→
abair
adúirt (47)
Ní shin é adúirt mise chor ar bith. An té a d'aistrigh mo chuid cainte (a d'innis do dhaoine eile í), chuir sé earasbar léithi. Sin é an chaoi igcomhnaí
Sin feánach atá ag dul chuig an damhsa atá ag an sagart. Ar chuala tú céard adúirt S. an Gh. faoi? "Is gradha an saol é! Is gradha muis", adeir sé. "Cuimnímse fhéin — agus ní hé an fhad sin ar an saol mé — go mbíodh sagairt ag sciolladh agus ag scóladh den altóir ar dhuine ar bith a ghabhfadh amach ag damhsa, de shiúl oíche. Anois tá siad dhá bhfuagairt ón altóir, agus ag maoidheachtáil leo a dhul ann, agus mara dteighe, dar fia is cam a bhreathnós siad orra lár na mháireach má chastar leo i mbóthar ná i mbealach iad! Is gradha an saol e! Is gradha sin!
→
fios
Fuair tú amach muise cé aige a mbeadh fios a labharha. Ab é an gráiscín sin? Náireódh sé thú, dhá mbeadh aon-duine ann a mbeadh cás ar bith agad faoi. Meastú céard adúirt sé an lá cheana agus N. R. annseo … ? Ní thiúrfainn deóir fhola le náire
+
→
focal
D'aithin mé ón (ar [an]) bhfocal adúirt sé nach raibh fonn ar bith air a dhul ann, dhá bhféadadh sé fanacht as
TUILLEADH (5) ▼
Focal é sin adúirt mé le spóirt
Shíl sé sin go raibh sé ro-aigeanta le breith ar fhocal air. Ach feacha fhéin nach raibh sé sách beartuithe in a dhiaidh sin. Ní bhfuair sé comhaireamh na sop ar scáth an fhocailín fánach sin adúirt sé
Sin é an rud adúirt sé go díreach glan. Nar leige Dia go gcuirfinnse cor an fhocail air. Tá seisean ar shlí na fírinne agus mise ar shlí na bréige
Bhuel chuir sé athrú an fhocail air thar mar a chuala sé agamsa é. Séard adúirt mise … Tá sin cho siúráilte leis an lá beannuithe
D'eirigh sciorradh focail dó agus sin é adúirt sé, ach go deimhin níor mhinic leis an gceann céanna an chuibhiúlacht a rádh, níor mhinic sin
→
foirm
Tá fólaim ortsa, bail ó Dhia agus ó Mhuire ort, ach má sin í do chuid cainte anois go raibh dhá Naomh Pádraig ann, ná bactar leat! Nach deas uait a dhul ag cumadóireacht … Eiriceach a bhí san té adúirt é sin. Níl an rud sin i gclár ná i bhfoirm, agus ná géill thusa do'n fhear sin. Nachar chuala muid ariamh nach raibh ann ach aon-Naomh Pádraig amháin, moladh go deó leis
→
freagair
Shanntaigh mé é a fhreagairt faoin rud adúirt sé ach thug mé cead a chinn dó in a dhiaidh sin
→
fág ar
D'fhága an misinéara i gcionn an phoitín san gcúilteach é an lá sin. Thar éis an Aifrinn thug siad amach é, nó gur chur siad thrí lasadh é. Ach bhí mo dhuine ar meisce lár na mháireach. Nuair a fiafraíodh dhe cá bhfuair sé é, séard adúirt sé: "an Té a chruthaigh Neamh agus talamh níor fhága sé é fhéin ar deireadh." Ba shin é an fear agad le fágáil i gcionn poitín!
→
fánach
Is fánach adúirt sé go dtiocfadh. Shílfeá gur mhó an bhrath a bhí aige a rádh nach dtiocfadh
+
→
féar
Tá tú cho bréagach leis an bhfear adúirt go bhfaca sé an féar ag fás = is bréagadóir crónta thú
TUILLEADH (2) ▼
Ara ná géill do J. Tá sé sin cho bréagach leis an bhfear adúirt go bhfaca sé an féar ag fás. Nachar dhúirt sé liom fhéin an lá faoi dheireadh gurb é an áit a bhfuil an mac ag obair anois ag déanamh céibheannaí inDúiche Sheóigeach. Diabhal mé gur chreid mé é, agus go ndeacha mé dhá innseacht san mbaile aríst. Rinne siad ballséire dhíom. Céibheannaí inDúiche Sheoigeach!
Is bréagaí thú ná an fear adúirt go bhfaca sé an féar ag fás. Cén tsamhaoine dhuit an chumadóireacht sin? Breá nach n-eireochthá aiste
Fuair sé na físeachaí faoin méid adúirt sé. Dheamhan leath cheart a bhí leis. Ní mise a bhí in a dhiaidh air, ar chaoi ar bith. Tá a dhá dhíol fad ar a theanga ag an gceann céanna
+
→
fianaise
An té adúirt léithe é sin, ba í fiainise ghiolla na bréige a bhí aige. Níor thaobhuigh mise siar an teach sin, ná an baile fhéin, le tuilleadh agus dhá bhliain. Cén diabhal a chasfadh mise siar ann. Dhá mbeadh mo ghnatha féin ann — ní áirím nach raibh — ba roighin uaim a dhul ann, mar is beag a bhí mo thaithí ariamh san áit chéanna. Níl ríochan ar bith le cuid de na daoine. Chumfaidís rud ar bith.
TUILLEADH (2) ▼
Sin í fiainise ghiolla bhréige ar a bhean an rud adúirt sé faoin mbó sin. Dheamhan a fhios aige ach an oiread liomsa an maith olc í, ach ós le na cliamhaineachaí í, caithfidh sé í a mholadh
Ní raibh aon-fhiainise ann nuair adúirt sé é
→
fonn
Ní d'fhonn aon-dochar a dhéanamh do Sheán adúirt sé chor ar bith é ach d'fhonn an ceann eile a shaghdadh.
+
→
fostaigh
Cho luath agus adúirt seisean an focal sin san gcúirt d'fhastuigh an breitheamh an focal, agus thosaigh sé dhá chur idteannta faoi. Sin é an focal a d'fhága caite é. Ní raibh fios a labharha aige in a dheidh sin
TUILLEADH (1) ▼
Nach maith aibéil a bhí an chaint sin fastuithe ag an bhfear thall? Bainfidh sé go maidin anois aisti. Cén dochar a bhí san rud adúirt sé? Tá an iomarca cóirí catha agadsa ar fad
→
fuaim
Cho luath agus adúirt an sean-fhear an chaint sin, bhí a fhios agamsa nach dtiúrfadh sé an talamh ar cíos aríst do na 'C Thuathalánaigh. "B'fhearr dhuit a thabhairt domhsa", arsa mise, ar an bpuinnte. Agus thug. Éist le fuaim na habhann agus gheobhaidh tú breac. Deir siad ariamh é
→
fás 1
Fhobair gur scanruigh tú as a fás bliana í, nuair adúirt tú léithe go raibh J. ag dul ag pósadh. Tá sí ag tnuthán i gcomhnaí go n-iarrfaidh sé í
→
feall 2
Chonnaic muid cheana an rud a rinne sé. Thairg sé labhairt le J. B. dhuinn, faoin talamh. Labhair, ach d'fheall sé orainn. Séard adúirt sé leis, gur an iomarca talúna a bhí againn cheana, agus go raibh a leath 'un báin orainn cheal saothruithe
Bhí fuile faile ar fud an bhaile ar maidin inniu. Gasúir adúirt go raibh beitheach le M. Ó. F. i dtreascairt i scailp mhór na T., agus rith a raibh ann suas go dtugaidís as í. Dheamhan a raibh an bhó ann chor ar bith
Is mór adúirt sí. Níl aon-cheo ó Fhlaithis Dé nach raibh tarraingithe anuas aice. Ach b'fhearr go mór do dhuine dhá chuid dhár dhúirt sí a choinneál faoin gcúilfhiacail. Ní l'aghaidh an réitigh a bhíos sí ag caint
→
forainm
"An bhfuil a fhios agad, cá gcomhnaíonn Lorcán annseo", adeir sé. "M'anam nach bhfuil a fhios", adeirimse, "mar nach bhfuil a leithide ann". "Tá muis", adeir sé, "ar na mbaile seo thiar". "Lorcán ar an mbaile seo thiar!" adeirimse. "Má tá is ingan fhios domsa é. Le uair an chloig a tháinig sé ann. Tháinig mise anuas thríd an mbaile sin anois le ualach móna agus … ". "Laurence Conneely", adúirt sé. "Tá a leithide ann", adeirimse, "ach dar sliabh má tá Lorcán air, is for-ainm air é" (níor mhar a chéile dar leis "Lorcán" agus "Laurence")
→
dallán
Ar chuala tú céard adúirt sé? Níl fios a labhartha aige ar chuma ar bith. Nó is aige atá sé ach nach bhfuil aon-chuíbhiúlacht ann. "Bhris mé an dallán innte leis an gcéad-shacadh den chleith chábáin" adúirt sé. Anois a bhfuil biseach agad? Is mór adéarfá le Gaillimh agus gan ann ach baile beag!
Ní ar dheádesign ar bith adúirt sé é sin leat. Ag iarraidh thú a chur i mbealach do bhasctha atá sé. Diabhal ceó eile
+
Dheamhan ceo féin adúirt sé
TUILLEADH (2) ▼
Dheamhan "is dona a rinne tú é" ná amháin adúirt sí leis an inín
Dheamhan sea ná ní h-ea adúirt sé ach a dhul amach
→
deas 1
"Nach deas adúirt plandóigín na gcíocha míne bán; Ar fháisciú (fáisceadh) a dhá láimhin agus barrú a cúig méar; Ag cur scáth ar an gcás len a raibh sí ann i bpéin; Scéal cráite air, is láidir an snaoisín é" (ó Bheartla Ruadh Ó Fhlaithbheartaigh, Camas. Nuair a tháinic Tomás Láidir 'Ac Coistealbha isteach ag athair Úna Bhán dhá h-iarraidh fuair sé ag gol roimhe í. Bhí fear eile istigh dhá h-iarraidh. D'iarr an t-athair uirre sláinte an té ba mheasa léithe faoi'n domhain a ól, agus dúirt sí go mba é Tomás Láidir 'Ac Coistealbha é. Nuair a dúirt sí sin buaileann an t-athair iarraidh ar an mbéal uirre, agus thosuigh sí ag gol. Ach nuair a cheisnigh Tomás í faoi fhá a guil, dúirt sí go mba pinse snaoisín ba chiontsiocair leis. Annsin rinne Tomás giota de'n amhrán)
+
Diabhal drúcht na báisteach adúirt sé sin le aonduine ariamh
TUILLEADH (1) ▼
Diabhal "thú ná mé" (faice) adúirt S. T. a bhí ag gabhail le cuthach
→
dochtúr
Céard adúirt dochtúirín sciorta leat = ainm-droch-mheasúil ar dhochtúr a bheadh in ainm agus a bheith gan aon-mhaith
→
dáiríre
Ní bheadh a fhios agad barainneach a raibh sé dháiríre nós mara raibh (nó mara raibh). Idir shugradh agus dáiríre a bhí sé sílim. Tá sé cho bréagach leis an bhfear adúirt go bhfaca sé an féar ag fás ar aon-nós