Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: cam

→ feadhnach

Sin feadhnach atá ag dul chuig an damhsa atá ag an sagart. Ar chuala tú céard adúirt S. an Gh. faoi? 'Is groí an saol é! Is groí muis,' adeir sé. 'Cuimhnímse fhéin — agus ní hé an fhad sin ar an saol mé — go mbíodh sagairt ag sciolladh agus ag scóladh den altóir ar dhuine ar bith a ghabhfadh amach ag damhsa de shiúl oíche. Anois tá siad dhá bhfuagairt ón altóir, agus ag maíochtáil leo a dhul ann, agus mura dté, dar fia is cam a bhreathnós siad orthu lá arna mhárach má chastar leo i mbóthar ná i mbealach iad! Is groí an saol e! Is groí sin!'

→ froigisí

Ach cén sórt froigisí atá sé (seo) thíos a chur ar an teach? … Rud le aghaidh solais a thabhairt isteach ann! An n-éistfidh tú liom! Solas mar atá sna tithe i nGaillimh, nach bhfuil ort ach cnaipe a chasadh agus beidh sé lasta! Muise muise! Sa saol a tháinig sé! Agus nach raibh aige go dtí an bhliain cheana ach fáideogaí agus cam! Tá na caisleáin ag titim agus na carn aoilíochaí ag éirí i nDomhnach!

→ cailimhineog

Nach mór an cam srón birín orm go gcaithfidh mé a dhul faoi dhó sa ló chuig an bpump ag iarraidh bairillí uisce, agus neart uisce ar mo chuid talúna fhéin ach nach leagfaidís (na beithígh) smut air i ngeall ar an gcailimhineoig. Ach is beag an locht a bheas acu air ar ball, nuair a theangmhós an tart tuilleadh leofa.

→ ceisneamh

Ní fhaca tú aon cham srón birín ariamh ach a bheith ina aice. Dheamhan foras ar bith a ghníonn sé ach ag ceasacht agus ag ceisneamh, agus ag cur an tí thrína chéile.

→ cláirseach

Díol cam ort, le áit do chláirseach de smugairle a chaitheamh, anuas ar ucht mo choise!

→ cobha

Thiocfadh sí ón gcobha, murab é an galra cam a bheadh dhá bualadh. Más é, tá a cnaipe déanta.

→ cuntanós

Duine ar bith a bhfuil aon phínn sa mbainc siúd aige, tá cuntanós dó ann. Ara croithfear lámha leis a mhic ó, agus tá sé ina sir anseo, agus ina sir ansiúd. Ach má théann créatúr bocht isteach ann ag iarraidh trifle ar airleacan, is cam na streillí a chuirfeas siad orthub fhéin leis.

→ cóineas

Is mór an cham srón birín air nár déanadh (dearnadh) an droichead siod anuraidh, arae ba cóineas mhór dó é leis an gcairt agus leis an gcapall.

→ bannaí 1

Cuireadh bannaí ar an té a bhí saor, agus dheamhan bannaí ar bith ar an té bhí daor. Nach cam an dlí é?

+

→ bealach

Díol cam air le bealach é a chasadh! — scread mhaidne air a tháinig a leithide de bhealach; ba chóra dó a theacht bealach eicínt eile; is mór an t-ionadh go dtáinig sé a mhacasamhail de bhealach.

TUILLEADH (3) ▼

Díol cam air, an spreasáinín! Tá sé in ainm is a bheith a chúnamh dhom le seachtain, ach is mó atá sé sa mbealach orm go fada.

Is cam an dlí é! Buaileadh bannaí ar an té a bhí saor, agus ligeadh amach an ceann a bhí as bealach gan tada.

Díol cam air, mura deas é a bhealach! — drochrath air, mura gránna an faisean atá aige!

+

→ beann

Tá sciatháin na binne cam.

TUILLEADH (1) ▼

Tá beann den phíce camtha.

→ cuntas

Sin é fhéin an cuntas cam atá aige sin! (mar dhóigh dhe go ndéanadh an siopadóir cneámhaireacht ar na daoine a thógadh earraithe uaidh)

→ bocht 1

Chuirfinn geall gur beag an mheas a bheadh aige anois ar bheatha an duine bhoicht. Is cam a bhreathnódh sé ort déarfainn dá dtairgtheá scadán caoch agus fataí tura dhó.

→ brogús

Bhí dhá bhrogús de dhá Ghaeilgeoir anseo an bhliain cheana agus ní fhéadfá breathnú cam orthub nach n-ionsóidís thú.

+

→ cam srón birín

Cén cam srón birín atá air anois?

TUILLEADH (9) ▼

Tá cam srón birín dhá bhualadh aríst nuair nach dtugtar cead a chinn dó.

Is mear a chuirfeá cam srón birín anois air mura lige tú den chaint sin.

Tá sé chomh híogmhar sin agus má shíleann sé nach mbíonn modh ag duine dhó mar is ceart, go dtagann cam srón birín air ar an toirt.

Níl cló stiúrtha ar bith air ó mhaidin, pé ar bith cén cam srón birín atá air.

Is ar éigean a bheannaigh sé dhom inniu, hé brí cén cam srón birín atá chor ar bith air.

Ní mórán a chuirfeadh cam srón birín ar an gceann céanna.

Caithfidh sé go bhfuil cam srón birín eicínt air agus é a bheith ag imeacht ar an gceird sin.

Níl neart agat scóchas ar bith a chur air nach mbeidh cam srón birín air leat.

Measaim go bhfuil cam srón birín eicínt air ón oíche a raibh muid ag magadh faoi anseo thíos.

→ agair

Mura n-agraí Dia an meáchan cam uirthi, bíodh sí buíoch (meáchan cam = meáchan uireasach)

→ aicearra

Más cam díreach an ród, 'sé an bóthar mór an t-aicearra (seanfhocal)

→ buille

Shíl sé buille na feill a thabhairt dhom le cloich, ach thapaigh mise mo ghnaithe, arae chuir mé cor cam ina láimh.

+

→ buinne 1

Na heasnachaí a sáitear sa talamh i dtosach. Ansin cuirtear buinne béil air — hocht slata déag. Sin é buinne na hocht slata déag. Cuirtear aríst os a chionn sin hocht slata déag eile. Sin é an buinne láir. Slat eile a shá ansin le taobh chuile easna go gcuirfeá hocht slata déag eile ann. Sin iad na slata táis. Tógtar an buinne táis leob agus bítear dhá bhfíochán go mbíonn siad caite. Buinne tónach a chur air ansin. Nuair a bheadh sin réidh agat, na slata a bheadh sna taobhannaí a leagan anonn is anall air agus na slata éadain a fhíochán orthub sin go gcuirfeá an tóin air: i gciseoig, séard a chuirfeá, buinne in uachtar ar an gcaiseal leob sin. Séard é fíochán an chléibh — buinne hocht slata déag, fíochán nó buinne cheithre shlat, fhíochán dhá shlat. 'Sé fíochán an dá shlat am fíochán singil — níor mhór cheithre slat le aghaidh buinne. Buinne cam a chuirtear ar chléibhín ime: ardaíonn an caoladóir taobh den chliabh roimh an taobh eile (Cuir síos ar fhíochán agus ar bhuinní an chléibh ó chaoladóir — S. Ó C., é an sliocht réamhráite)

TUILLEADH (1) ▼

Níor mhór dhuit a bheith in do chaoladóir mhaith le cléibhín ime a dhéanamh. Is deacair buinne cam an chléibhín ime a thógáil.

→ bunastán

Díol cam air, an bunastáinín, nach gearr le dhul é — Scread mhaidne air, grióirín beag mar é, nach gearr a sheasfadh sé dhá dtosaíodh troid.

→ tar amach

Is cam a bhreathnófaí ort ag an scoil dhá labhraíteá Gaeilge shular thosaigh sí ag teacht amach an chéad uair.

→ anam

T'anam ón riach é mar scéal, tuige nach rachfá ann dhá mba le cam srón birín air é.

→ ardaigh

Níl acmhainn grinn ar bith aige. Níl ort ach breathnú cam air agus tá sé ardaithe ar an bpointe

→ fás 1

Díol cam uirthi! Chuir sí as m'fhás bliana mé. Is beag nach dtáinig meirfean orm. Séard a thuig mé uaithi gurb é Deaide a bhí buailte

→ isteach

B'fhurasta a aithinte go n-imeodh sé cam agus an té a raibh láimh isteach aige leis

→ faobhar

M'anam dhá fheabhas in do chainteoir tú go dtabharfaidh sé siúd cor in aghaidh an choir agus cam in aghaidh an chaim duit. Tá faobhar ar an deimheas aige siúd

→ fód

Seachain tú féin le fód an ladhair nó camfaidh tú an sleán leis. Chítear dhom gurb éard a theastódh uaitse sleán a mbeadh lann ann. Sin iad na goití atá tú a chur ort fhéin ar chaoi ar bith. Is mór m'fhaitíos nach ndéanfaidh tú aon sleádóir maith choíchin

→ fiacail

Is cosúil gurb eo ortha mhagúil: "Ortha a chuir Ún (Eon?) do Dhiarmaid; ortha gan iarraidh gan achainí: cúlfhiacail, clárfhiacail, fiacail fhada cham, agus má tá daitheachaí ort nár fhana fiacail in do cheann"

→ daidhce

Is furasta leis sin daidhce a theacht air. Níl ort ach breathnú cam air agus tá sé éirithe ina choileachín agat. Má chuaigh leis muis an oíche faoi dheireadh, castar leis é. Ní túisce a bhí sé ina shuí ná bodach eile nach raibh aon bheann aige air: P. Ch. Sin é an buachaill aige

→ daoithiúil

B'fhéidir go bhfuil leabhra acu, ach mo choinsias má tá, ní le t'aghaidhse ná le aghaidh aon duine eile iad. Níl sé cruthaithe ar an talamh inniu an té a thabharfas ceann de na leabhra sin amach an doras. Daoine daoithiúla mar sin iad faoin rud atá acu. Ba deas ba mhian leo an rud a bheadh ag duine eile a fháil iad féin muis. Ach tá rud le déanamh leo: cor in aghaidh an choir agus cam in aghaidh an chaim a thabhairt dóibh

→ deaide

Is cam a bhreathnódh an bodach is deaide dhi uirthi dhá dtugadh sí isteach an cleiteachán sin aige

→ deannóid

Ba é an lá ba bhreácha é a scal as aer ariamh. Tháinig sé ina chalm orthu leath cuain. Shíl muid gur thosaigh deannóid bheag ansin, ach ní thabharfá faoi deara ar an seol í. An chéad rud eile a dheartháir mo chroí thú, chruthaigh an cuaifeach agus bhí an bád mar a bheadh caora a mbeadh an galra cam uirthi. 'Sé Dia féin a bhí buíoch dúinn an lá sin nár cuireadh go tóin poill muid. Tá mé taithithe ar an bhfarraige ó cuireadh banlámh de chóta orm, ach macasamhail na cuaifí sin ní fhaca mé ariamh agus nár lige Dia go bhfeicfinn go brách ach oiread. Níor fhan deannóid ann ar an toirt aríst ach shílfeá gur istigh i bhfuirnís a bhí muid, bhí sé chomh bruite sin. Tabhair do leabhar go dtug muide rith cladaigh di chomh tréan in Éirinn agus a bhí muid in ann

→ deargán

'Sé a bhíodh ag na daoine ar fad fadó, an deargán sin. Nuair a bhí mise ag éirí thuas, níl lá ar bith nach mbíodh sé againn — scaití den bhliain. Ach héiríodh as uileag. Ní móide gur donaide na daoine sin ach oiread. Pébrí cén moladh a chloiseas tusa ag daoine ar an saol fadó, ní raibh aon ghair aige ar an saol atá ann anois. Tá na daoine ag fáil dalladh le n-ithe ar chaoi ar bith anois, ní hé sin don tsaol fadó é. Is cam a bhreathnódh fear oibre anois ort dhá dtairgtheá deargán dó le haghaidh a dhinnéir. Fadó féin ar ndóigh, bhí rud acu thairis

+

→ deilín

Gairim agus coisricim thú! Tá deilín bainte agat as do mhéir anois. Ní fhéadfá gan sin a dhéanamh ort fhéin. Nach diabhaltach an cam srón birín a bhíos ort! Meireach ar éirigh dhuit anois, bheinnse do do léasadh an fhad is a bhfaighinn (gheobhainn) teas in do chraiceann

TUILLEADH (1) ▼

"Micil Tom: boicín cam"!: má chaitheann tú i bhfad eile dhá rá, déanfaidh tú deilín dhe

→ deireadh 1

Díol cam air féin agus ar a chapall. Chuir mé aisti, agus 'sí a bhí ar deireadh ar fad

cam (50+)