rá
1.
a.
+–
Tá le rá go bhfuil sé le díbirt — deirtear
Tá le rá, más fíor é, gurb é atá le theacht anseo thoir
TUILLEADH (2) ▼
Bhí le rá anseo scaitheamh ó shin go raibh an talamh sin uileag báite sa mbainc, ach níl leath a gcloisfidh duine le creistiúint
Tá le rá, más cóir géilleadh do na luaidreáin, gur daoire a bheas móin i mbliana ná bliain ar bith fós
b.
+–
Ná tabhair le rá do na daoine go ndéanfá rud mar sin — ná tabhair slí chainte dhóibh
Ná tabhair le rá dhó nach gcaithfeá aige é
TUILLEADH (4) ▼
Dhá mba mise thusa ní thabharfainn le rá dóibh go bhfanfainn as i ngeall ar rud den tsórt sin
Is mór a thug sé le rá do na daoine an t-am a raibh sé anseo. Bhíodh sé amuigh ó oíche go maidin …
Th'anam ón deamhan mar scéal, ná tabhair le rá nach mbeifeá chomh maith le duine! Faigh meaisín thú féin!
Is mór an ní é a thabhairt le rá don tír ina dhiaidh sin. Murach sin, ní bheadh scrupall ar bith agam bualadh faoina cheannacht
+–
Dúirt sé é, agus ar ndóigh tá sé le rá aige — bhí údar maith leis an rud adúirt sé
Dúirt sé go mba deargbhacach an cliamhain, agus ar ndóigh fuair sé le rá é
TUILLEADH (3) ▼
Má ghníonn tú sin, déarfaidh siad gur ag slíomadóireacht a bhí tú i gcaitheamh an achair, agus gheobhaidh siad le rá é
Má bhí sin le rá fadó; níl sé le rá anois. Dheamhan tada le cois na bochtaineachta acu anois
Má bhí sin le rá ag na daoine roimhe seo, níl sé le rá acu ar an saol seo. Ar ndóigh tá an-lascainí i gcíos anois thar mar a bhí fadó
c.
+–
Ba mhór le rá é lá den tsaol; ach níl sé chomh mór le rá sin (chomh mór sin le rá) anois — duine ceannasach nó saibhir nó clúitiúil a bhí ann scaitheamh
Ba mhór le rá é C. scaitheamh, ach ní chloisfeá caint ar bith faoi anois
TUILLEADH (3) ▼
Níl sé baol air chomh mór le rá leis an deartháir anois. Tá an deartháir an-cheannasach den domhan
Níl sé chomh mór sin le rá agus nach bhféadfadh duine a dhul chun cainte leis
Ní raibh sé chomh mór le rá agus a bhí Sir W. B. ariamh, agus bhí mé istigh sa bparlús aige
·
Is mór le rá an dole céanna, agus nach fiú do sheacht mallacht é sa deireadh — tá an-chaint air
Is mór le rá páí Shasana, agus tháinig J. Sh. abhaile as an lá cheana agus ón deirfiúr i nG. ab éigean dó luach an bhus a fháil lena thabhairt abhaile
+–
Is suarach le rá í — an ágóid — bean dhona shuarach
Is iomaí caint a chuala mé ar an gceann céanna, ach ní fhaca mé í go dtí aréir. Más ea féin, is suarach le rá í. Dhá mbeadh breith is dá roghain agam uirthi, thabharfainn breith ar mo sheanbhean féin fós!
TUILLEADH (3) ▼
Is suarach le rá a chuid scoláireachta muis, mura raibh sé in ann an cheist sin a fhuascailt. Más mé féin nár sheas aon lá ariamh ag an scoil, d'fhuasclóinn í sin
Deirimse leatsa gur suarach le rá a chuid talúna sin, má sceitheann tú dhó (dhe) a bhfuil de shliabh ann
Chuala mé an oiread moltanais ar an mbó sin agus gur shíl mé gur sháraigh sí an Ghlas Ghaibhleann, ach is suarach le rá í mo choinsias
d.
+–
Ní raibh tada le rá agam leis le fada — ní raibh mé rómhór leis
Is beag atá aige sin le rá le aon duine — ní bhíonn sé ag coiriúint ná ag cúlchaint ar aon duine
TUILLEADH (1) ▼
Níor dhúirt mé aon cheo le aon duine ariamh. Níor chuala aon duine bréag ná scéal in mo dhiaidh ó rugadh mé
·
Ní raibh aon cheo le rá liom fhéin ná le mo mhuintir ariamh — níor féadadh drochrud ar bith a fháil le casadh leo
Dhá mbeadh mórán le rá liom, déarfadh sé é
e.
+–
Bhí mise ag obair anseo agus ní dheachaigh bó ná gamhain suas an bóthar sin i gcaitheamh na maidne, mura ndeachaigh sí suas chomhuain is a bhí mé ag ithe mo dhinnéir, agus tá rud le rá air sin — b'fhéidir di a dhul suas le linn mo dhinnéir
Tá rud le rá ar an scéal sin, ach maidir leis an scéal ar ball níl ann ach caint ar sraith
TUILLEADH (2) ▼
Bheadh rud le rá air sin, dhá gcuireadh sé aon chaoi air fhéin ach níor chuir
Tá rud le rá ar an spray a chur amach dhá nó trí (a dhó nó trí) de chuarta, ach ná habraíodh fear ar bith liomsa gur leas é an spray a bheith orthu nuair a bhuailfeas sé iad (an dúchan)
2.
·
Thug sé sórt rá eicínt ar an bpaidrín, ach ba paidrín maolscríobach go leor é cheapfainn — dúirt sé é ar chuma eicínt
hIarradh orm amhrán a rá, agus chaith siad chomh fada ag tuineadh liom agus go mb'éigean dom sórt rá eicínt a thabhairt air. Ach go deimhin duit, ba sórt rá eicínt é. Bhí tachtam orm leis an slaghdán agus gan tada ann a réiteodh mo sceadamán
·
"Tá seacht n-inseacht ar scéal agus dhá rá déag ar amhrán" — "tá seacht leagan ar scéal agus dhá ghabháil déag ar amhrán"; ní lia leagan ar scéal ná scéalaí, agus ní lia ceantar ná rá ar amhrán; ní mar a chéile atá amhráin agus scéalta ag gach uile dhuine agus i ngach uile cheantar
Níl na hamhráin aige mar atá siad againne, ach is cuma sin: bíonn dhá rá déag ar amhrán adeir siad. Ar ndóigh chuala mé fear aniar ag gabháil fhoinn ansin thíos an oíche faoi dheireadh, agus bhí deich n-amhrán aige in aon amhrán amháin mar atá siad againne
rá in iontrálacha eile (50+)
Nach tú atá ainbhiosach a dhul ag rá rud den tsórt sin i láthair comhluadair agus gan fiú is 'i gcead e (don) chomhluadar' a rá
→
faiteach
Ná bac le cur ar a shon fhéin a bheith in Seán. Tá sé rófhaiteach. Dhá ndeirtheá leis gur mharaigh sé duine, ní ligfeadh an faitíos dó a rá nár mharaigh
+
→
faitíos
Ní ligfeadh an faitíos dó féin druid a rá murach gur airigh sé an teannadh ar a chúl aige
TUILLEADH (1) ▼
Is duine gan aon fhaitíos é roimh Dhia ná Mhuire agus caint mar sin a rá leis an sagart
→
farúch
Bhí an t-urlár chomh fliuch sin aige agus go mb'éigean dó a bhaint cúig nó sé de chuarta. Chuir sé líméar faoi, ach dheamhan maith a bhí ann. Bhí an ceann le fána ag an uisce anuas ansiúd air. Thosaigh P. N. ag flithmhagadh faoi agus ag rá go mba cheart dó a chrochadh agus farúch a chur faoi mar a chuireas muintir an Achréidh faoi na cruacha. Ba bheag nár speir sé é.
+
→
fios
Ní fhéadfadh aon duine é sin a rá ach an té a mbeadh fios aige. Caithfidh muid foighid a bheith againn. Is maith an scéalaí í an aimsir.
TUILLEADH (2) ▼
Ná habraíodh duine tada faoi aon duine. Níl a fhios go té sin. B'fhéidir gur rud eicínt a bheadh le rá fút féin
Sin é an fear fobhairne atá ag de Valera sna bólaí seo. Tá sé chomh dílis dó sin anois, agus diabhal aithne air nach íocaíocht a fhaigheas sé ar a shon. Do dhúshlán aon cheo a rá faoi de Valera os a chomhair. Spréachfadh sé a dheartháir mo chroí. Spréachfadh a mh'anam, agus thabharfadh sé fút garbh é
+
→
focal
Ní fhéadfadh sé gan an rud a mbeadh an urchóid ann a rá. Tuilleadh diabhail aige má fuair sé droimeáil. 'Sé a theastaigh uaidh. Beidh a fhios aige aríst nach mbriseann focal maith fiacla
TUILLEADH (6) ▼
Is mór an focal é sin le rá. An bhfuil an cur leis ionat?
Is mór an focal le rá agam é, ach 'sé an fhírinne é. Ní raibh easpa scilling ná punt orm ón lá ar phós mé mo bhean
M'anam muise gur thug sé cneámhaire air i dtosach, ach nuair a ceisníodh faoi é, chuaigh sé ar ghabháil an fhocail. Ba mhian leis a rá ansin, nach raibh sé ach ag magadh, agus nach raibh sé ag samhailt cneámhaireacht 'ar bith leis
Sin sciorradh focail. Seán Thomáis ab áil liom a rá agus ní hé Seán Chitín
'Sé an sciorradh focail a chuir amú mé. Shíl mé gur tigh J. a chuaigh tú in áit tigh Mh. Tuigim anois thú. Tigh Mh. a shíl tú a rá
D'éirigh sciorradh focail dó agus sin é adúirt sé, ach go deimhin níor mhinic leis an gceann céanna an chuibhiúlacht a rá, níor mhinic sin
→
foilsigh
Foilsíonn Dia an drochní i gcónaí dhá fhada go dtí é. Deir siad go bhfuil muilte Dé mall ach go meileann siad mín … Féacha an fear sin thiar. Mharaigh sé comrádaí leis ar an sliabh. Dheamhan a fhios agam ar mharaigh nós murar mharaigh — diúltaímid dhó — ach go raibh sé ráite leis. Nach maith a tháinig sé sa saol gur tharlaigh an cleas céanna dhá mhac fhéin. Thug an t-athair an eang leis. Ar an mac a hídíodh é
Is follasach nach raibh tú ann ariamh théis a bhfuil de chaint agat faoi. Dhá mbeifeá, ní fhéadfá gan an áit atá mise a rá a thabhairt faoi deara. Tá sé suntasach
+
→
freagair
Hé brí cé a chuir suas leis an ngasúr an rud sin a rá is mór a bheas le freagairt aige
TUILLEADH (1) ▼
Freagróidh Dia ort rud den tsórt sin a rá
→
froigisí
Nach bhféadfá a rá go ndearna tú é, nó nach ndearna agus gan bacadh le leath na bhfrogaisí sin! Diabhal aithne ort nach thar sheacht míle d'fharraige théachtaithe a chaith tú a dhul ina choinne!
→
fág i
Fágfaidh muid ina dhearmad é. Níor mhaith liom a rá gurb é a ghoid d'aon uaim a rinne sé. Murab é fearacht an fhear fadó leis an ngairleoig aige é: "ní do do ghoid atá mé a ghairleog ach do t'ardú liom".
→
fáideog
Ní fhaca mé aon chruach go hiomaí is mó fáideogaí fuara ná í sin. Tá sí brata leo. Meas tú cérb as a dtáinig siad. Rudaí brocacha iad ar aon nós. Milleann siad an coirce. Nach aisteach an rud le rá leat anois é, ach ní fhaca mé aon cheann de na fáideogaí fuara sin ariamh ar choirce bharr an bhaile. Is cosúil gurb é an talamh a níos iad.
+
→
fánach
Siúd áit nach bhfuil ag duine ar bith a dhul nó go gcinne air. Shílfeá gur cac agus salachar duine acu faoi rá is go ngabhfaidh sé ag iarraidh na cupla scillingín dole sin orthu … Iontóidh cléireach anall chugat go fánach, agus an tsíoraíocht caite agat ag fanacht. 'Ar ndóigh ní ag iarraidh dole atá fear luath láidir mar thusa,' adéarfas sé de ghlanBhéarla … Go bhfóire Dia ort fhéin agus ar do "bhail ó Dhia"! Níl aon bhail ó Dhia ansiúd
TUILLEADH (1) ▼
Is fánach adúirt sé go dtiocfadh. Shílfeá gur mhó an bhrath a bhí aige a rá nach dtiocfadh
→
fánaí 1
Fir fánaí a rinne a raibh d'obair ansin ariamh. Murab ea, ní hiad fhéin é. Ní ligfeadh an spreallaireacht dóibh mórán a dhéanamh. Ní raibh d'fhear fánaí ach scilling sa ló an uair sin. Deich bpínne ag baint fhataí, agus chuirfí anuas ar dhá thoistiún thú ó bhaileodh sé Lá Fhéil Mártan. Is deacair a rá nach mba suarach an saol é
+
→
féar
Níl aon fhear ag siúl talamh ná féar in ann aige sin. Tá mise dhá rá leat
TUILLEADH (1) ▼
Fiafraím díot, cén chaoi a ndéanfaidh muintir na háite seo an saol a ríochan, nó go ndéantar a bhfuil tusa a rá. Fan beo a chapaill agus gheobhaidh tú féar, ab ea. Mar a chéile sibh ó sháil go rínn. Tá sibhse chomh dona le dream ar bith eile
→
fóir
Go bhfóire Mac Dé bheannaithe ort, ní dhéanfadh sé é go n-itheadh sé é, agus is beag a mhaith dhuitse a rá go ndéanfadh!
+
→
cadhail
Shíl mé gur dhúirt mé leat an mhóin sin a chaidhleadh suas i mullach a chéile agus gan í a fhágáil ina ciseach mar sin! Ach is beag an mhaith rud ar bith a rá leat. Tá tú ró-neamhairdiúil ar fad.
TUILLEADH (2) ▼
Ní bheidh an oíche insheolta aríst anocht. Tá sé ag caidhleadh báistí mar a bheadh Dia dhá rá leis anois.
D'fhéadfá a rá go raibh muid i dteannta. Muid dhár gcaidhleadh le piléir agus le shellannaí agus gan dul ar ár n-aghaidh, ná ar ár gcúl againn! Agus gan a fhios cén pointe a bpléascfadh ceann acub sin agus a ndéanfadh sé smiodairíní de chéad againn in éindí.
→
caidéis
Deir siad gurb é S. Bh. ba chiontach léithe sin. Fuair sé caidéis di gan aon bhail ó Dhia a chur uirthi. Ba é ráite chuile dhuine go raibh drochshúil aige. Pé acu sin é, dheamhan deoir bhainne sláinte a d'ól sí ón lá a bhfuair sé caidéis di. Bhí a máthair agus a muintir ag strócántacht lena fear, ag iarraidh air a dhul go dtí S. B. agus é a thabhairt chun láithreach go gcuireadh sé bail ó Dhia fliuch uirthi.
Is tú a bhí caidéiseach a dhul ag rá rud ar bith léithe faoina gúna nua. Is aistí í sin ná a bhfaca tú ariamh.
→
cairín
Théadh mná ar cúlóig an uair sin (fadó) chomh maith le fir. Bhíodh pillín acub a chuiridís fúthub fhéin thiar ar chairín an chapaill. Cén bhrí go dtosaíodh an choimhlint. An té a cuirfí anuas an uair sin, d'fhéadfása a rá go mbeadh a shraith ar lár ar chuma ar bith.
→
carcair
Bhí carcair mhór de sheanfhear thiar ag an doras iata agus é ag gnúsacht aniar as an áit nach raibh sé ag fáil cead aon amhrán a rá. Ba é an drochpheata é, leabharsa!
→
ceal 1
Húradh (dúradh) liomsa an méid sin a rá agus tá mé dhá inseacht duit anois, gan cor an fhocail a chur air ach léar (de réir) mar a chuala mé fhéin é, agus déan thú fhéin do rogha ceal di. Níl a fhios agamsa cén súisín é.
+
→
ceas
'Cheannaigh mé cupla ronnach do Sh,' adeir sí, 'tá ceas aige air fhéin leis an bhfeoil, agus tá sé gráinithe uirthi. Ní mór dhó malrait bídh a fháil.' Shantaigh mé fhéin a rá léithe go mba gearr ó ba mhaith leis aige na ronnachaí fhéin, ach scaoil mé tharam é. Bhí sé chomh maith dhom
TUILLEADH (1) ▼
Chloisinn m'athair ag rá nach n-itheadh T. Ch. a bhí ansin thiar ach dhá cheann de ló, ach nach n-éiríodh sé ón gciseoig nó ón mbord, go mbíodh dhá phíopa tobac caite ag chuile dhuine eile. Sin é an buachaill a chuireadh an ceas air fhéin!
→
cinnire
Chuala mé sagart a bhí ansin thoir ag rá nach bhféadfadh Dia fhéin; dhá mhéad power dhá bhfuil aige, duine a shlánú mura dtograíodh an duine fhéin é. D'ordaigh cinnire fhéin cúnamh.
+
→
clab
Breá nach ndúnfá do chlab agus gan a bheith ag síor-rá i gcónaí.
TUILLEADH (1) ▼
Tá a dhá dhíol le rá ag do chlab mór.
Is tú an dris choilgneach nach bhfuil neart tada a rá leat gan thú a bheith éirithe suas in do choileachín chuig na daoine.
+
→
coirigh
Coireoidh sé go maith ar T. Mh. le chuile dhuine eile ach is beag an lua aige aon cheo a rá suas lena bhéal. Ina leaba sin, ag brú air a bhíonns sé.
TUILLEADH (2) ▼
Ní maith go gcreidim go gcoireodh sí sin ar aon duine. Thar dhuine ar bith sa tír, níor chuala mé aon duine ag rá ariamh go raibh cúl a cainte leis an ngearrchaile sin.
Tá an brachán dóirtithe aríst. 'Sé an chaoi a bhfuil a fhios agamsa é, arae bhí M. ar cuairt againn aréir agus chaith sé scaitheamh maith ag coiriúint ar Sh. N. agus ag rá gur scrataí gan mhaith a bhí ann. Sin é d'inseodh dhuit nach bhfuil siad mór le chéile.
+
→
comaoin
Is tú an chéad duine a chuala mé riamh ag rá gur chaith an ceann céanna aon chomaoin leis. Tá sé sin chomh gortach daoithiúil le ní mé cé hé.
TUILLEADH (2) ▼
Murar caitheadh de chomaoin leat ach an méid sin, is suarach le rá é.
Séard dúirt an bhean a bhí ag caint nár chomaoin dóibh tada a rá le na C. (sloinne), agus chomh minic is a líon siad a mboilg. Ach ní bhíonn aon chuimhne ar an arán a itear