gaoth (50+)
→
feanc
Bhí cloch annsin thíos ag ceann an bhóthar, a mbíodh fir láidre dhá bhféachaint féin léithe. Ní bhainfeadh R. feanc aisti, ach thugadh T. gaoth di gan stró ar bith. Ba ghearr air é
+
"Tiocfaidh stoirm, tiocfaidh feothan, tiocfaidh gaoth mhór agus tiocfaidh fearthainn; Imeóidh an solas as na réalta, as an ngréin agus as an ngealaigh … " (As Dán Diadha — "Trí Scóir a bhí an Naomh Joseph")
TUILLEADH (1) ▼
Tá sé ag séideadh fearthainne as gaoth anoir adtuaidh
→
fiar
Ní mór dóibh fiar a thabhairt dóibh fhéin inniu (báid). Ní thiocfaidís isteach díreach i súil na gaoithe. Tá sé in a lom gaoithe adtuaidh anois = a theacht isteach ar tír ag tornáil
→
fleet
"Ó bhí mé cho haerach ar dtús agus gur ghéill mé do do shlí Dhá n-imíodh sé an méid sin san spéir leis an ngaoith Ní phósfainn anois thú dhá dteighinn ar "an bhfleet" Ach bainfidh mé arán as mo shláinte" (As "na Ba Cíara agus Bána")
→
fothram
Ní féidir gurb shin fothram gaoithe san doras iata. Feamainn dearg! Nar ba slán ceóil dhuit anois mar ghaoith! Ní iarrfadh muid aon-fheamainn dearg go ceánn seachtain eile
+
→
frídeoir
Níl ann ach frídeóir de dhuine agus in a dhiaidh sin fhéin, is diabhlaí go deó an gníomh atá ann. M'anam mara bhfuil gabhail na gaoithe ann go bhfuil déanamh na ngnaithí ann, go bhfuil sin.
TUILLEADH (1) ▼
Bhí farraige cháite dhá cur go frídeóir orainn le gaoith bhoird. Shíl mé nach sáródh muid choichín é. Ach bhí togha an bháid againn. Níor mhór dhuinn fhéin go raibh.
→
fág
Ara beannacht Dé dhuit. Ní iontas ar bith é sin. Cá bhfágfadh sí an onóir. Ní ón ngaoith a thug sí í sin chor ar bith. Níor sheas aon-bhean ariamh ar urlár ba honoraí ná a máthair. Ba shin í fhéin muis an onóir dhona.
→
fálach
Ní chuirfidh mé mórán móna síos faitíos na fálach. Bíonn an simléar sin ag puthaíl i gcomhnaí ar an ngaoith anoir seo. = bhí faitíos air nach dtarraingeódh an simléar mar ba cheart dhá gcuireadh sé mórán móna ar an teine
+
→
fána
Bhí an bád le fánaidh ón ngaoith = a bheith i bhfad ón ngaoith, nó gan a bheith árd san ngaoith; dá mbeadh geallta bád ann (báid a bheith ag coimhlinnt le chéile) sí an bád a bheadh le fánaidh ón ngaoith an bád is fuide a bheadh ón ngaoith. Bheadh an chuid eile idir í agus an ghaoth
TUILLEADH (3) ▼
Bhí an bád se'againne árd san ngaoith agus an chuid eile scathamh maith le fánaidh
Fan amach uatha a fhleascaigh! Leigfeamuid le fánaidh ón ngaoith í, nó tiúrfaidh an Chorainn timpeall í
Bhí an bád ag doirtim le fánaidh (ag dórtadh le fánaidh). Díreach ar an aighre a bhí sé (an ghaoth) agus tabhair gaoith uirre! = nuair a bheadh gaoth theann indiaidh an bháid, nó an-chóir agad, bheadh an bád ag doirtim le fánaidh
+
→
calm
Ní raibh leide gaoithe a' bith ann, ní áirmhighim leide córach. Tháinic dubh-chalm orainn.
TUILLEADH (1) ▼
Maran a' preabadh atá an ghaoth is tús cailm é = tá sé ag dul ar chalm, mar 'indán's gur ag athrú a bheadh an ghaoth.
+
→
carracán
Thuas ar charracán atá imbarr a' bhaile a bhíos an teine chnámh aca(b). Dhá mbeadh gaoth ruadh na Féile Sin Seáin ann ar chaoi ar bith, dheamhan splannc a d'fhágfaidhe 'na craiceann nach bhfuadóchthaidhe soir a's siar.
TUILLEADH (1) ▼
'Bhfuil fhios agad an moghlaer mór a bhí ar forbhás ar stuaic a' charracáin sin thiar i Leic a' Rí (garrdha)? Thuit sí anuas le fána, a's tá sí caithte thíos sa lag fliuch siúd anois. Is maith an t-ádh a bhí orainn nach raibh aon-bhó againn ann, nó bheidís cruptha isteach faoi ghiall a' characáin ar a' bhfarradh gaoithe sin a bhí ann le dhá lá, a's dhéanfadh a' daigéad siúd cuailín cnámh díob.
Tá'n oiread cipiléaracht aige, a's go dtóigfeadh sé do cheann, a's gan substaint a' bith le na leath. Ní chuireann sé duine 'bith le gaoith na gcnoc ach M. T. Mh.
Is diabhaltaidhe atá sé ag dul in aghaidh a chosamhlacht muis, marab é an chaoi nach dteigheann sé sa mbile buaic leis fhéin. Chonnaic mise scurachaí, nach gcuirfeá sonntas a' bith ionnta(b) a' tabhairt gaoithe (ag árdú) do'n chloich sin, a's shílfeá nach bhfaigheadh forránach fir mar eisean craitheadh 'bith innte, ná dhá mbeadh sí faoi dhó an oiread meadhchain a's tá sí.
+
→
coraice
Gearrógaí dubha na Nodlag, coruice dhubh na bliadhna, laetheantaí na Riabhaighe, Gairbhshion na gCuach, a's gaoth ruadh na Féile Sin Seáin — sin iad a chuirea(nn)s cruit ar an sean-eallach. 'Siad, agus ar a' duine fhéin go minic.
TUILLEADH (1) ▼
Is deas í 'ur gceird gan bhréig, dhár gcrupadh fhéin suas chois claidhtheachaí faoi ghaoith a's faoi dheallradh, a's a' fanacht annsin i gcaitheamh na h-oidhche. Cé'n bhrigh ach an uair atá ann — coruice dhubh na bliadhna. Ní mó ná go ndéanfadh duine é i Mí mheodhain a' tSamhraidh, ní áirmhighim anois.
→
crinn
Is fada a chaith an dá bhád a' crinneadh a chéile, ach scoth bád Chonamara an ceann eile 'na dheidh sin. Dheamhan fhios agham a scothfadh muise, marach gur thug siad fairrge de'n bhalasta, nuair a thosuigh sé a' teacht gann ar a' ngaoith.
Badh deannachtach na cuaibhtheachaí gaoithe a bhí indé ann. Cheapfainn gur shaothruigh bádóirí é.
+
→
beochan
Tá beochan maith gaoithe [ann] = siolla maith gaoithe; riar maith gaoithe; é béal-gharbh.
TUILLEADH (6) ▼
Is deas a' beodhchan gaoithe atá ann, ó árd-trathnóna.
Dheamhan mórán is fiú do'n fhéar an beodhchan gaoithe seo. Dá neartuigheadh sí, déarfainn rud eicínt.
D'árduigh an-bheodhchan gaoithe bordáil a' lae — gaoth fhuar freisin.
Tá beodhchan breagh gaoithe ag eirghe shílfeá. Dhá dtagadh farradh teann anois, 'sé a chuirfeadh rath ar a' móin.
Bhí beodhchan deas gaoithe anoir ann indiu.
Is fuar a' beodhchan gaoithe atá ann anocht.
→
beoigh
Tá sé a' beodhú 'un gaoithe, 'un báistighe, 'un sneachta etc. = tá sé a' tosuighe nó a' neartú ar a' ngaoith, ar a' sneachta etc.
→
biathú
Bhí an oidhche chéadna dubh-fhuar. Déarfá go raibh sé a' biadhú sneachta imbéal na gaoithe.
→
aer
Shílfeá go bhfuil a' t-aer thiar a' glanadh, agus go bhfuil an duibhthean a' téalachan ó dheas. Ach tá sé 'cothú imbun na gaoithe mar sin fhéin.
→
aicis
Ní ó'n ngaoith a thug sí a bhfuil d'aicís innte = ba dual di an aicís a bheith innte; tá'n aicís a' rith léithe.
Tá S. in a bhruth-shléacht le 'chuile dheis, ó d'fhága sé an sean-teach. B'ádhamhail a' lá dhó an teach nuadh a dhéanamh. Tá sruth a's gaoith leis ó shoin.
+
→
buail
Bhuail an ghaoth … = tháinic an ghaoth salach orainn etc; d'eirigh an ghaoth in ar n-aghaidh etc.; neartuigh an ghaoth orainn.
TUILLEADH (7) ▼
Bhuail gaoth andeas iad leath-cuain, a's b'éigin dóib rith cladaigh a thabhairt do'n bhád = bhuail gaoth bhuird a' bádóir, a's b'áidhbhéil a' liosta a bhí ar a' mbád aige. Bhí maoidhmeanna a' teacht thar bord isteach.
Anoir ag D. L. bhuail gaoth leath-taobhach muid, a's dhá mbeadh sí in ar n-aghaidh, chaithfeadh muid chuile choisméig di a shiubhal abhaile.
Bhuail cuaibhtheach de'n ghaoth timceallach sin mé ar árd J. S. a's dheamhan mórán a' bith, nar árduigh sí idir chlár a's chuinneog de lom a' bhóthair mé.
Chuaidh beirt as an áit seo fadó, amach ar a bhfeatha mhóir (meath?) ag iascach cholmóirí. Ná raibh ann mara dtáinic sé in a lom gaoithe aduaidh orra(b), a's b'éigean dóib leigean leis a' mbád iomramha gur bhuail siad tír imBaile Uí bhFiadhcháin i gConndae an Chláir. Ach níor chás dóib é, ó bhuail siad tír in aon-áit.
Thairg sé iomlucht treasna cuain dóib, ach tháinic gaoth bhuird air, ach níor bhuaileadar tír ag a' gcaladh thall chor a' bith.
Neartuigh an ghaoth orainn, a's chinn orainn an cladach thall a bhualadh 'san áit a shíl muid.
Thug Dia dhuinn, gur bhuail muid caladh shábhála i gcéibh a' Spidéil, shul dhár neartuigh an ghaoth. Marach sin, ní shrianfadh muid siar choidhchin é, a's chomh mór a's bhí an lá.
+
→
buille
Tá sé a' gabhail le gaoith na gcnoc, a's ní éistfe sé liom. Sin é an buille!
TUILLEADH (2) ▼
Bhí muid ar a' bhfeatha (meath?) mhóir, ach is gearr a bhí lom gaoithe andeas, a's dhá buille iomradha dhá(r) dtabhairt 'un tíre.
Tá sé buille beag basach, ach dar ndóigh, ní ó'n ngaoith a thug sé sin.
Bhí buinneán mór de chrann a' fás ag corr na h-iothlann aige, a's nuair a scuireadh an ghaoth na billeogaí dhe, ba gheall le coill an iothlainn, leis a' mbrat aca(b) a bhíodh ar a' talamh ann.