sin air. 'Sé an portach an buachaill aige!

→ fánach

Shílfeá go bhfuil sé thuas ag imeacht ina spailpín fánach anois (fc. fán, fánaí)

+

→ féar

Tá féar gortach thuas i mbarr an bhaile — cíb ar éigean; sórt féar beag gann gágach garbh a fhásas ar mhótaí agus ar thuláin ar na barra garbha; glaoitear scaití ar fhéar a bheadh mar é i móinéir nó in áit ar bith (ach ní thabharfaí cíb ar éigean air sa gcás sin); ní thugtar ar ocras é a bhuaileas duine amuigh; sliabh gortach é sin

TUILLEADH (1) ▼

Ná bac lena bhfuil d'fhéar againne i mbliana! An dá phreabán sin thuas, agus gan orthu sin fhéin ach féar gortach — bunfhéar gann; ní cíb ar éigean

→ fíóg

Dhá bhfaighinn glac fhíógaí le rópaí a chur ar na cocaí féir sin amuigh! Ba cheart go mbeadh dalladh acu thuas i mbarr an bhaile agatsa

+

→ caolóid

Tá cupla caolóid choirce curtha ansin thuas aige agus sin é an méid.

TUILLEADH (1) ▼

Chuir muid neart fataí spréite amach ó na caolóideachaí loirg sa ngarraí sin thuas agus muid ag cur an choirce i mbliana.

→ carcair

Níl aon chapall cruthaithe in ann tonna meáchain a thabhairt an charcair údan, agus ná creid thuas ó aon duine go bhfuil.

+

→ carracán

Nach diabhaltaí rite an áit ar dearnadh an teach an chéad uair, thuas ar an gcarracán garbh siúd. Is suarach an t-ionadh go mbeadh faitíos gála fhéin air agus a laghad foscaidh agus atá ag a theach.

TUILLEADH (1) ▼

Thuas ar charracán atá i mbarr an bhaile a bhíos an tine chnámh acub. Dhá mbeadh gaoth rua na Féile Sin Seáin ann ar chaoi ar bith, dheamhan splanc a d'fhágfaí ina craiceann nach bhfuadófaí soir agus siar.

+

→ ceal 1

Is duine dona a bheadh cheal tine agus an méid coille atá ag titim ina críonach ansin thuas.

TUILLEADH (1) ▼

Má tá ceal orm, ní cheal móna é ar chaoi ar bith. I nDomhnach chuirfeadh an portach atá ansiúd thuas agam móin go barr bachall

+

→ ciseach

Dheamhan a bhfaca tú a leithide de chiseach déanta d'aon rud ariamh mar atá déanta den gharraí fataí sin thuas ag caoirigh Ch. Níl aon mhaith iad a fhuagairt di. Brath mór atá agam iad a thiomáilt (thiomáint) chuig an ngarraí gabhann.

TUILLEADH (1) ▼

Tá mé in mo chiseach le fliuchán. Níl snáth thuas ar mo chraiceann nach bhfuil bog báite.

thuas (50+)