Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: Imeartha

Nualitriú Bunlitriú

Imeartha

—

+–

Tá sé an-imeartha = glic, críonna, indon doibeart a dheanamh; indon a bheart a tharraingt.

'Sé is imeartha dá bhfuil sa tír.

TUILLEADH (3) ▼

Ní imeartha go dtí é, a mhic ó, mo chroidhe.

Bheadh ciall imeartha, ach níl a leithide faoi'n mbogha gréine indiu = ní hé an oiread sin iongantais amach a's amach a chuirfeá induine glic, ach tá sé thar a bheith glic: níl righeachan ar bith le na cuid glicis. (feach "ciall")

Tá'n sionnach sáthach imeartha, ach beirtear air sa deire (cineál leath-fhocail)

Nach h-imeartha an mhaise dhó é = tá sé an-ghlic!

Imeartha in iontrálacha eile (38)

→ beanna

Tá mámh níos fhearr ná'n cíonán agad, má thugann tú do bheanna leat a' babhta seo. Is fada mise 'do dhiaidh, ach tá tú agham sa deire ar chlár na h-imeartha. = duine a' bagairt díoghaltais ar dhuine eile, a raibh sé ag iarraidh deis' a fhaghail air, le fada roimhe sin.

→ beart

Tá sé chomh h-imeartha, chomh h-ealadhanta, le na bhfaca tú ariamh, a's, a's aindeoin sin a's uileag, is beag beart a' bith, nach dteigheann in' aghaidh.

→ crinn

Ní raibh ciall a' bith agaibh a dhul ar chúrsaí, agus sib fhéin a's an bád eile a' creinneadh a chéile. 'Séard a bhí agaibh a dhéanamh an uair sin scód a thabhairt di. Ní raibh baoghal a' bith go gcaithfí thart an seol. Tá bádóireacht mhaith agaibh chois teallaigh, go dteighe sib ar chlár na h-imeartha. Ní fhanann fuis nó fais orraibh annsin.

→ bile buaic

Do cheann-fhine ní fhéadfadh a dhul sa mbile buaic ar a' dreám sin, tá siad chomh h-imeartha sin.

→ biorach 1

Shíl mé go dtiocfadh an bhainríoghan timcheall biorach, a's bheadh tuitim imeartha agam annsin leis a' gcuileata, arae bhí drámhaisí ar foghnamh agham. In a leaba sin, is amhla a bhánuigh mé mé fhéin, a' gabhail 'san áit nar bhain dhom.

→ bocht 1

Má tá sé falamh fhéin, nach bocht dó sin — fear nar ghnothuigh oiread a's cluithche ó shuidh sé anocht ag clár na h-imeartha.

→ briotais

Tá briotais eicínt aige, le na cártaí, go bhfuil buadh imeartha aige i gcomhnuidhe.

→ aer

Níl aon-oidhche san aer, nach ndéanann siad geábh imeartha.

→ buail ar

Ba h-imeartha an mac é, má b'fhíor dhó fhéin, a's breagh gur buaileadh an agóid air in a dheidh sin

→ buail

Tá na h-easconaí sin an-imeartha, an-bheachtuighthe go deo. Íosfa siad an baoite, a's dheamhan a mbuailfe siad a' dubhán in a dheidh sin.

TUILLEADH (1) ▼

Bhí bualadh na bainríoghna agam, ach scaoil mé léithe, a' faireadh ar thuitim imeartha.

→ buille

Tá sé imeartha. Is deas a chuir sé as mo bhuille mé, a's mé 'siúráilte' go raibh liom.

→ aire

Dhá mbeadh confairteacha nimhe, is 'chaon cheann di, a' tabhairt aire dhi, tá cuid de na daoine chomh h-imeartha agus go ngoidfidís í, 'na dheidh sin

→ imir

Bhí an-chóisir mámhaisí agad, ach níor chuir tú cuma ar bith imeartha orra = bhí go leor mámh agad, ach níor thug tú imirt na muice orra.

→ imirt

Bhí mé istigh le tús na h-imeartha = nuair a thosuigh an imirt (cártaí nó airgead nó cnaipí etc.)

TUILLEADH (9) ▼

D'eirigh sé as i lár na h-imeartha = nuair a bhí an imirt in a lár, thug sé suas

Bhí suas le punt ar an gclár as deire na h-imeartha: bhí punt idir-chamánuidhe, agus an imirt ag tarraingt ar a deire.

Níl aon-chlóic orm fós, ach níl fhios agam céard a dhéanfas mé as deire na h-imeartha = tá mé ceart go leor fós, ach níl fhios agam cé'n chaoi a mbeidh an sgéal agam indeire na cúise; indeire na ngnaithe; faoi dheireadh thiar thall; agus an rud ionann's thart.

Bíonn cead cainnte ag fear chaillte na h-imeartha (sean-fhocal) = an té a bhíos síos le rud nó le cúrsaí, níl aon-bhacainn air a bheith ag sgileigeadh leis, ach is ag déanamh a ghearáin le giolla gan truaigh a bhíos sé.

Caith anuas annsin ar chlár na h-imeartha é go bhfeiceamuid céard tá ad (agad) = deirtear seo le duine a bheadh ag coinneál suas cártaí mar dhóigh dhe, gur cárta maith é, go mbeadh an chuid eile imrighthe.

Ní fhágfa tú clár na h-imeartha go n-innsighe tú dhomsa, cé'n chainnt a bhí ort fúm an oidhche dheireannach = ní imtheocha tú as ball na h-áite seo agus rl.; ní fhágfa tú an áit a bhfuil tú agus rl.

Bain do shásamh amach anois ó fuair tú ar chlár na h-imeartha é = bain díoghaltas de, ó fuair tú do dheis air; ó thárluigh sé a bheith in áit go bhfuil deis ionnsuighthe air, nó deis chainnte leis.

Cuir do chuid cártaí anois ar chlár na h-imeartha = má tá ughdar sáruightheachta agad, nó rud le cur ar do shon fhéin, abair anois é.

Ó casadh ar chlár an h-imeartha thú, caithfe tú cur díot = ó's rud é, go bhfuil [tú] in áit nach féidir leat teicheadh ná "rith maith" a dhéanamh, caithfidh tú cur ar do shon féin, nó innsean cé'n t-ughdar go raibh do phlé le duine nó le cúrsaí áithride.

→ istigh

Is imeartha an cailín báire í, lá's go ndeacha sí taobh istigh de Neilí.

→ dallach dubh

Bheadh S. sin ar siubhal go gcuirfeadh sé dallach dubh ar Chearrbhach na Súgán. Tá an diabhlánach indon na cártaí a dhathú. Marach go bhfuil, ní bheadh buadh imeartha aige mar atá.

→ daoradh

Tá boc thar cíonn aige ach mar sin féin is corr-uair a theagas sé abhaile glan-eascartha ó'n daoradh bualadh. Tá sé ro-fhaiteach agus iad seo eile ro-imeartha.

→ domlas

Meastú nachar tháinic sé isteach indé ag iarraidh deoch uisce, ach ní uisce a gheobhfadh sé uaimse ach domblas dá mbeinn istigh roimhe. Ba bheag an luadh a bheadh aige a theacht isteach 'nuair a d'fhéadfadh sé fáirnéis eicínt a thabhairt dúinn faoi'n gcúirt. Baoghal air. Tá sé sin sáthach imeartha agus fios maith aige faoin a bhealach féin

→ drabhlás

Níl drabhlás airgid ar bith 'ar ndú is mó ná drabhlás cártaí. Is minic a chaill daoine a raibh istigh agus amuigh aca leo. Is minic a chuala tú ariamh faoi dhuine uasal a bháith a dhúithche an uair a bheadh an imirt ag dul in a aghaidh. Agus nar chuala tú freisin faoi'n bhfear a gheall a anam do'n Diabhal as ucht buadh imeartha a thabhairt dó

→ dris

Tá buadh imeartha againn anocht ach d'eireochadh dhuinn. Chuaidh mo pháirtidhe — P. annseo — faoi dhris annsin thíos, i Logán an Fh. shul dhá tháinig muid isteach. Ní bheidh aon-oíche beo feasta nach ndéanfaidh duine againn an rud céadna. Is maith sportha a bhéas sib faoi Fhéil Pádraig seo chugainn ach a gcaithtear suas na cártaí

TUILLEADH (2) ▼

Deir siad idir shugradh agus dháiríre go ndeacha M. faoi dhris. Chonnaic cuid dhíob sin soir é dhá dhéanamh — siar ins na taltaí gleannacha siúd ar chúla an tighe. Hébrí céard a rinne sé nó nach rinne (ndearna), níor bhuach aon-duine ariamh air. An uair a shuidhfeadh M. isteach ag clár na h-imeartha, b'fhearr do 'chuile dhuine eile an uair sin eirghe uaidh. Ghnothóchadh sé ar Rí na Méaracán. Is minic a chonnaic mise é

Tá muide ar an mbun chreidim. Ach mara dteigheamuid fhéin an cluiche ní leigfeamuid an bun amach, agus beidh geábh eile air. Bainfeamuid deatach asaibh annsin. Is muid atá deas air! Chuaidh muid faoi'n dris anocht. Tá ádh imeartha orainn

→ déan 1

Rinne tú do chríonnacht 'nuair a chuir tú an t-aona hairt sin uait. Dhá bhfaghainnse tuitim imeartha, chriogfainn istigh in do ghlaic í

→ díbir

Rinne sé díbirt aríst indiu ar lucht na h-imeartha. Dheamhan blas de'n cheart nach bhfuil aige leo. Níl áit ar bith dhá sású ach i lár an bhealaigh

→ dólámha

Tá a fhios agad go maith nach call lomadh le seisear ag imirt dólámha agus gan duine ar bith fiche. Dhá gcoinnightheá do chuileata, ní fhéadfadh sé a dhul amach. Ba bun istigh é. Ach thug tú tuitim imeartha dhó. 'Ar ndú' ní ghabhfadh duine ar bith ag lomadh mar sin, nuair nach mbeadh sé in don lomadh in ath-uair. Cé'n bhrígh ach thú ar an gcúig!

→ téigh ar

Is maith éascaidh a rachadh sé sin suas ar dhuine, dhá dtugadh sé aon-áird air. Tá sé sin cho críonna le na luchain agus cho h-imeartha le fear na méaracán

→ téigh le

Ní dheachaidh leat a ghleacaidhe an babhta sin dhá imeartha thú. Shíl tú go raibh mise feidheartha agus go n-eireochadh cúig leat ar do dheich, ins an achar gearr. Is cosamhail nach miste leat faoi'n mbun árd, ach do chúig féin a fháil

TUILLEADH (1) ▼

Chuaidh léithe sáthach fada, ach rugthas uirre ins an deireadh dhá imeartha dá raibh sí