Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: fág faoi

+

→ fág ag

Fágaim ag Dia é. Má ghoid sé fhéin é ní chuirfidh mise aon-tréas air faoi = déanfaidh Dia breith a thabhairt air. Ní chuirfidh mé aon-leanúntas chúirte air

TUILLEADH (1) ▼

Fágaim ag mo Shlanaíodóir nachar dhúirt mé smid ná smeaid faoi ach an oiread leis an té nar rugadh

+

→ fág

Is diabhlaí an ghlaomaireacht atá ort faoi do shean-chaipín. 'Ar ndó' níor fhága sí an tír. An rud nach ngoidtear fáitear é, adeir siad, agus scéal cinnte nar goideadh do shean-chaipín-sa. Bheadh féirín ag an té a ghoidfeadh muis!

TUILLEADH (3) ▼

Thug S. garbh faoi A. é. Más thíos a fríodh é (A.) thuas a fágadh é = cuireadh malrait córach air; más molta a bhí sé roimhe sin cáinte a bhí sé anois, agus a leithide sin. Ciallaíonn sé san leagan áirid seo go dtug S. droch-dhíol cainte ar A., nó gur chuir sé droch-bhail air

Ó a dhiabhail nach hé a thug faoi. M'anam más thíos a fríodh é, gur thuas a fágadh, agus é siúd réidh leis. Ar chuala tú feannadóir ar bith ariamh a sháródh é?

Ní abródh aonduine san tír aon-cheo faoi marach í fhéin. Ach cár fhága tú na Flaitheartaigh = ba Flaithearteach í fhéin ó cheart agus ingeall gur Flaitheartach í adúirt sí é

→ fáinne

Teigheann an fáinne bán soir ón áit a dteigheann an ghrian faoi go dtí an áit a n-eiríonn sí. Ní fhágann sé an spéir chor ar bith oícheannta samhraidh = an ghile a bhíos ó thuaidh san spéir

→ féar

Cén uair a bhéas na muca sin le díol má fhágann Dia againn iad? Faoi Shamhain seo chugainn. Céard a thóigfeas na daoine idir dhá am … Faghann na ba bás an fhad agus a bhíos an féar ag fás

→ caolóid riabhach

Ní fhágann an chaolóid riabhach an chuach chor a' bith, ach dhá tiodlacan, a's a' soláthar di. Níl fhios agham féin, a' ndeanann sí imirce léithe amach faoi na tíre (tíortha, tíriodhachaí) coimhightheacha, nó nach ndéanann. Feicthear dhom nach bhfaca mé ariamh í, ach an uair a bheadh an chuach ann.

→ carcair

Tá carcaireacha droighin ann, a's is maith an dicheall do dhuine, a bhealach a dhéanamh thríotha(b) chor a' bith. Casadh i dtreascairt ann mé an oidhche faoi dheire, a's níor fhága na sceacha liobar leathair ar aon-láimh liom.

→ cinnire

Má fhágtar 'chuile shórt faoi Dhia, is deacair dhó freastal dhóib ar fad. D'orduigh cinnire fhéin congnamh.

→ cosúlacht

Sé'n chaoi a mbeidh sí ar ball, fágtha annsiúd ar a' tráigh thirm, gan Murrchadha gan Maghnus. Ní hé a mhalrait de chosamhlacht atá uirre, a's chomh deacair a's atá sé í 'shású faoi fhear. = ní iarrfa fear a' bith í, as deire na cúise.

→ céileog

Chaith M. Mh. Uí É. an lá a' stangaireacht liom faoi'n gcéileoig sin, a's d'fhága sé in a dhiaidh í faoi dheire ingeall ar choróin = a' déanamh margaidh.

→ céithireacht

Is diadhachta dhuitse céithireacht ná casacht a bheith ort — duine nar fhága an splainnc (splannc) le seachtmhain. Is maith an chiall ag daoine é, a mb'éigean dóibh a dhul amach faoi dhoininn a's faoi dheállradh le seachtmhain. Tá ceart aca(b) an slaghdán a bheith orra(b) ar chuma 'r bith.

→ círéabachaí

Thosuigh sí a' réabadh, a's ag gabhail le buile, ar a' dá luath a's a raibh sí faoi'n gcarr, a's níor fhága sí mion-molthóg de'n ghléas, nar bhris sí in a chithréabachaí.

→ bannaí 1

Thug sé bannaidhe béil dhom, dhá bhliadhain ó shoin, gur agham a d'fhágfadh sé 'chuile shórt th'éis a bháis, ach is beag a' mhaith dhom é sin, anois, faoi nach ndearna sé udhachta air.

+

→ bealach

h-Eirigheadh roimhe faoi bhealach, a's níor fágadh sciúrtóg aige.

TUILLEADH (1) ▼

Níor fhága mise an baile ariamh gan lón a's costas (gan cuid a's costas) faoi chomhair a' bhealaigh.

→ beart

Cailleadh bean bhocht inGaillimh an lá faoi dheire, a's d'fhága sí ionann's míle punt 'na diaidh. Meastú cé'n chaoi ar chruinnigh sí é, ach ag iarratas ar dhaoine, 'léar (de réir) mar gheobhadh sí leithphighinn a's pighinn uatha(b). Shílfeá gur fada go ndéanfadh leithphighinneachaí a's pighneachaí míle punt ach 'tomsuigheann brobh beart' in a dheidh sin.

→ críoch

Fágadh in a baintreabhaigh í, a's a h-áilín ar fad ar aon-chéill, a's inDomhnach is maith a chruthuigh sí a's iad uilig a chuir i gcrích — a's igcrích faoi shlacht!

→ boigréis

Ba chóra dhuit a dhul go bun an angair (amhgair?) leis, a's gan é thabhairt dó faoi na luach. Ach cá'r fhága tú an bhoigréis? = dhíol sé an rud a bhí aige saor, dar leis a' té 'bhí 'cainnt, mar gheall gur airigh an ceannachthóir an buille bog ann. Bhí aige leagan ar a' gceannochthóir chomh maith in Éirinn a's d'fhéad sé, a's gan an rud a bhí aige a leigean uaidh ar shlat-mhargadh.

→ bratscair

Coirce a' bith a bhí fágtha ar sraith faoi na tuilte sin, tá sé in a bhrat-scair lobhtha anois.

→ buadán

'Siad na buadáin a d'fhága faoi ráta í. Marach iad, d'imtheochadh sí gan stró(bh) ar bith = dhíolfaí í, gan aon-anró, marach nach raibh aon-mheas uirre, ingeall ar a cuid ras-adharc.

+

→ buail faoi

Tarbh a bhuail faoi fadó, a's a d'fhága martruighthe éalannach mar sin le na ló é.

TUILLEADH (1) ▼

Na sidheogaí a bhuail faoi, adeir siad, a's a d'fhága éalann le na loiseag (ló) air = na sidheogaí a tháinic treasna air, a's a chuir éalann air, le na shaoghal.

+

→ buail

Pé'rbí cé'n daol a tháinic air an lá faoi dheire, d'fhága sé an gort a's bhuail sé soir tighe E. de ghort a gharta, gur ól sé a sháith go bínn ann.

TUILLEADH (1) ▼

'Séard a d'fhága an tír seo buailte, nuair a bacadh na daoine faoi dhul go Ameriocá. Badh í sin a' tír, an fhad a's sheas sí; ach 'ní mhaireann a' rith maith do'n each i gcomhnuidhe' adeir siad.

→ burla

Má fhágann a' búrla siúd scéala air, 'sé 'mbeidh uaithe seoladh a chuir faoi = má chloiseann a' búrla siúd an scéal, innseocha sí go fonnmhar do chuile dhuine é.

→ ágóid

Má fhágann tú faoi'n ágóid sin é, beidh sé gan deanamh (graithí gan déanamh a bheidheas ann) = má fhágann tú aice le deanamh é, ní dhéanfa sí é.

→ ainm

Níor fhága sé mac a' pheata ar a' mbaile gan ainm a chuir air, le na póilíos, faoi na chuid féir a dhóghadh.

→ aire

Tabhair aire anois, de do chaipín agus ná fág faoi na lámha í (i.e. nó goidfe siad í)

→ foghairt 2

Níl tusa indon foghairt a chur faoin gcapall sin. Fág faoi dhuine eicínt é a rinne cheana é, agus atá eolgach ar na gnaithí. Bhuailfeá faoi rud ar bith.

→ foighdeán

Ná fágaighidh an gasúr sin le sleamchúis ar bith in aice na gcaorach tíos (níos) mó. D'ionnsuigh an reithe é inniu. Thug sé cupla foighdeán faoi, agus d'fhágfadh sé in a chuailín cnámh é, marach gur dhíbir mé soir uaidh é

→ foscadh

Nuair a cuireadh isteach san bpríosún é an uair sin faoi dhíol an phlúir, baineadh an pinsean dó. Ba chuma dhó aige ná uaidh é scáth chúig phunt san mbliain, agus in a dheidh sin féin dhá bhfágadh duine bliain gan tarraint é, thiocfadh sé 'un suime. Ní airíonn duine fascadh na tuime nó go mbaintear í

+

→ fostaigh

Nach diabhlaí an mhisneach a bhí ag C. D'éaluigh sé ar mhádaruisc san gcladach. Ná raibh ann mara bhfastuíonn sé é, agus buaileann sé a chloigeann faoi chloich, agus diabhal deóir a d'fhága sé ann

TUILLEADH (1) ▼

Cho luath agus adúirt seisean an focal sin san gcúirt d'fhastuigh an breitheamh an focal, agus thosaigh sé dhá chur idteannta faoi. Sin é an focal a d'fhága caite é. Ní raibh fios a labharha aige in a dheidh sin

+

→ imní

Ná fág faoi imnidhe mé anocht, mar fhágas tú i gcomhnuidhe. Bí isteach abhaile roimh am codlata = má bhíonn tú amuigh taréis an ama sin, beidh imnidhe orm, mar bhíos orm i gcomhnuidhe, agus thú amuigh.

TUILLEADH (1) ▼

D'fhága sé faoi imnidhe mé ar feadh an lae.

→ iontach

Is iongantach an leithead a d'fhága siad faoi'n teach = is mór an leithead.

→ istigh

Is maith an rud (dh)uitse an obair istigh. Fág an obair amuigh (an áit amuigh) faoi na fir = tá do cheart le deanamh agadsa agus obair an tigh a dhéanamh. Déanadh na fir an talmhaidheacht.

→ fora

Fuair mé faoi na foraí ceart críochnuithe ón bhfliú é. Níor fhága sé ionam ach na cheithre eite

→ cúlfhiacail

D'iagóir Dé dhuit nar fhága an méid sin faoi do chúilfhiacail. Cuirfidh siad sin ar fud na tíre é. Tá tú ro-ráiteach ar fad

→ daidhce

Daighce a bhí uirre anocht faoi gur fhága C. annsin aréir í … Ceadh nar chuala tú é sin. In Domhnach rinne sé malrait mná aréir … í seo thiar. Spéir na gréine Sh. Ch. Tá faitíos orm muise gur b'olc an mhalrait aige í: a dhul ó ghiolla na sliogán go dtí giolla na mbáirneach mar adeir fear Ch. Ach mo choinsias is deacair í seo istigh a bheárradh anocht

→ dairt

M'anam muise ó a chuaidh sé ar chaitheamh na ndairteachaí go bhfeicfidh tú mara bhfágtar an caitheamh faoi fhéin ar fad go (gur) gearr gur ar chaitheamh na gcloch a thiocfas sé. Ní fhaca tú ó rugadh tú an té is lugha acmhuinn grinn ná é sin.

→ dallarán 1

Is diadhachta dhóib sin a bheith go maith agus na dallaráin de dhearbhráthracha a bhí aca. Tá mé ag ceapadh nachar thriomuigh a súile ó'n lá ar sheas siad ag an scoil go dtí an lá ar fhága siad aríst í, ach ag geonaighil chaoineacháin ar an bhfad sin. Ní raibh aon-pheacadh faoi'n domhan ach a mbualadh chor ar bith, arae ní raibh aon-neart aca air: ní raibh sé de mheabhair ionnta tada a thógáil

→ daor 1

Má bhíonn sé ag iarraidh thú a leanacht daor cuir faoi ndeara dhó coróin "luchpine" (luckpenny) a thabhairt duit, agus fág an béiréiste faoi fhéin

→ daor 3

Tá bulán annseo thíos agam agus níl aon-gharrdha gabhann in Éirinn indon é a chuibhriú. Tá a bhfuil de chlaidheachaí ag gabhail liom leagtha go talamh aige. Níl a fhios agam faoi sheacht ranna an domhain cé'n súnás atá air. Dhá mbeadh sé ag fáil ocrais is mór adéarfainn, ach tá sé go bolg i bhféar 'chuile lá dá n-eirigheann ar a shúil. Ach déanfaidh mise cleas leis: cuirfidh mé ceangal na naoi ndaora air, go mbuailidh mé a smut ar a chrúib agus a chrúib ar an talamh, agus sin ní fhágfaidh sé nó go n-athruighidh sé béasa

→ deachma

Anois atá sé ag íoc deachma na sláinte. Thug sé sin droch-thúnnáiste dhó fhéin as a óige, agus ní fhéadfadh sé rith leis. Chaithfeadh sé a dhul roimhe uair eicínt. Dheamhan fear dhá bhfuighidh an túnnáiste nach bhfágfaidh sí a shéala air luath nó mall. Is olc an rud í an chois fhliuch, agus an ghail bhruithte as do chuid éadaigh thuas ar do chraiceann. Ba shin é a fhaisean sin muis. Ní bheadh géilleamhaint ar bith aige d'athrú éadaigh ná stocaí. 'Sé an chaoi a dtosóchadh sé ag flith-mhagadh fút faoi. "Níl siad ag cur tada asam dhom" adéarfadh sé. 'Ar ndú' bhí an scéal sin ceart go leor, go dtí leis an aimsir. Sin é an buille

→ dealaigh

Ar chuala tú faoi Sh. Tá sé dealuighthe leis agus fiacha fágtha in a dhiaidh aige is 'chuile áit ar fud an D. 'Chuile dheoir óil dár thóig sé, níor íoc sé sciúrtóg dhó (dhe). Nach diabhaltaí tuatach an mhaise dhó lascadh leis mar sin agus ualach de'n tsórt sin a fhágáil in a dhiaidh

→ deannóid

Tae mo chreach! Fuair mé dionnóidín bheag a thiocfadh faoi shúil dreoilín. Marach leisce a fhágáil aca agus fios agam go mbainfí a sheacht luach de dhuine eicínt eile air, d'fhágfainn in mo dhiaidh ar fad é. Ach ní thiubharfainn an oiread dá gcroidhe dóibh agus go mbeadh sé de shásamh aca orm — na cneamhairí bradacha!

fág faoi in iontrálacha eile (50+)