Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: amharc

→ framsáil

Is cuma leis an mac atá san teach seo é, ach ag imeacht ag pramsáil leis. Dheamhan amharc a fheictear air aon-oíche Dhomhnaigh go mbíonn sé an h-aon a chlog ar maidin, ná an uair sin fhéin scaití

→ ceal 1

Dheamhan coisméig 'bith aige, cheal amhairc. Ní fhaca tú aon-duine ariamh nach mbeadh spré eicínt in a shúile ach é, ní dhá roinnt leis é!

+

→ claonfhéachaint

Dheamhan uireasbha amharc a' bith air, ach go bhfuil claon-fheachaint bheag ann.

TUILLEADH (1) ▼

Ní a' baint fogha ná easba as é, tá an-chlaon-fhéachaint ann. Measaim go bhfuil éalang eicínt aige ar an amharc fhairis sin fhéin.

→ clóic

Tá sí trí bliadhna a's cheithre fichead, a's má tá fhéin, níl de chlóic fós uirre, ach nach bhféadann sí aon-cheo a léigheamh. Tá a h-amharc tugtha uaidh.

→ coinnleoireacht

Ní fhágann an solus aon-spré amhairc 'na súile. Má bhíonn tú a' coinnleoireacht, dheamhan ort ach a' solus a dheasú isteach leo(b) a's fadhb nó fladhpar a thabhairt uait annsin.

→ corradh

Nach diabhaltaidhe an aois atá sé 'fhaghail! Tá sé corradh ar dheich mbliadhna is cheithre fichid anois, a's dheamhan a dhath mairg fós air, cé's moite dhá amharc.

→ bealach

Gheall sí, a bheith anoir leis, an Luan dar gcionn, ach mo chreach mhaidne, thú, ní fhaca mé amharc uirre imbealach ná indearmad ó shoin.

→ cuaifeach

Scoth sé mé in a chuaibhtheach, a's dheamhan amharc a bhí mé indon a choinneál air uaidh sin amach = chuaidh sé tharm de shinneán, a's d'imthigh sé as m'amharc.

→ aer

Bhí sé fad t'amhairc suas 'san aer.

→ brúisc

Bhí brúisc dhaoine síos, 'feadh t'amhairc ar a' tsráid.

→ buail

Bhuail sé suas go Muigh Cuilinn indé, a's dheamhan amharc a chonnaic muide air ó shoin.

→ ainm

Ní mó ná go mbeadh 'in ainm an Athar' ráidhte agad, san am, nach raibh aon-amharc air.

+

→ amach

D'ionnsuigh sé amach an sliabh ar maidin, agus dheamhan amharc a chonnaic muid ó shoin air

TUILLEADH (2) ▼

Ghread leo(b) siar amach go Conamara indiu, agus dheamhan's móide amharc a d'fheic(f)idhe orra(b) aríst go ceann seachtmhaine.

Amach as m'amharc a ghráiscín!

→ amuigh

Tá'n ceann seo (an duine seo) amuigh ó tháinic oidhche, agus dheamhan amharc a chonnaic muid fós air.

→ ard 1

Tá amharc agad siar uiliog go léireach, ó dhruim an áird = d'fheicfeá siar uile go léir ó mhullach an aird.

+

→ ard 2

Níor fhágadar míor meacan go h-íseal a's go h-árd nár thóruigheadar, a's dheamhan amharc a fuaireadar a' dá chaora 'na dheidh sin.

TUILLEADH (1) ▼

Níl aon-amharc orrab íseal ná árd (in íseal ná in árd) = in aon áit; chor a' bith.

→ foth

Tá mo lá caithte agam in a dhiaidh agus gan é ar futh ná ar féar. Caithigidh sneachta ar a lorg anois. Dheamhan amharc a fheicfeas sibh go deó air. Sin í ur gcuid sleamchúise féin

→ frithghob

D'imigh páin uaim. Rinne sé lonnadh, ach ba bheag amharc a fuair mé air. Iomán a bhí ann. Fuair mé léarachan beag ar an bhfrith-ghob

→ féithigh

Ag feithiú síos thríd an bPáirc a bhí sé nuair a chonnaic mise é. Dheamhan a fhios agam céard ba cor dó uaidh sin amach. Níor choinnigh mé aon-amharc air.

→ seanfhala

M'anam dhá mbeadh maith i bhfiacha, gur gearr go mbeadh cuid de na daoine in a ridirí. Is mór a thug muid uainn ariamh nach bhfeicfidh muid aon-amharc go brách air. Ach is fhearr sean-fhiacha ná sean-fhalamh. Ní maith leis an bhfear cneasta go mbeadh aonduine indon aon-cheo a mhaoidheachtáil choichin air. Ach maidir leis an gcneamhaire …}}

→ imigh le

D'imthigh leis ag bóithreoireacht fadó indiu agus dheamhan amharc a chonnaic muid air ó shoin = chuaidh sé amach ag rothuidheacht nó ag spaisteoireacht, nó ag cur bóthair dhe ar chuma eicín.

→ imní

Nach bocht dom imnidhe a bheith orm, agus nar facthas aon-amharc imbealach ná indearmad le dhá [lá] air = is suarach an t-iongnadh go bhfuil imnidhe orm.

→ ionsaigh

D'ionnsuigh sé amach an cnoc trathnóna agus ní fhaca muid aon-amharc air ó shoin = chuaidh sé amach an cnoc

+

→ feadh

Bhí daoine soir ar fad ar feadh m'amharc = cho fada agus a bhí feiceál agam

TUILLEADH (1) ▼

Chonnaic mé carrannaí rómham ar feadh m'amharc. Diabhal a leithide de scuaidrín! Bhí céad ann, má bhí ceann ann

→ forchraiceann

Dúirt an dochtúr nach raibh tada ar an amharc agam, ach gur ar fhor-chraiceann na súl agus ar na foraí a bhí sé. Tá sí an-tinn

→ daigéad

Leagadh anuas dhá dhaigéad de dhá chloich i miainis (i bhfiaidhnis) an ghiúistis. 'Siad a chaith an bheirt thiar. Shílfeá nach éadáil mhór ar bith an t-amharc a thug duine aca ar na clocha. Ba mhó dhá fhonn a bhí air déarfá, breith uirre agus a caitheamh aríst. Tháinic scéin ins an ngiúistís

→ dairt

Tá a shúil ins an meath chéadna anois le trí bliana ó buaileadh dairt air thuas ar an bportach. Ceann cruadh a bhí ann. Níor leig an té a chaith é ná aon-dhuine dhá chineál, tada as a láimh ariamh ach le gangaide. Dhúin súil Ph. d'aon-iarraidh. Chuaidh sí 'un óthrais. Chaith sé scathamh ins an aspuicil (oispidéal) léithe ach dheamhan mórán maitheasa a rinne siad dó annsin ach gur fhuaruigh siad an phian air. Tá clúdach aige uirre i gcomhnuí. Is maith an t-ádh atá air má bhíonn aon-amharc aige aríst go bráth innte. Dá leanadh sé amach mac Mh. fúithe thiocfadh sí daor air. Ach ní leanfadh. Tá sé ro-réidhchúiseach an duine bocht

→ dallarán 1

Is mór a chaill mé an t-amharc le goirid. Is gearr go mbeidh mé in mo dhallarán. Táim cheana. Agus bliain go h-am seo d'fheicfinn an cró i snáthaid bheag le snáth a chur innte. Feacha sin anois

→ dall 1

Tá sé ag fáil pinsean na ndall, agus dheamhan a dhath ar a amharc ach an oiread liomsa

→ dall 3

Dhallfadh soillse na mótair sin duine. Bíonn cuid aca an-ghriodánta. Ní fhágfaidís amharc ar bith in do shúile

→ dea-amharc

Chítear dhom nach bhfuil deá amharc ar bith agam le goirid. Cén bhrí ach bhí mise scathamh eile ar fhear cho grinn agus a gheobhfá ar chruinneál. Caitheann an aois a cuid féin a fháil

+

→ deannach

Ní fheicfeá tada ar an mbóthar feadh t'amhairc ach deannach. Bhí sé ag eirghe in a cheathannaí an uair a thiocfadh mótar ar bith. Dhallfadh sé thú agus mhillfeadh sé do chuid éadaigh. Na bóithrí sin a gcomhnuigheann an t-uisce orra agus a bhíos faoi dhraoib ar feadh an gheimhridh bíonn siad faoi dheannach mar sin i gcaitheamh an tsamhraidh. Níl na bóithrí "steamrolláilte" mar sin chor ar bith mara mbeidh bualadh mór orra go díreach

TUILLEADH (1) ▼

Tháinig siota agus bhailigh sí léithe a raibh de dheannach agus de bhilleogaí agus de pháipéir ar na portaigh. B'aisteach an casán a thóig sí: aniar tharainne, soir ar chuid Sh., síos ó dheas go dtí P. Mh., siar aríst ar roinn J., agus soir ó thuaidh annsin ar chuid Bh., agus ar roinn J. F., gur bhailigh sí amach ó thuaidh as ar n-amharc. An uair a chuaidh sí cho fada le J. d'fhuagair muid féin air — ní fheicfeá é len a raibh de dheannach ann — an sleaghan nua a fhágáil in a dhiaidh. "B'fhéidir" adeir sé go dteastóchadh sé uaim. Nach ndeir siad go bhfuil múin (móin) ins an mbruidhinn fhéin". B'uathbhás é an siota siúd

→ deannachtach

Níl múr ar bith is deannachtaighe ná an múirín gréine 'ar ndú. "An múirín gréine an múirín is déine" adeir siad. Caitheann sé an bháisteach an-leathtromach amach ins an samhradh. Bheadh ráig dheannachtach annseo, agus dheamhan agus móide deoir ar bith b'fhéidir a bheadh thiar ar an gC. Bhí mé ag teacht anuas le fánaidh Cnoc Bh. lá. Tháinig sé in a bháistigh orm. Tabhair báisteach uirre: ní leigfeadh sí luch as poll na diabhal as Ifreann. Chuaidh mé ag tóruigheacht fascadh. Mo chreach an fascadh annsiúd. Ach mar sin féin shugh mé mé féin isteach in áit eicínt go leiginn tharm é. Bhí mé ag breathnú síos ar mhuintir Bh. ag obair ar na portaigh inG. na B. Leathnuigh m'amharc orm. An uair ba déine a bhí sé ag cur ins an áit a raibh mise, bhí siadsan ag obair thíos ar na portaigh. Dheamhan an sileadh a chaith sé ann ach in a scaladh gréine, th'éis gur gearr ó'n a chéile an dá áit. Ní fhaca mé ariamh in mo shaoghal sílim báisteach tí (ní) ba deannachtaighe ná a chonnaic mé an lá sin

→ deara

Cheal nachar thug tú aon-bhlas faoi deara aréir? An bhfaca tú í ag síneadh an leabhair chuige? Scríobh sí rud eicínt ar phísín de pháipéar roimhe sin, agus bhí an páipéirín sin ins an leabhar. Chuirfinn a bhfuil istigh agus amuigh agam go (gur) b'éard a bhí ar an bpáipéirín sin rádh leis castáil léithe anocht in áit eicínt. Ní raibh aon-deis eile aice é a rádh leis as coinne na máthar. Is dall an mhaise dhuit é, marar thug tú an méid sin faoi deara. Is maith a bhrath C. é. Nach bhfaca tú an fad a bhí sé a bhaint as a mhuineál ag iarraidh amharc a fháil isteach ar an leabhar

→ dearc

Is géar an dearcadh atá aice. Tiubharfaidh sí léithe uiliog thú d'aon-amharc amháin. 'Sí atá deas air.

→ deargán

Ní bhíonn dream ar bith líomhtha ag deargán ach muintir Mh. Tháinig P. anuas annseo anuiridh agus bhain sí slam duilisc agus ní bheadh fíth ná feáin uirre mara ndéantaí deargán di. Diabhal an raibh a fhios ag na gasúir céard a bhí sí a iarraidh. Ní fhaca siad sin aon-deargán ariamh. Ach m'anam go raibh a fhios aice siúd. Thug sí a sean-eire creathnaigh abhaile léithe. Nar ba hé amháin dhá bhfuil suas ann. 'Chuile bheaduidheacht dá mbíonn timcheall orainn a chrapadh leo, agus gan tada de bhrabach orra féin. Ní fhaca mé tada ag toidheacht anuas ariamh as. Uair a chuir muid fios suas annseo ar mhaingín cnothannaí aca, chuir siad scéala anuas go mbeidís againn an tseachtain a bhí chugad, ach ní fhaca muid aon-amharc ar na cnothannaí ó shoin

+

→ dearmad 1

Mo chuimne agus mo dhearmad! Níor innis mé dhuit go raibh S. annseo, ach dheamhan amharc a chonnaic mé ort ó shoin, chreidim

TUILLEADH (1) ▼

An bhfuil a fhios agad an uair a fuair an cut scilling cé'n chaoi ar chaith sé í? Innseochaidh mise sin duit: bonn ar amharc a bheith aige 'san oíche cho maith leis an lá, bonn ar dhearmad bhean an tighe, agus bonn ar shiubhal mion = 'sé dearmad bhean an tighe, an bainne a fhágáil siléigeach, nó gan aon-chlár a chur ar an gcanna

→ deireanas

Bhí deireannas lae ann, agus gan iad ag teacht. Thóruigh muid go h-íseal agus go h-árd in a ndiaidh, ach chinn orainn aon-amharc a fháil orra. "Ní áit buaile ná sean-bhaile dhuinn an áit seo níos fuide a Ph." adeirim fhéin. "Cá bhfios nach romhainn 'san mbaile a bheidís sin." Agus b'fhíor dhom. Bhí an bheirt gróigthe istigh ar an teallach romhainn

→ diabhal 1

Diabhal feiceál ná feiceál. Sháith sé é féin i bpruchóig eicínt as amharc na ndaoine

+

→ dia 2

D'imigh an Chéadaoin agus dheamhan amharc a bhí air

TUILLEADH (1) ▼

Dheamhan amharc a gheobhas tú ar do shluasaid aríst go Luan an Bhrátha. Ná bac le rud ar bith a bhfuighidh siad sin greim air. Caith sneachta ar a lorg

→ diaidh

'Bhfaca tú an t-amharc mí-chéadtach a thug sé orm indiaidh a leicinn 'nuair a rinne mé a shamhlú leis go mbadh cheart dó iasacht an bhicycle a thabhairt dom le dhul go dtí damhsa cros-bhóthair ar an mB. Á. Shílfeá gur méir a chuir mé faoin a shúil. 'Ar ndú mo léan, 'chuile shórt aige sin ach damhsa cros-bhóthair!

→ diogáil

Ní fhaca tú a leithide de dhíogáil ar phóilí ariamh agus a bhí air sin ag imeacht dó. Bhí scoilte cho díreach le gró in a chuid gruaige agus mara raibh sé bearrtha, ní lá go maidin é. Agus an "glass" a bhí in a bhróga, bhainfeadh sé an t-amharc as do shúile. Níor ba thaise len a dhrad óir é ach oiread.

amharc (50+)