déag
—ainmfhocal, fireann
—iolra: déaga
—níl tríocha, ceathracha, caoga srl. i gcaint. Déantar an comhaireamh i gcónaí le déag. 31 = aon cheann déag is fiche; 53 = trí cinn déag is dhá fhichead; 78 = hocht gcinn déag is trí fichid; 95 = chúig cinn déag is cheithre fichid; 136 = céad, sé cinn déag is fiche; £35 = chúig phunta dhéag is fiche; £57 = seacht bpunta dhéag is dá fhichead; 76 uibheacha = sé huibhe déag is trí fichid; 99 uaireanta = naoi n-uaire déag is cheithre fichid; 38 blianta = hocht mbliana déag is fiche; 13d = trí pínn déag; 14d = cheithre pínn déag; chúig phínn dhéag; scilling is toistiún (cheithre boinn); scilling is chúig phínne; hocht bpínn déag (1/6); scilling is seacht bpínne; scilling is hocht bpínne, srl.; (Mar sin a comhairtear airgead i gcónaí ó scilling go dtí dhá scilling); 31s = haon déag is punt; 32s = dó dhéag is punt srl.; 51s = haon déag is dhá fhichead srl.; 71s = haon déag is trí phunt, dó dhéag is trí phunt srl.; 94s = ceathar déag is ceithre phunt, trí déag is ceithre phunt srl.; 115s = cúig déag is chúig phunt (chúig phunt cúig déag) srl.; £6.11s = sé phunt haon déag srl., £7.15s = seacht bpunt cúig déag (cúig déag is seacht bpunt) srl.; 11s = haon déag; 12s = dó dhéag; 13s = trí déag srl. (Mar sin a chomhairtear scilleachaí); 74 bó = ceithre bhó dhéag is trí fichid srl.
—
sa gcomhaireamh ó dheich go dtí scór nó fiche le uimhreachaí.
+–
Tá sé sna déaga — aois ar bith idir aon bhliain déag agus scór
Tá sé sna déaga is fiche (31-40), sna déaga is dá fhichead, sna déaga is trí fichid, sna déaga is cheithre fhichid
TUILLEADH (18) ▼
Crannfhear sna déaga is dá fhichead a bhí ann an uair sin
Tá bunaois mhaith aige. Is ceart dó a bheith sna déaga is dá fhichead
Gheobhaidh sé siúd aois na húire agus na Caillí Béarra. An bhfeiceann tú cheana sna déaga is cheithre fichid é go hard, agus gan stró ar bith air faoina dhul ag an aifreann fós
Tá na déaga agus trí fichid sáraithe aige. Fainic nach bhfuil na cheithre scóir féin fágtha ina dhiaidh aige
Go dtuga Dia ciall duit! Is deas iad mo hocht mbliana fichead! Amach go maith féin atá sé sna déaga is fiche (amach go maith sna déaga is fiche — in his late thirties)
Tá sé sna déaga is dá fichead ar éigean; tá sé ag breith amach ar na déaga is dá fichead; tá sé isteach sna déaga agus dá fhichead; níl sé mórán sna déaga is dá fhichead fós — middle forties
Bíodh unsa céille agat. Ní fheicfidh sé na déaga is fiche aríst go brách. Níl a fhios agam nach bhfuil an dá scór féin bailithe go hard aige. Tá sé ina chrabadán mar sin ó rugadh é
Níl sé sna déaga is fiche fós
Tá sé as na déaga ar chuma ar bith. Tá agus go maith; tá an scór scoite aige
Bhí sé as na déaga shula ndeachaigh treabhsar air. M'anam go mbíodh sé ag dul thart ansin lena chóta dearg agus é ina chliobaire mhór shínte. Chonaic mise tite ar meisce é faoina chóta dearg. Sin é an chaoi a raibh chuile dhuine an uair sin. Ní maith go mbíonn siad coiscthe den chích anois nuair a bhíos brístín glúnach fáiscthe thuas orthu …
Théis an airde atá ann, dheamhan a bhfuil na déaga caite fós aige
Céad slán don tsaol sin féin nuair a bhí muid inár mbríthin (bíthin — r sciorrach) óg. Bhí muid sna déaga an uair sin. Shíl muid nach mbeadh muid in oirbheart go brách, ag caitheamh píopa, ag ól, ag dul ag damhsaí. Is beag an tóir atá ar dhamhsaí inniu againn. Is amhlaidh é: nuair a chríonas an tslat, is deacair a sníomh ina gad …
Tá sé bailithe an scór muis. Is gearr a d'aireofá na déaga ag sciorradh uait
Ó bheas siad sna déaga chor ar bith (gasúir), ní airíonn na daoine ag scinneadh amach ina bhfir iad. Ach ní mar a chéile uileag iad sin féin. Cuid acu a mbíonn an-bhiseach fúthu, agus cuid eile nach ndéanann aon bhiseach chor ar bith. De réir mianach an duine a bhíos sé
Tá greim an fhir bháite aige ar na déaga fós, ach is gearr go mbaintear é anois — é ionann is scór; é sa mí dheiridh de na naoi mbliana déag
Tá na déaga caite aige! Tá a mh'anam agus faoi dhó, nó is dó is gaire é. Ina dhúradáinín dona mar sin atá sé ariamh
Sin iad na déaga eile! Ní taobh le na déaga atá sé feasta choíchin. M'anam gur beag an baol. Bhí a athair pósta chomh luath liomsa
Má bhíonn fear thar na déaga chor ar bith, bíonn sé in inmhe. Ní raibh mé chomh maith ariamh agus a bhí mé in aois m'fhiche bliain
+–
Dhíol sé sna déaga de lorries mhóna — níos mó ná deich gcinn
Chaill sé sna déaga de scilleachaí leis
TUILLEADH (2) ▼
Thug sé sna déaga de phunta air ar chaoi ar bith
Cheannaigh sí na déaga de bhulláin ar an aonach inniu
Féach freisin
→
dara
déag in iontrálacha eile (91)
+
→
dá
Bhí dhá dhuine dhéag ann (dhá dhuine fhichead, dhá dhuine is fiche, dhá dhuine dhéag is fiche, dhá dhuine is dhá fhichead nó beirt is dá fhichead, dhá dhuine dhéag is trí fichid, dhá phunt is cheithre fichid srl.)
TUILLEADH (1) ▼
Bhí dhá chaora dhéag is dhá scór aige
→
dáimh
Níor thosaigh mé ag dul thríd na dáimheannaí céanna ariamh nach ngabhfaidís chun seachmaill orm. Níl a fhios agam anois cén col de dhá chol déag muid, agus is cuma sa tubaiste. Ní bhuachfaidh mise ná iadsan mórán air ar chaoi ar bith
→
Dáithí
Bheadh sé flaithiúil faoin bhfuisce ansin, ach nuair a bhí bainis aige féin is beag a fuair aon bhrabach air. Tháinig siad abhaile as ag an haon déag san oíche, agus gan siúl an bhealaigh iontu le ocras agus tart. Ar chuala tú ariamh é: "Is cóir é Dáithí tigh Fhéilim agus gan maith ar bith ina theach féin leis"
Go bhféacha Dia ort a dhuine sin! Chuirfeadh sé sin dallach dubh ar Rí na Méaracán, ní hé amháin ortsa. Tá sé glanta leis anois i bpas eicínt siar go ndéana sé nead i gcluais duine eicínt eile. Níor chás duit é chor ar bith ó bhí sé chomh saor sin agat: coróin is punt. Deir siad gur thug fear as M. hocht bpunta dhéag dó ar an gcuntar céanna … fuair muis. Tugadh sé buíochas le Dia nach tuilleadh a thug sé dhó
Baol air siúd a bhodóigín a dhíol leat. Ar an dá luath is a bhfaca sé go raibh tú líofa ag (chuig) a ceannacht, ní ligfeadh sé lag labhartha as na aon phunt dhéag í. Ag iarraidh thú a chur uaithi a bhí sé an uair sin. Ba mhór leis duit í pé ar bith cén t-airgead a thiocfá léithe. Tá sé chomh daoithiúil le aon duine a chonaic mé ariamh
→
daor 1
Is daor an éadáil a dhul ag ceannacht tobáin anois. Chuaigh mé isteach ag breathnú orthu tigh Ph. Ch. an lá cheana. Ní ligfeadh sé laglabhartha as cúig déag iad. Dheamhan é muis
+
→
dara
An dara duine déag, an dara duine fichead, an darna duine déag is fiche srl.
TUILLEADH (1) ▼
An dóú lá déag d'fhómhar — deirtear dóú in áit dara scaití ach ní abraítear é mura dteaga déag isteach ann ach amháin sa leagan an dóú nó an tríú (lá, duine, srl.). fc. damhadh réag sa gcnuasach seo. Bhí sé an damhadh réag nuair a tháinig sé abhaile: dóú é is cosúil .i. an dara huair déag; an dó dhéag san oíche
+
→
deachma
Tugtar dreoilín eicínt acu i gcónaí don deachma … Tuige nach bhfaca tú aon dhuine ariamh ag iarraidh dreoilíní do cheirt na n-easpaí. Caithfidh tú a bheith ag tóraíocht agus ag síorthóraíocht go bhfaighe tú nead a mbeidh dhá dhreoilín déag inti. B'fhéidir nach mbeadh call mórán tóraíochta dhuit chor ar bith scaití. Bíonn neadrachaí dreoilín thar a chéile ann blianta. Scaití eile ní fheicfeá ceann ar bith … Nuair a gheobhas tú an nead, níl agat le déanamh ach na luipreacháin — na dreoilíní — a mharú agus a gcuid fola a chur ar sheancheirt. Caithfidh tú fuil as chaon cheann acu a chur uirthi. Mura gcuire ní bheidh aon mhaith dhuit ann. Breith ar an seancheann ansin — an rí — agus deirtear í a thabhairt don deachma. Ach is cuma cén ceann de na trí cinn déag a thabharfá don deachma sa gcás sin. Bíonn muirín mhór ar an dreoilín. 'Is mór mo mhuirín: is beag mé féin,' adeir sí … Beidh do chuid oibre déanta ansin, le ceirt na n-easpaí … Chuala mé go minic an scéal sin faoin dreoilín a tugadh don deachma. Tuige nach gcloisfinn. An bhfuil tú dhá iarraidh … (giota as cuntas faoi cheirt na n-easpaí a fuair mé ó m'athair)
TUILLEADH (1) ▼
'Ní de thír ná de thalamh thú,' adeir an bhanríon, 'nach mbeadh a fhios agat gur gheall sí ceann don deachma, agus bhí sé de ghnaíúlacht inti an dá cheann déag a thabhairt amach.' (As seanscéal — Gé an Oileáin — ó m'athair)
→
dealg
An bhfuil a fhios agat cén fear a bhfuil a dhealg sáite ag an sagart anois ann — in P. S. Tuilleadh diabhail ag P. Bhí sé féin agus an sagart ina dhá gcuid déag le chéile. Ní bheadh glafarnach ghadhar sa bpobal nach mbeadh sé ag an sagart an oíche sin uaidh. Anois tá an sagart chomh mór sa mullach air féin le duine ar bith eile, agus gheobhaidh sé garbh uaidh é. Níl duine ar bith is mó aicis ná an sagart sin ach é a bheith in aghaidh duine
+
→
déan 1
Tá sé naoi mbliana déag is trí fichid ach is fear é a gheobhas rud le déanamh na cheithre scóir a bhailiú choíchin. Thug sé anuas go mór le gairid, agus tá sé ag coinneáil na leabthan as éadan anois, tá sineacht
TUILLEADH (1) ▼
Is bean i dteannta anois í. Gheobhaidh sí fuílleach le déanamh agus aon fhear a fháil choíchin ó chaith an "t-ógánach" seo thoir i gcártaí í, ainneoin an fhad is a bhí sé ag tabhairt chomhluadair di. Tá na fiacla curtha go maith anois aici. Ba cheart di a bheith go hard sna déaga is fiche
Rinne siad suas le chéile aríst an t-am a bhfuair an mháthair bás. Go dtí sin, ní raibh siad ag beannú dhá chéile. Shílfeá go bhfuil siad ina dhá chuid déag le chéile anois aríst
→
deara
Síleann tusa gurb é S. a rinne é. Tabhair faoi deara ab é. Más é muise, ba diabhlaí an deifir a rinne sé, má tá i ndán is gur buaileadh an ceann eile ag an haon dhéag. Arae sé sin an fáth, bhí sé ag ól tigh Th. an oíche sin nó gur cuireadh amach muid ag leathuair théis an deich, i gcruthúnas duit nár mhór dhó bealadh a chur faoina ioscadaí le bheith i nD. L. ag an haon dhéag: fear nach raibh bicycle ná deis marcaíochta ar bith aige ach na boinn
→
dearg 1
"An séú bliain déag beidh Éire dearg le fuil; Sa seachtú bliain déag séard déarfas na mná: mo léan cá ndeachaigh na fir" giota den Targaireacht: Targaireacht Choilm Cille
→
deifir
Ní deifir portaigh atá air, mo léan, mar atá ar dhaoine eile. Dheamhan éirí a ghníos sé go dtí an haon déag chuile lá
+
→
deilbh 1
An Crann Deilbh: "de mhaidí coille a dhéantaí iad. Chaití a dtomhais le riail le fad áirid a bheith iontu agus leithead áirid sna maidí trasna. Dhá chuaille a bheadh ann agus dhá mhaide trasna. Rinne P. M. Mh. ceann acu dhúinne anseo. Níl a fhios agam cá'il sé anois: ag imeacht i chuile áit a mbíonn deilbh le déanamh. Tá sé chomh maith dhúinn anois sneachta a chaitheamh ar a lorg chreidim. Ní deilbh a dhéanfas muide go brách aríst. Ní bheadh na gearrchailí sin in ann aon deilbh a dhéanamh …" Cur síos an tsnátha ar an gcrann deilbh (nó crann deilbhe; tá an dá leagan aige) "an dá chuaille a chur ina seasamh ansin le balla: ceann ag corr na fuinneoige agus an ceann eile tuairim is ag giall an dorais. Ní bheidís chomh hard leis an áiléar sin baileach. An dá mhaide trasna a chur suas orthu: ceann in íochtar agus ceann in uachtar agus iad ag dul isteach iontu in eangaí mar a bheadh leaba. Bíonn rungaí ar nós dréimire sa dá mhaide a bhíos ina seasamh ar a n-éadan: an t-éadan de na cuaillí a bhíos leat. Bíonn buimbiléad tuí ar an urlár agus dhá cheirtlín shnátha air, i riocht is nach mbeidh an snáth ag dul ar fud an tí ort. Ní dhéanfadh sé cúis duit tointe fada na hóinsí a bheith agat! Ansin tosóidh tú ag cur an tsnátha síos ar an gcrann. Crios a dhéanamh an chéad uair. Comhairfidh siad an oiread seo banláí (bandles) den tsnáth — an méid banlámh a bheas le dul san uige (/ɴ′eɡ′ə/) sin. Cuirfidh siad síos an snáth sin ar an gcrann agus beidh siad dhá chur sin síos choíchin nó go mbeidh a ndóthain thíos. Tosóidh siad ar an bpionna (runga) íochtair ar an taobh seo — taobh na ciotóige — agus tabharfaidh siad leo suas é ar na pionnaí — dhá chur orthu ar fiar — ach gan snaidhm ar bith a chur air ar an bpionna, nó go dté siad go barr. Anonn trasna ansin agus anuas ar an deis chéanna ar an taobh eile ó runga go runga go dteaga siad go talamh. Anall trasna go dtí an áit ar thosaigh siad agus ar ais aríst ar an gcaoi chéanna, nó go mbeidh deireadh na gclannaí thíos. Bíonn dhá phionna dhéag suas ar airde na maidí. Scaití bheadh agus tuilleadh. Féadfaidh siad tuilleadh rungaí a chur ann de réir (léar adúirt sé) mar a fheilfeas dóibh. Tugtar céadta sa deilbh den uige léar (de réir) mar is maith leat leithead a bheith ann. Féadfaidh siad hocht gcéad (snáth) nó seacht gcéad a chur ann. Mura mbeadh ann ach seacht gcéad, ní bheadh aon leithead ag an snáth nuair a bheadh sé deilbhthe. Beidh leithead ag hocht gcéad. Nuair a bhíos an oiread seo clannaí thíos ar an gcrann buaileann siad sreangáinín ar an méid sin. Céad a bheadh ansin. Beidh farasbarr leithid san éadach léar (de réir) mar a ghabhfas céadta ar an gcrann. Féadfaidh tú deilbh dhá shnáth a dhéanamh nó dhá shnáth dhéag nó scór má thograíonn tú. Chonaic mé chaon chineál acu. Bíonn chúig chlannaí fichead i chuile chéad. Ní foláir fios a bheith agat cé mhéad céad ann shula bhaineas tú den chrann deilbh é. Nach in é an fáth a gcuirfidh tú síos air é. Comhairfear na clannaí amach ina gcéadta. Beidh an bhean nó an fear atá ag deilbh ag siúl i gcónaí i gcónaí. Ní fheilfeadh dhuit aon bhuille marbh a ligint in do chuid oibre dhá mbeifeá ag deilbh. Is maith an píosa de lá a chaithfeá ag deilbh giota. Sa ngeimhreadh bheifeá an lá leis ar fad. … Nuair a thógtar anuas den chrann é, bíonn an-fhad ann. Bhuailfeadh tú snaidhm nó crios ar chaon chloigeann dhe ansin, agus déanfaidh tú suas ina throisleáin é mar a bheadh gruaig mná ann go díreach. Sin í an uige. Tá sé faoi réir ansin le dhul ag an bhfíodóir … Gan amhras is aon tsnáth amháin a bheas ann. Dhá mbriseadh an snáth sa deilbh, ghreamódh sí ar an bpointe den chuid eile den tsnáth é. Chuirfeadh sí snaidhm air … " (Giota faoi dheilbh shnátha a fuair mé ó m'athair. Rinne sé féin an obair go minic)
TUILLEADH (1) ▼
Ní fhaca mise leis an tsíoraíocht cheana é, agus go deimhin mura bhfaca féin, tá sé deilbhithe amach faoi chomhair an bháis anois. Tabharfaidh dhá lá dhéag na Nollag rud le déanamh dhó
→
déirce
Ní raibh aon bhróig ag gabháil leis an dá chunús sin, agus d'íoc mé mo chúig déag agus dá fhichead orthu sin féin. Ba bhuí déirce liom a bhfáil ar an gcuntar sin féin, arae bhí mé den tsaol ag an seanphéire a bhí agam. Seo í an aimsir nár mhór do dhuine bróga maithe ar na boinn. Tá chuile mhíle áit báite
Mharaigh sé muic faoi Nollaig — ceann a bhí suas le chúig clocha déag meáchain ar a cois. Chuir sé oiread na fríde againn — díol béilí amháin. Níor dhéircí dhúinn é. Dar mo choinsias, níor chomaoin dó. Dheamhan ceo a bhí anseo ariamh nár roinneadh droimscoilte leis — nár roinneadh sin. Beidh a shliocht air: an rud céanna a dhéanamh leis aríst
+
Chonaic mise dhá theach déag ansin san am a raibh mé mo bhuachaill ag an S., agus níl ann inniu ach G. Tá sé ar dheireadh na Féinne … Ghread an chuid eile leo go Meiriceá, agus chuaigh scaipeadh orthu ar chuile chaoi. Ba deacair a gcur i dtoll a chéile inniu
TUILLEADH (1) ▼
Dhíol sé an bhó ar na chúig phunt dhéag as deireadh na cúise. Chreidim go mba mhór leis a tabhairt abhaile
→
deo
Níl aon mhaith do dhuine ach labhairt sa gceart. Dúirt tú é sin cheana agus is gearr aríst go raibh sibh ina (bhur) dhá gcuid déag le chéile. Is maith an scaitheamh go deo a mhic ó!
→
deoch 1
Thug an dochtúr deoch suain dó, agus níor dhúisigh sé aríst go ceann dhá uair déag, ach nuair a dhúisigh, bhuail an phian aríst é
+
→
diaidh
D'imigh gasúr de thamhnóig shléibhe thuas ansin an bhliain cheana. Dheamhan a fhios agam nach as L. é. Ceann eicínt de na tamhnachaí iargúlta sin ar chaoi ar bith. Ní raibh sé ach haon déag nó dó dhéag de bhlianta. Tháinig sé abhaile deich mbliana ina dhiaidh sin, agus níor aithin duine ar bith é, nó gur lig sé a aithne leo. Shíl siad gur báite nó marbh a bhí sé le na cianta roimhe sin. Bhí dalladh airgid aige
TUILLEADH (3) ▼
Naoi seachtainí go dtí an lá cairde. Ní mór duit coicís eile a chur ina dhiaidh. Tá sé aon tseachtain déag ó arú inné. Chomhair mé aréir é
I ndiaidh damhsaí a thug sé sin an tabhairt sin air féin anois. Nach é an t-amadáinín é a theacht dhá mhíle dhéag bealaigh ar an gcuntar sin
Tá dole mór aige, agus pinsean seanI.R.A. agus tá punt seanphinsean ag teacht isteach ann chuile sheachtain, agus chúig leathchoróin (alúntais páistí), agus deich nó dó dhéag de phunta d'airgead na Gaeilge sin, agus ina dhiaidh sin féin, tá an béal bocht air, agus bíonn an oiread fuasaoide aige agus shílfeá nach dtáinig aon tsaol ariamh is measa ná é
Tá dream Mh. seo an-díbheirgeach i gcónaí. Níl sé mórán le mí ó shin — an bhfuil — ó leagadh na claíochaí anseo thiar. Thug T. Ch. píosa cainte don tsáirsint an uair sin, agus dúirt sé go raibh sé ar cuairt tigh Mh. agus nár chorraigh sé as go dtí an dó dhéag agus nár casadh aon duine ar an mbóthar dó ach mise agus P. Bh., agus gur siar a bhí a (ár) n-aghaidh. Mo léan géar bhí na póilíos istigh agam anseo ina dtine bhruite, agus chuaigh siad go bog agus go crua orm ag fiafraí dhíom cá raibh mé ag dul. Choinnigh mé féin ag nathaíocht leo, agus níor lig mé amach tada go raibh siad i bpiolóid cheart agam. Is ansin adúirt mé gur ag fanacht taobh amuigh a bhí mé le N. go dteagadh sí amach as tigh Mh. Bh. Bh. Bhí a fhios ag T. Ch. go raibh sí istigh ann chomh maith liomsa atá pósta aici, ach dar leis féin go gcuirfeadh sé in adhastar an anró mé ina dhiaidh sin. Agus an bhfeiceann tú an t-agús a chuir sé ann: go raibh a (ár) n-aghaidh siar, arae mura dtéadh sé ag déanamh bréag ní raibh aon ghair aige a rá go raibh muid ag dul siar. Níor chuir mise luach leithphínne as don fhear chroí ariamh ach tá an aicis aige dhom ina dhiaidh sin faoi nach bhótálfainn dá dhream
→
dícheall
Is maith an dícheall di a gcumhdach ar fad — cheithre dhuine dhéag acu. Cén bhrí ach tá an chuid is sine acu chomh hábhailleach lena bhfaca tú ariamh, agus an chuid is óige an-chantalach
→
díleá
Tá an díleá ceart ar an duine bocht ó phós sé. Cailleadh cliobóg de chapall bhreá air. Bhí bó bhainne tachta sa gcró roimhe maidin. Ní fhanann lao ná gamhain aige nach bhfuil an bhail chéanna orthu. Thug sé leathcholpa dheas a bhí aige anuas ar an mbarr garbh oíche roimh an aonach anuraidh, lena cur siar lá arna mhárach. Dheamhan pínn de chúig phunt dhéag airgead nach bhfaigheadh sé uirthi. Ar a dhul amach dó ar maidin, fuair sé sínte san iothlainn í agus a cois briste. Leag sí claí na hiothlann agus thit brúisc uirthi féin dó (de). Thug sé fear cnámh aici agus dheasaigh sé í, ach ní raibh aon bhiseach ag teacht uirthi ina dhiaidh sin. Mharaigh sé sa deireadh í
Bhí an ghráin dhíobhálach aige féin agus ag an sagart ar a chéile go dtí le fíorghairid ach tá siad ina dhá gcuid déag le chéile anois ó phós sé. Tá an ágóidín de bhean siúd aige in ann duine ar bith a bhréagadh. 'Sí atá deas air! Ar ndóigh caitheadh sí crúib airgid aige agus bréagfaidh sin é. Níl aon ghnaíúlacht ann anois ach an t-airgead
→
dioc
Is beag an dochar don duine bhocht gioc a bheith air agus an aois atá aige. Tá na cúig déag is cheithre fichid bailithe aige. Tá mo choinsias. Le aois atá sé cromtha mar sin
→
díol 1
Dhíoladh sé ó chúig cinn déag go dtí scór bainbh chuile bhliain roimhe seo, ach sílim gur fear bochtaithe anois é — le hais mar a bhí sé ar aon chor
+
→
díol 2
Tá díol Ch. Mh. de chadairne tónach uirthi cheana agus gan í ach sé bliana déag — bhí sé de cháil ar Ch. Mh. go raibh tóin mhór uirthi. Seo bean (C. M.) atá beo fós
TUILLEADH (4) ▼
Fuair sé a sheacht ndíol déag is fiche — fuair sin
Tá a sheacht ndíol déag féin de mhóin aige agus ní dhíolfadh sé aon fhód ina dhiaidh sin
Thug tú do dhá dhíol déag leat. Dhéanfadh oiread na fríde mé
Bhí N. thuas oíche agus ní bheadh aon sásamh aige ann mura dtéití ag caitheamh le M. — bhí sé imithe síos tigh T. Faoi dheireadh thiar thall chuaigh muid síos ar chúla na haille agus chaith muid cupla méaróg le M., ach caitheadh cith le N. Bhí sé thíos sa ngleainnín agus bhí caor thinte dhá bhaint as an gclaí lena ais. Ní raibh a dhul ar a chúl ná ar a aghaidh aige. Ní fhéadfadh sé a theacht aníos go dtí muide in aghaidh na gcloch, agus bhí M. taobh amuigh agus é ag iarraidh a theacht thar claí go maraíodh sé é ar bhun an cúig déag. Ar ndóigh sin é a raibh uainne. Ba é déanamh an mhagaidh díol an mhagaidh an oíche sin ar chaoi ar bith
An-charr í, ach dhiomlódh sí a bhfuil de phetrol in Éirinn. Is beag le chúig mhíle dhéag ar an ngalún atá sí in ann a dhéanamh scaití. Scriosfadh sí thú mura mbeifeá in do ridire, agus sin caoi nach bhfuil mise, ní ag ceasacht ar Dhia é. Dhá mbeinn, ní ag forcamhás ar an gcarr sin a bheinn
→
diomdha
Tá sé chomh maith dhom a rá nach bhfuil diomdha ar bith orm faoin margadh. D'eitigh mé dhá phunta dhéag deich uirthi luath sa ló, ach is fearr liom ag duine muintreach í go fada, má tá sí aige faoina luach féin (diomdha = brón, duifean)
+
Thabharfá diomdhach orm! Is agam a bhí a údar: chúig phunta dhéag a eiteachtáil agus a caitheamh uaim aríst deich fichead faoi
TUILLEADH (1) ▼
An obair a bhí agamsa i Sasana, ní raibh mé buíoch ná diomdhach di. Bhí togha na páí agam, ach bhí na huaireantaí dubhfhada — naoi n-uaire déag, agus fiche uair sa ló scaití. Bheifeá tugtha aici sa rith fada
+
→
díon 1
Tá an-díon báistí sna cótaí sin ach go gcaillfidís thú le fuacht. An bhfeiceann tú an ceainnín réchaite sin agamsa. Ó Jackchape a cheannaigh mé é roimh an gcogadh; ar shé déag. Ba sladmhargadh ceart é
TUILLEADH (1) ▼
Níl díon ar bith sna láimhíní seo, théis cúig déag a thabhairt orthu … Tá baol air! Dheamhan iall leathair ag gabháil leo. Craiceann gabhair nó rud eicínt atá iontu. Ní feasach dom go bhfuil sé chomh maith sin fhéin
Beidh ciall cheannaithe ag an bhfear a ghabhfadh ag tabhairt chúig phunta dhéag ar an díthreabhach de dhúchán sin. Ach ní bheidh, arae níl duine ar bith chomh beag a chiall agus go dtabharfadh sé sin uirthi
→
dlús
Shílfeá go bhfuil an-dlús ag dul le airgead an phortaigh i mbliana. Bhí sé ráite ar an bpáipéar a tháinig againne é a bheith íoctha roimh an cúigiú lá déag den mhí seo
+
→
dó 2
Tá sé an dó dhéag (san oíche, sa ló)
TUILLEADH (1) ▼
Níor tháinig sé go raibh sé an dó dhéag sa ló
Tá sé siúd chomh doghrainneach agus má tá sé caite ina cheann aige, nach ligfidh sé uaidh laglabhartha as an dá phunt dhéag í. Má tá ceapadh ar bith aige go bhfuil saint ar bith aige inti, seasfaidh sé ar an airgead sin, agus dúshlán aon duine é a chur cianóg as
→
dóirt
Dhóirt sé a raibh d'airgead aige amach ar an mbord gur comhaireadh é. hOcht déag is sé pínne a bhí ann idir airgead glas agus airgead rua. Ba mhian leis a shárú ina dhiaidh sin go mba cheart dó an punt glan a bheith aige
+
Bhí cráin anseo uair againn, agus bhí cheithre bhanbh dhéag aici ar an ál. Dheamhan a raibh uirthi ach trí shine dhéag. An banbh corr a bhí ann nach bhféadfadh a dhul ag diúl, thosaigh muid féin ag tabhairt bhainne dhó. Shíl muid go ceann fada nach n-éireodh sé, arae bhí sé ina aircín dona. Ach scinn sé amach sa deireadh, agus rinne sé an-rampaire muice. Choinnigh muid é go raibh sé in am a dhíolta go maith. Diabhal mé dhuit go raibh carghas orainn scaradh leis chor ar bith. Bhí sé ina pheata againn. Dónaillín a thugadh muid air
TUILLEADH (1) ▼
Tá aon bhanbh déag le cur amach againn. Coinneoidh muid féin (an) dónaillín
→
drámh
Ní éireodh sé sin ar mhámh ná ar dhrámh go mbeadh sé an haon déag sa lá nó gur imigh an deartháir, ach dheamhan mochóireach ar an mbaile is fhearr ná é ó shin
Gamhainín dramhailte dona a bhí aige, gan biseach ar bith faoi shílfeá. Chuaigh sé chúig phunt cúig déag. Diabhal trí phunt a gheobhadh sé air aon aonach le bliain, ach bhí siad thrí lasadh inniu
→
draoi
Tá an draoi sionnach anois sna clochair sin siar. Tá siad beo leo ó tháinig an cogadh agus nach bhfuil aon phúdar le fáil. Go gcuire Dia an t-ádh ort! Nach ndearna siad sladadh orainn. Dheamhan thiomanta cearc de cheithre cinn déag nár ardaigh siad uainn anuraidh. Tá muid bánaithe acu
→
drithlín
Chuaigh drithlíní gliondair thríom ar an dá luath is a bhfaca mé é. Ba bheag an dochar dhom agus nár leag mé súil air cheana le hocht mbliana déag — hocht mbliana déag go Lá Fhéil Muire seo chugainn ó d'imigh sé
Ní féidir seasamh chor ar bith ann (cur suas leis; to tolerate it), ag a bhfuil sé a chaitheamh anuas de ghriúillíní súí. Murach sin is ann a ghabhfainn ar cuairt chuile oíche beo, mar gheofá spóirt an tsaoil mhóir ann ar N. Ach ní féirín do dhuine a bheith ag imeacht agus a bháinín ina phéist an dá shúil dhéag aige
Bhí sruth is gaoth leis sa L. agus é ina shuí go te. Bhí dhá ghabháltas talúna aige agus an saol ag féithiú leis. Níl aon aonach beo nach mbíodh deich nó dó dhéag de bheithígh sheasca aige ar an aonach sin thoir. Ach tháinig uabhar air. Dhíol sé teach agus talamh agus a raibh ann, agus síos leis ar shlata na G. ar na drochóirí dhó féin. Céard atá dhá bharr aige inniu. Thíos ansiúd ag faire ar an bpínn go dté sé amach agus go gceannaí sé ioscaidín tae le haghaidh a bhricfeasta léithe. Diabhal bréag nárbh in í an imirce uabhair aige — ní dhá roinnt leis é
+
→
droim
Níl mé in ann mé féin a dhíriú chor ar bith le tinneas droma le cupla lá. Tá mé thart aige. Neamhchleachta a rinne é is dóigh. Níor chuir mise aon tsúileoig fhataí le dhá bhliain déag go dtí an tseachtain seo caite. Diabhal bréag nach maith a shaothraíos an droim an bolg ar chuma ar bith
TUILLEADH (2) ▼
Bhí siad ag imirt chártaí nó go raibh an oíche caite thar droim. Is diabhaltaí an cathú atá i ndiaidh na gcártaí céanna, ach níorbh iad ba mheasa, ach an ceann a d'fhága istigh iad go dtí an tráth sin i leaba an bóthar amach a thabhairt dóibh ag an haon déag a chlog agus cead acu a theacht leis
Thug sé breith is dá roghain dom margadh a dhéanamh liom lena díol faoina droim nó a meáchan. Facthas dom nach raibh mé ag fáil mo dhóthain dhá shásamh leis an méid a bhí sé a thairiscint dom uirthi faoina droim agus thug muid isteach sa yard í gur mheáigh muid í. Seacht gclocha déag gan a dhath aige ná uaidh a bhí sí ar a cois. Déarfá nach raibh aon chailleadh uirthi ina muic
Ní fhaca mé aon lá den mhí-ádh ariamh nó go ndeachaigh mé i bpáirt leis. Tugaimse mo mhallacht don [...]mhar aríst go deo. Dhíol muid cheithre lorry mhóna i mbliana. Mise a fuair a hanró ar fad. Mé féin agus na gearrchailí. Ní theagadh seisean 'na phortaigh go dtí an dó dhéag chuile lá. Ach meánn tú ina dhiaidh sin nach raibh sé ag iarraidh dhá leith droimscoilte a dhéanamh dhá luach agus leath a bheith aigesean chomh maith liomsa. 'An bhfuil caint ar bith agat ar na gearrchailí,' arsa mise. 'Nach iadsan a shaothraigh uileag í.' 'Gheobhaidh mise leath,' adeir sé, 'nó beidh a fhios agam cén fáth. Mo chuid portaighse a baineadh uileag'. 'Bíodh aici i mbliana,' arsa mise, 'ach go lá na leice aríst, ní bhainfidh mise aon fhód móna i bpáirt le aon duine'
→
druid 2
An bhfuil sé anoir chomh fada sin. Diabhal mé go bhfuil sé ar ghort an bhaile mar sin. Tá sé ag tabhairt gearradh éadain dó i mbliana. Níl sé ag ligean lá ar bith thairis, cé is moite den Domhnach féin, nach mbíonn éisteacht aige i mbaile eicínt. Shílfeá go gcaitheann sé an-fhada sna tithe. Bhí sé an haon déag shula ndeachaigh sé soir as tigh Sh. S. an lá faoi dheireadh
→
dubh 1
Ní bheannaím dhó dubh ná dath. Dhá bhféadadh duine beannú dhó ach gan mór ná beag thairis sin a dhéanamh leis, bheadh an scéal ceart, ach do dhúshlán déan sin. Má bhíonn sé ag beannú dhuit chor ar bith, ní mian leis gan a bheith ina dhá chuid déag leat, ach is gearr idir a ghol agus a gháire
→
dúiche
Má tá tú dhá thóraíocht sin lá ar bith roimh an dó dhéag, caithfidh tú a dhul ar an ngeadán is trioma den dhúiche. Is ann a bhíos sé go mbíonn an lá ársaithe go maith
→
dúil
Má b'éigean duit déanamh d'uireasa tobac an fhad sin, is iontas nach raibh do dhúil bainte as ar fad. Is uafásach an t-achar trí seachtainí déag
→
dúlaí
Tá sé an-dúlaí go deo leis na feaigs. Ghoidfeadh sé aníos as do phóca iad. Is mór an díol trua é scaití ag imeacht ag crinneadh bunannaí fóthannáin nuair nach mbíonn aon ghail aige. An té a bheas ag obair in aice leis, sáróidh sé é. Ná bac le sárú a dhuine. Chaith mé cupla lá ag baint raithní i mbliana thíos sa mB. Bh. agus rinne sé cosán dearg anoir agam (chugam). Ní bhíodh mogall agam féin ag an dó dhéag a chlog sa ló. Níl a fhios agam cé againn ba mhó díol trua tráthnóna — eisean nó mise
→
dún
'Siad a bhí ina dhá gcuid déag le chéile tamall, ach ina leaba sin, tá siad an-dúnta in aghaidh a chéile anois. Tá sé ráite ariamh nach mbíonn grá dhá mhéid nach dteagann fuath dhá réir
→
dúrúch
Cheannaigh mé bó uair i nD. an Fh. Chuaigh mé amach ag breathnú uirthi ansin amuigh i nGarraí na hIothlann shul ó chuaigh (sula ndeachaigh) mé a chodladh taca an haon déag. Nach diabhaltaí an dúrúch a bhuail í agus go raibh sí thiar ar an tsráid ag an bhfear ar cheannaigh mé uaidh í — Mainníneach as C. — ag an ceathair a chlog an mhaidin sin. An gcreidfeása go bhféadfadh bó ar bith an oiread sin siúil a dhéanamh. Sin í clár na fírinne agat muis
Thosaigh ceathrar againne cheana Lá Nollag ar ghalún fuisce poitín — mé féin agus P. agus S. Sh. Ph. agus L. Sh. Ph. – agus ní raibh deoir ann ag an dó dhéag a chlog an oíche i ndiaidh Lá Fhéil Stiofáin. Nach muid a chuaigh ina éadan go dúshlánach!
→
dustaí
Tháinig trí galúin déag poitín ann le aghaidh cleamhnais agus bainse, agus nach dalba an dustaí a fuair sé agus nach raibh striog ann ag an dó dhéag an oíche sin. B'éigean do thriúr a dhul chun tiomána go S. an A. gur chíor siad é in athuair. Trí galúin a d'éirigh leo
+
→
rá
"Tá seacht n-inseacht ar scéal agus dhá rá déag ar amhrán" — "tá seacht leagan ar scéal agus dhá ghabháil déag ar amhrán"; ní lia leagan ar scéal ná scéalaí, agus ní lia ceantar ná rá ar amhrán; ní mar a chéile atá amhráin agus scéalta ag gach uile dhuine agus i ngach uile cheantar
TUILLEADH (1) ▼
Níl na hamhráin aige mar atá siad againne, ach is cuma sin: bíonn dhá rá déag ar amhrán adeir siad. Ar ndóigh chuala mé fear aniar ag gabháil fhoinn ansin thíos an oíche faoi dheireadh, agus bhí deich n-amhrán aige in aon amhrán amháin mar atá siad againne
+
→
téigh
Chuaigh Seán naoi gcinn déag agus buaileadh é ina dhiaidh sin
TUILLEADH (3) ▼
Chuaigh sé an-ard leis an teach. Thairg sé trí chéad chúig phunt dhéag is trí fichid air
Chuaigh T. Ph. L. dhá phunt dhéag deich leis an mbodóigín, ach ní scarfadh S. léithe gan an t-airgead díreach
Chuaigh siad dhá phunt dhéag an ceann an t-aonach cheana. Má bhí siad dhá dhul inniu, ní fhaca mise iad, agus bhí mé chomh luaineach ar fud an aonaigh le aon fhear agaibhse
+
→
téigh ar
Bhí ag dul ormsa nó go raibh seisean chúig cinn déag. Ansin fuair mise láimh istigh, agus ní dheachaigh mo láimh amach aríst gur rinne (go ndearna) mé sé cinn déag aisti. Ghnóthaigh mé air ina dhiaidh sin (báire binne)
TUILLEADH (2) ▼
Tá an scéal ceart mura dté iallach air a dhul ag an scoil aríst. Tá siad ag rá nach bhfuil sé cheithre bliana déag fós
An ndeachaigh aon ghlaoch ar Sheán agá n-a dhinnéar fós. Tá an dó dhéag bainte aige
→
téigh do
Mura breá a ghabhfadh sí dom go deimhin! D'éireodh sin di! Is breá é a cuid airgid freisin — dhá nóta dhéag
Meas tú dhá dtéinn féin agus thú féin agus an C. faoi churach nach ndéanfadh muid gnaithe is measa ná é. Tá coirleach agus ceanna slat ar an O. F. nár baineadh le chúig bhliana déag. Ba mhór ab fhiú dhúinn le aghaidh leasú iad