Dé
—
+–
Ní fhaca mé ó shoin dé ná deatach air = ní fhaca mé amharc air ó shoin
Níl dé ná deatach air ar an saol seo hébrí cá'il sé sáithte. Bí siúráilte nach bhfuil sé ag dul amú ar chaoi ar bith
TUILLEADH (1) ▼
Ní féidir dé ná deatach a fheiceál uirre le seachtain marar bhailigh sí léithe aríst. Thiocfadh di.
·
Tá sé ar an dé deireadh = ar na preaba deireannacha
Dé in iontrálacha eile (100+)
→
dáil
Bhí sé indáil le bheith tóigthe ag na póilíos, nó go dtáinic an bhean anoir, agus gur iarr sí ar son Dé gan a chur isteach
→
dairt
Ara beannacht Dé dhuit, ní raibh ins an rud a bhí ann an uair sin ach caitheamh dairteacha, le h-ais na gCogaí a bhíos ann anois. Daoine a dhul amach ar aghaidh a chéile le claimhí, le sleaghachaí agus le tuaightí. 'Ar ndú, dheamhan deichneabhar a bheadh marbhuighthe seachtain. Is mó an t-ár a dhéanfadh "bomb" amháin anois ná a dhéanfaidís i gcaitheamh a saoghail. Seo é deire an domhain ach grásta Dé. 'Sé Cogadh an Domhain é: Cogadh na gCríoch a bhí tugtha síos ins an Targaireacht. Dheamhan ceo dhá raibh ins an targaireacht nach bhfuil istigh. Fainic thusa nach bhfuil
→
dall 2
Ní raibh aon-ghoir agamsa tada a rádh. Bhí mise dall críochnuighthe ar an scéal. Ní raibh a fhios agam ó Fhlaithis Dé cé faoi a raibh sé ag caint
+
Ara beannacht Dé dhuit — a dhul ag cuartuidheacht an tráth seo d'oíche agus mé in mo dhall dúda le codladh. An bhfuil a fhios agad go raibh an oíche thar druim aréir 'nuair a chuaidh mise a chodladh … bó a bhfuil a h-aimsir caithte agus shílfeá go raibh an-chosamhlacht uirre in am-suipéir aréir. Bhí na grianáin "sleaiceáilte" (slackáilte) aice, ach mar sin féin níor rug sí
TUILLEADH (1) ▼
Dá mbeitheá an fhad ar neamh-chodladh agus atá mise, bheitheá féin in do dhall-dúda freisin. Níl a fhios agam ó Fhlaithis Dé céard atá orm. Chuaidh mé ag an dochtúr agus thug sé cupla buidéal dom, ach bhí mé cho maith dhá bhfuireasbhaidh. Níor chaith mé an ceann deire a thug sé dhom chor ar bith. Sin é an chaoi a bhfuil mé. Buaileann codladh mé mar seo agus bím in mo dhall-dúda leis, ach ar an dá luath agus a dteighim ar an leabaidh, imigheann sé d'aon-iarraidh … Bím ag tuitim in mo chodladh agus airighim ualach eicínt i mbéal mo chléibh, agus mar a bheadh pléascadh eicínt in mo phíobán. Dúisighim suas de gheit. Uaidh sin amach, tá mise réidh le codladh
+
→
damanta
Deir siad go bhfuil Iúdás damanta. 'Sé a rinne spiadóireacht ar Mhac Dé
TUILLEADH (1) ▼
Tá sé sin damanta má damnuigheadh aon-duine ariamh — ach diúltaigheamuide dhó. Tús na breithe ag Mac Dé! Bhí sé go suarach, go ndéanaidh Dia grásta air!
→
damnaigh
"Ach feacha gur damnuigheadh leanbh na chúig mblian, 'athair a's a mháthair a's é féin, mar gheall gur thug siad toil dhó a bheith 'loscadh na mionnaí mór a's a' maslú Dé" (as Argóinteacht Oisín agus Phádraig)
+
→
dán
Ar chuala tú ariamh "Dán Mhac Dé" = dán diadha
TUILLEADH (1) ▼
Is diabhlaí a chruthuigh sí faoi dheireadh thiar agus dán a chur ar fhear eicínt. Ach an bhfuil fhios cé hé féin? Is mioniar Dé dhó muis, agus é a bheith ceangailte leis an tsuaróigín siúd. Is fada dhó a shaoghal. Níl againn a rádh ach go ndéanaidh Dia grásta air, mar is gearr go ndéarfar leis é ar aon nós
→
danra
Tá an fheamuinn dubh atá againne in áit cho danra agus a chonnaic tú ariamh: thíos ar chúla an characáin. Bealach cho h-aistreánnach é agus atá ins an gcladach ach níor chás duinn é marach cho h-achrannach agus atá an roinn féin: clochair agus clocha gránna ar fad í. Dhá mbeadh crann ní ba mheasa ann, is againn a thuitfeadh sé, ach beidh aithroint ar an gcladach an bhliain seo chugainn le congnamh dé
Tá an daoitheamhlacht ag imeacht leis ariamh. Ó, chonnaic mise a athair féin, agus ní thiubharfadh sé slaidín cairr do Mh. Th. D. a raibh an carr cliste air annseo thíos. Tháinic sé isteach aige, agus d'iarr sé ar son Dé air a thabhairt dhó, agus ní thiubharfadh sé saoradh ná séanadh dhó faoi. Scaoil sé amach aríst é, agus a dhá láimh cho fada le chéile
→
daol
Theangmhuigh daol eicínt leis agus é a chastáil in éindigh le mo dhuine. Sin é an chéad uair le bliain a bhfaca mé abuil a chéile iad. Marach (muna mbeadh) go n-airigheann sé brabach eicínt air muis, a Thighearna Dé is fada amach uaidh a d'fhanfadh sé.
→
daor 3
Chuala mé go mb'éigin ceangal na naoi ndaora go daor agus go docharach a chur ar an bhfear dubh seo thuas ins an oíche Dé Domhnaigh. Bhí braon ins an stuaicín aige in áit a raibh sé thiar ag na cleamhnaidhthe, agus ar a theacht aniar dó, ba mhian leis a dhul suas agus píosaí pighne a dhéanamh de lucht an aird. B'éigin glaodhach ar cheathar len a cheannsú … Dar mo choinsias, ar a mhaga sin féin, b'éigin a cheangal. Bhí sé ag strócadh ag iarraidh a dhul suas. 'Ar ndú mo léan dá dteigheadh, gheobhadh sé froisín thuas. Siúd iad na diabhail chéadna nach mórán éisteacht' a bheadh aca leis
Deir siad nach bhfuil daor-bhasctha de Mh. chor ar bith indiu. Is iongantas sin. An té a d'fheicfeadh trathnóna indé é, déarfad sé nach sáróchadh sé an oíche, dá mbeadh Éire taobh leis. Ach 'ar ndú (ndóigh) is goire cabhair Dé ná an dorus
Ní hí an dea aithne atá agamsa ar an scóllachán sin. Fhobair sé mo chnámha a leónadh annsin thoir cheana; ach cúiteóidh mise leis é shula dteighidh mé féin ná é féin idtalamh, le cúnamh Dé
Má bhíonn an Naomh Pádraig in a bhreith(eamh) orainn, tiúrfaidh sé deábhreith orainn le cúnamh Dé. Gheall sé nach bhfágfadh sé Cloinne Gael ar deireadh
→
deachma
Níor chuala mé gur tóigeadh deachmaí annseo ariamh ach bhídís annsin thoir ar Dhúithche an Bh. Na ministéaraí a d'fhaghadh iad sin, nach h-iad. Dheamhan mórán a chuala mé ariamh fútha. Tá siad sin caithte suas le saoghal agus aimsir … Ó'n droch-shaoghal ab eadh? Bail ó Dhia ort. Tá agus i bhfad roimhe. Rugadh m'athair — beannacht Dé len 'anam — trí bliana roimh an Droch-Shaoghal (1846-1847) agus ní raibh siad ann len a línn. Cá'id ó a bhí oiche na Stoirme Móire ann? … Céad bliain díreach. Bhuel is roimhe sin a bhí na deachmaí ann, má's fada gearr roimhe é, sin rud nach feasach dom. Ach fiafruigh de Sh. Ó. Ch. é. Sin é an fear a innseochas na h-údair (dh)uit … Tá aois mhór agamsa air, ach má tá féin, níl mé ach ar chosa bacóige len a ais. Tá údar aige faoi 'chuile shórt ó'n Díle
Duine ar bith a dhéanfadh a mhacsamhail sin de rud, ní deáchríoch a d'fhéadfadh a bheith air, tús na breithe ag Mac Dé
+
Go gcuire mac dílis Dé an t-ádh ort! Nach shin é a cheird sin i gcomhnaí. Gheallfadh sé an ghealach agus na réalta dhuit, ach sén deághealladh agus an droch-choimhlíonadh é. M'anam gurb é!
TUILLEADH (1) ▼
Sin é an rud is luar liom beo: duine ag rá leat go ndéanfaidh sé rud agus gan cuímne ar bith féin aige air. B'fhearr leat duine adéar[fadh] suas le do bhéal nach ndéanfadh sé chor ar bith é, ná deághealladh agus droch-choimhlíonadh mar sin. B'fhearr dhuit é freisin. Ara beannacht Dé dhuit!
→
dealbh 1
Póilí! Tá cúl-shráideannaí annsiúd nach bhfeictear a dhealbh ionnta ó bhliain go bliain. Go gcuiridh mac Dé an t-ádh ort a mhic ó! Is measa an póilí i New York ná "an crochadóir" is mó ins an mbaile mór. Níl ort ach ladhar a chaitheamh ag an bpóilí ann, agus d'fhéadfá lán sráide a mharbhú agus ní thiocfadh aon-tréas go bráth ort. Bhí aithne agamsa ar dhaoine a bhí ins na póilíos ann — Éireannaigh. Cuid aca amach as do pharáiste féin …
Dheallróchadh aonduine beo istigh ar an teallach ann. Níl dé dhá bhfaca tú in do shaoghal ariamh aige. Cé'n chaoi a ndéanann sé bruitheachán ar bith
+
→
déan 1
M'anam nach ndéanfadh sé gnatha (gnotha) do dhuine a gharrdha a fhágáil annsin lá oibre agus a dhul ag breathnú ar rudaí de'n tsórt sin. Breagh nach mbíonn siad aca Dé Domhnaigh?
TUILLEADH (1) ▼
Déanfaidh sí uair bhreagh anois le congnamh Dé
→
déanach
Aindeoin a raibh aca annseo scathamh, sin í an ceann deireannach déidheannach anois. Chuaidh scaipeadh orra anonn agus anall. Ní bheadh grásta Dé agad 'san teach seo nach dtiubharfaí uait é
→
deannach
Chuala mé gur bhain an fear seo thuas deannach as na másaí ag an inghin faoi fhanacht amuigh ins an oiche Dé Domhnaigh. Bhí sé roímpe ag giall an doruis chuala mé, le "beilt", agus bhí 'chaon iarraidh aige uirre aniar ins an gcadairne léithe, ar feadh uaire in a dhiaidh sin. D'fhan muintir bharr an bhaile ag éisteacht leo ar feadh i bhfad. Ní raibh tada le cloisteáil uaidh ach "Do gcuirfidh mise faoi ndeara dhuit". (Do — aithris ar fhear nach raibh indan a chuid g a rádh; do = go)
+
Beannacht Dé dhuit! Is mó an déanamh suas atá ar an scráibín ná ar an duine uasal anois. Chonnaic mise an saoghal agus níl sé an fhad sin chor ar bith ach oiread, agus ní leigfeadh an náire d'fhear na tíre seo "collar" a chur air fhéin mara mbeadh posta ar foghnamh aige. Ach feicim anois iad, agus dheamhan agus móide luach a mbéilí a bheadh aca, agus tá "collair" orra cho leitheadach leis an té a mbeadh rud aige
TUILLEADH (2) ▼
Bíonn siad cho déanta suas le "ladies" Dé Domhnaigh, ach dhá bhfeictheá lá de'n tseachtain iad, ní fhaca tú i gcaitheamh do shaoghail ariamh aon-tsraoilleannaí go dtí iad. Chuirfidís uais ort. Ach déanann siad sin an oiread oibre agus a dhéanfadh triúr fear ar bith
Tá rún siúbhlóide aige seo amach anocht agus an déanamh suas atá air. Feicim an aos óg anois cho gléasta trathnóna de'n tseachtain agus a bheidís Dé Domhnaigh
→
déanta
Ní chuirfinn suim ar bith annsin. Má tá indán eirghe dhó eireochaidh sé, dhá mbeadh déanta len a bhás ag dochtúirí na cruinne agus ag Feara Fáil. Beannacht Dé dhuit. Cé mhéad duine a chonnaic muid cheana a bhí tugtha suas ag dochtúirí, agus 'siad atá luath láidir indiu. Is fearr é Dia ná dochtúr ar bith
→
déantús
Ní fhágfaidh an "dole" sin déantús maitheasa ar bith ins an aos óg. Duine ar bith aca a bhfuil aon-traidhfilín (trifleeen) dó, níl aon-tsástaigheacht air a dhul ag obair. Is fearr leis an díomhaointeas 'fhad agus a bhéas luach tobac aige agus luach céilidhe ins an oíche Dé Domhnaigh. Sháruigh sé gach agus a dtáinig amach ariamh, feicthear dhomsa. Seo é an saoghal ar chuma ar bith a bhfuil na daoine ag fáil a mbeatha ó Neamh
→
deara
Ní thiubharfaidh an t-athair aon-nídh dhár dhealbh an ghrian faoi deara, má ghníonn tusa do ghnatha go cuí(bh)eamhail. Ach tárrtháil orainn ó Mhac Dé, gheobhaidh tú dual na druinne má bhrathann sé thú
→
dearg 1
Sin í an cailín atá indon an taobh dearg den talamh a chur aníos. Beannacht Dé dhuit féin agus do do sheirseach (seisreach). Cáid le dhul uirre sin í (tractor) = tá sí indon an fód a chasadh; an talamh a threabhadh.
D'fheicfeá dearga daol is 'chuile áit. Is minic a bhíos siad ag snámh ar an urlár annsin. Bíonn brat aca i móin freisin. Níl sé dhá lá fós ó a chonnaic mé maistín de dhearga daol annsin amuigh ar an mbóthar. Brugh do chois air sin is 'chuile áit dhá bhfeicidh tú é. Is ceart é a mharbhú. Leis an Diabhal an dearga daol. Nach ndearna sé feall ar Mhac Dé! = creidtear seo. Buailtear cois air i gcomhnaí
Beidh gorta ann an bhliain seo chugainn! Níor mhinic leat an deáscéal a bheith agad! Is goire cabhair Dé ná an doras
+
→
deaslámh
Tá sé ar dheasláimh Dé anois = ar dheis Dé
TUILLEADH (1) ▼
Ar dheasláimh Dé go raibh a anam
+
→
deatach
Níl dé na deatach ann (fc. dé)
TUILLEADH (1) ▼
Ní hé baladh na deataighe a bhí air maidin Dé Luain … bhuel ní móide gurb é. B'fhéidir gur baladh airgead luachra nó baladh eicínt eile mar sin a bhí air
→
deibhil
Dhá dteagadh deibhil ar bith d'fhéadfadh dream eicínt a dhul amach cho fada leo, ach ní raibh aon-bhád dhá rinneadh (dhár dearnadh) ariamh indon é a mharaidheacht (bharraidheacht?). B'fhada a chaith duine aca ar an gcarraig: nó gur árduigh an taoille tuile léithe an duine bocht. Ach cé'n neart a bhí air. Céad fáilte roimh Ghrásta Dé
→
déidín
Tuitfidh déidín aige siud mara dtugaidh sibh cupla scilling dó le dhul ag an gcéilidhe. B'fhearr dhaoib, má tá aon-phighneachaí beaga ann a gcaitheamh aige. Nach bhfuil an duine bocht ag saothrú an tsaoghail sáthach dona agus gan é a choinneál istigh ins an oíche Dé Domhnaigh. Dheamhan a n-éiligheann sé imeacht aon-oíche eile.
+
→
deilbh 1
Ní dheilbheochamuid é Dé Céadaoin. Tá geis ar an gCéadaoin, a dheirbhshiúr mo chroidhe. "Bearradh Luain nó deilbh Chéadaoin, ní raibh ariamh gan osna nó éagcaoin"
TUILLEADH (1) ▼
Diabhal a ndéanfaidís aon-deilbh Dé Céadaoin fadó, dhá bhfaghaidís Éire bronta orra. Bhidís ag ceapadh dhá ndéanadh, nach mbeadh aon-lá de'n ádh orra. Bearradh Luain nó deilbh Chéadaoin adeiridís
+
→
déirce
Chreidim gur taobh leis an déirce agus "ar son Dé" a bhéas muid go deo
TUILLEADH (1) ▼
Mara n-iarraidh siad an déirce in onóir Dé agus Mhuire, ní agróchaidh Dia ort gan a tabhairt dóibh
+
Sin é an deireadh a bhí ag a leithead ariamh. Má tá muiltí Dé mall, meileann siad go mín
TUILLEADH (3) ▼
Beannacht Dé dhuit, níl deireadh feicthe agad fós = tá tuilleadh le feiceál
Ná bac leis an saoghal anois. Ní bheidh aon-dhuine ann in a dhiaidh seo. 'Sé Cogadh an Domhain é. 'Sé, agus 'sé deireadh an domhain é ach grásta Dé
Bhfaca tú an chaoi a gcaitheann sé na scaltrachaí le goirid. Agus an chuma atá air ag báisteach. Dheamhan fiú agus an lá a tháinic aon-samhradh anois le chúig bhliana, a bhféadfá caitheamh dhíot le bruthghail. Ó, 'sé deireadh an Domhain é ach grásta Dé
+
Tá sé ar an dé deireadh (fc. dé)
TUILLEADH (1) ▼
Phós sé ar lá deireadh na h-Inide! Beannacht Dé dhuit! Dhá mbadh é lá deireadh an domhain é, ba ghearr ar siúd pósadh!
+
→
deis
Is maith gasta a bhrisfeadh sé mé, dhá dtugainn an deis dó, ach ní thiubharfad le congnamh dé
TUILLEADH (4) ▼
Dhéanfainn sin féin dá dteagadh sé ar mo dheis. B'fhéidir go dtiocfadh amach annseo le congnamh Dé
Cé a chuir an deis siúd ar an dubhachán móna? D'fhága duine eicínt béal in áirde é, agus níl deoir as aer nach bhfuil ólta aige. Is cuma le cuid de na daoine é, ach an t-ualach sin a thabhairt as, agus é a fhágáil faoi thoildeona Dé annsin. Ní gan uí gan ó móin a fháil anois
Tá sé ar dheis na glóire le congnamh Dé; ar dheiseabhar na glóire = as comhair Dé ins na Flaithis
Ar dheis na glóire go raibh sé! Bhí 'chuile dhuine buidheach dó, agus beidh Dia freisin buidheach dó le congnamh Dé
+
→
deoch 1
Beannacht Dé dhuit! Cé'n mhaith duit a bheith ar an sclaibéaracht sin. Nachar ghluidh (ghlaoidh) tú deoch an dorais cheana tá dhá uair ó shoin
TUILLEADH (1) ▼
'Ar ndú, ní fhuilneochadh aonduine é marach an deoch shuain. Cé'n chaoi a bhfuilneochadh!: sceana agus seacht bhfaobhar orra ag déanamh spólaí de do bholg! Beannacht Dé dhuit!
→
deoir
Beannacht Dé dhuit! Ag tuaradh tuilleadh báistighe atá tú! Dheamhan deoir ann nach bhfuil caithte cheana aige, míle buidheachas le Dia!
→
deoladh
"Bíodh an catmara ag an dochtúr" adeir sé. "Is fhearr a fhios agamsa céard a bhaineas dom féin, ná ag dochtúr ar bith. Ar son Dé torm (tabhair dhom) deoladh — dá mbadh é lún (lón) mo bháis é."
→
deoraí
Ní raibh an deoruidhe féin istigh rómham. Ná dheamhan Dé ná deatach a bhí ann. D'fhan mé annsin cosamar uaire, nó go dtáinic T.
+
→
dia 1
A Mhic Dé!
TUILLEADH (35) ▼
A Mhic Dé bheannuithe anocht!
A Mhic Dé na Trócaire
A Mhic Dé na nGrásta!
A Mhic Dé a crochadh san gcrann!
A Mhic Dé agus a Athair Síorraí!
Dia dhá réiteach!; Dia dílis 'á réiteach!; Dia mór 'á réiteach!; Dia dhá réiteach, agus Dia dhá réiteach aríst eile!; Dia mór na nGrást 'á réiteach!; Dia agus Muire dhá réiteach!; A mhic Dé anocht 'á réiteach; a Dhia agus a Mhuire Mhór dhá réiteach agus rl. = deirtear é nuair a bhíos brón, pian, múisiam agus rl. ar dhuine, nuair a bhíos éagóir dhá dhéanamh air, nuair nach mbíonn an saol ag féithiú leis nó a leithide. Tá sé an-choitianta i gcaint, agus deirtear le rudaí sách fánach é go minic
Beannacht Dé dhuit! Agus leig dom = le achuiní nó iongantas
Beannacht Dé dhuit agus eirigh as = as ucht Dé dhuit agus eirigh as
Beannacht Dé dhuit agus bíodh ciall agad = as ucht Dé ort (dhuit) agus bíodh ciall agad
Beannacht Dé dhuit! Nach simplí a shíleas tú é a bheith!
Beannacht Dé dhuit! Níl pínn (pinginn) ruadh aige, ní áirighim céad punt
As ucht Dé dhuit agus fan as
As ucht Dé ort agus fan as = iarraim go dúrachtach ort fanacht as
As ucht Dé ort ar bhuail? Má bhuail muis beidh dlí ann
As ucht Dé ort! Níl tú dhá rá liom. Is dona a chreidim é
Ar son Dé agus eirigh dhíom
Ar son Dé, an raibh sé agaibh!
Ar son Dé ort agus éist liom!
D'iarr sé gail thobac orm ar son Dé
Torm (tabhair dhom) déirce in onóir Dé agus Mhuire
In onóir Dé agus Mhuire leig amach mé, agus ná fuiligh orm
In onóir Dé agus Mhuire na h-eitigh mé faoi lóistín an oíche bheannaithe atá ann!
Déanfaidh mé amáireach é le cúnamh Dé (le cuidiú Dé, in aice cúnta Dé agus rl.)
Dar Láimh Dé!
Tá a fhios ag Mac Dé bheannuithe a mhac gur dhúirt sé sin
Dia annseo!; go mbeannuighidh Dia (annseo)!; Dia ann!; Bail ó Dhia oraibh! Bail Dé oraibh!; Bail ó Dhia annseo!; Bail ó Dhia oraibh féin!; Bail Dé agus Mhuire oraibh! = beannú ar a theacht isteach do dhuine idteach (tá na leagain seo uiliog air. "Bail ó Dhia oraibh" is coitianta measaim, ach tá "Dia ann" "go mbeannuighidh [Dia] annseo" agus "bail Dé annseo" an-choitianta freisin. Tá teantás thar an gcuid eile i "Bail ó Dhia annseo" nó "Dia annseo")
Bail ó Dhia 'rraí (oraibh); (Bail ó 'ia 'rraí); Bail Dé oraibh! = sin é adeireas duine ag dhul thar duine a bhíos ag obair, nó le bó, capall, duine, páiste agus rl. Deirtear "Bail ó Dhia ar an obair", nó "Bail Dé ar an obair" scaithtí, ach is annamh é
'Choimrí Dé, Mhic Dara agus Mhic Duach thú" = le duine ag dul ar aistir nó a leithide, curachaí ag dul 'un fairrge etc.
Go gcuire Mac Dílis Dé an t-ádh ort agus leig dom! = dhá mbeadh duine de do chiapadh nó a leithide
Aingeal Dé in aghaidh do ghotha, agus poll do shróine in aghaidh an tsrotha = rud adeirtear le duine a ghníos eascainí ort
Dhá fheabhas tí Dé (ach é? Aedh? adeirtear go minic) is fhearr tí dhuine fhéin
Is goire cabhair Dé ná an doras
Ba é cóir Dé é (leath-chóir Dé agus rl. fc. cóir)
Ar éigin Dé a rinne mé chor ar bith é = ar ín ar éigin
Tús na breithe ag mac Dé! = ní ceart do dhuine breith a thabhairt ar dhuine eile idtaobh a shaoil. Fágtar é sin faoi Dhia