Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: cuma

→ abair

Abair ar chuma ar bith, go bhfuil saibhreas ansin amuigh fhoisceacht urchar méaróige don chladach, an té a ghabhfadh ag gliomadóireacht

→ cródhearg

Thug sé amach é agus gan é baileach dearg aige. Ní raibh sé ach cródhearg (dath na fola mórán) agus thosaigh sé ar an bpointe ag múnlú an chrú. Ar ndóigh ní fhéadfadh an crú sin gan a bheith fabhtach, ach ba chuma sa tubaiste leis siúd ó bhí furú air cén chaoi a raibh sé ach comharthaíocht an chrú a bheith air chor ar bith

+

→ daba

Dhéanfadh sé dúchan an tsaoil, ach ní bhíonn cuma curtha ar fhata ar bith ina dhiaidh. Bhí sé dhá lá ar páí agam sa ngarraí sin thiar anuraidh, agus b'éigean dom a bheith ag fuagairt air chuile mhionóid, na dabaí móra righne siúd atá sa gcúl láir a mhionú. Dheamhan an láí fhéin a chuirfeadh sé thríob

TUILLEADH (1) ▼

Ara tá chuile dhuine siar ansin ag fáil an daba eile sin — an dole — ar feadh na bliana uileag, agus is cuma leo sin sa diabhal, ach gan é sin a bhaint dóibh (díobh). Dhá mbaintí, bheidís réidh le K. gan mórán achair. Dheamhan mórán gnaoi ag cuid mhaith acu cheana féin air, ach tá siad i bhfaitíos faoin dole ina dhiaidh sin

→ daibéad

Níl sé sásta mura mbeidh chuile spreab den fhóidín baic ina dhaibéid mhóra millteacha aige. Chinnfeadh air fóide deasa slachtmhara a iontú. Is cuma leis sa tubaiste é ach é a bheith casta

→ daigéad

Cár éirigh an daigéad de bhallach sin leat. Dar príosta tá béilí maith éisc uirthi ar chuma ar bith. Is iontas go raibh freagairt ar bith sa bpoll inniu agus chomh geal agus atá an lá. Níorbh fhiú liomsa mo shlat a thabhairt síos beag ná mór

→ daigh

Sin daigh ó arraing nó rud eicínt mar sin. Ní brí í ar chuma ar bith

→ dáimh

Níor thosaigh mé ag dul thríd na dáimheannaí céanna ariamh nach ngabhfaidís chun seachmaill orm. Níl a fhios agam anois cén col de dhá chol déag muid, agus is cuma sa tubaiste. Ní bhuachfaidh mise ná iadsan mórán air ar chaoi ar bith

→ daingean

Tá sé i ngreamús ann sách daingean ar chuma ar bith le nach mbainfidh buille fánach mar sin as greim é

→ dair

Théis chomh molta agus atá an dair, ní adhmad maith í ar mhodh. Níl aon chúis inti le haghaidh na hoibre seo ar chuma ar bith mar níl aon lúbadh inti, agus d'uireasa an lúbadh, is beag an mhaith é seo

→ dálach

Is cuma leis Domhnach thar dhálach má fhaigheann sé trácht ina shiopa. Sin é a bhfuil de Dhia aige sin

→ dall 3

Níl an oiread coirce ar thóin an chomhra seo anois agus a dhallfadh do shúil hé brí céard a rinne sibh leis. Ach rinne sibh plaicín ghabhair dhó (dhe) ar chuma ar bith

→ dallamullóg

Chuir siad an dallamullóg críochnaithe air lá is gur fhéad siad an ágóid sin a bhualadh thall air. Ara tá aois chapall na muintire aici siúd, agus má bhí scór punt spré aici ba é a clochneart é. Dheamhan sciúrtóg thairis a bhí aici ar chuma ar bith

+

→ dallán

Ní údair mhaithe seaimpíní (champions — cineál fataí) iad sin. Is beag le go bhfeictheá na dalláin iontu … ná bac leis sin. Is iomaí fata nach mbíonn aon rath leis an dallán ann agus go ndéanann sé togha síl ina dhiaidh sin. Ní hé an dallán a ghníos chor ar bith é, ach é a bheith de mhianach sa bhfata. Mura bhfuil, is cuma dhuit dalláin orthu nó dhíobh

TUILLEADH (2) ▼

Tá dallán na sine calctha ar chuma eicínt — sin nó níl sí ag tál an bhainne. Tá an úth lán aici ar chaoi ar bith … Nach í an píopa agat í go mbeadh sí calctha. Diabhal aithne ort nach súlach a theagas as sine i leaba bainne. Cén chaoi a bhféadfadh sine calcadh. Bíodh unsa céille agat — bíodh sin

Ar chuala tú céard adúirt sé? Níl fios a labhartha aige ar chuma ar bith. Nó is aige atá sé ach nach bhfuil aon chuibhiúlacht ann. 'Bhris mé an dallán inti leis an gcéad shacadh den chleith chábáin,' adúirt sé. Anois a bhfuil biseach agat? Is mór adéarfá le Gaillimh agus gan ann ach baile beag!

→ damáisteach

Nár dhamáisteach an cleas dó cead scoir a thabhairt dhá chuid gamhna mar sin agus a fhiosacht dó go ngabhfaidís i mbradaíl. Ach ba chuma leis

→ damnaigh

Anam ar bith a fhágas an saol seo i staid an pheaca marfa, damnaítear é. Sin é adúirt an Teagasc Críostaí ar chuma ar bith

+

→ dán

Níl cuid den amhrán sin ceart agat. Níl an chaint ag luí le dán — ag luí le chéile ar chuma eicínt. D'aithneoinnse ar an bpointe nuair a bheadh amhrán ag luí le chéile

TUILLEADH (1) ▼

Níl i ndán glanta dhóibh. 'Sé a chosúlacht é ar chuma ar bith, agus deir siad go mbíonn an chosúlacht ann. Chuile lá beo a dtéim amach le soipín a bhaint astu (fataí i gcall a nglanta), teagann rud eicínt a chuireas as mo bhuille mé

→ danra

Bhí an saol sách danra leis an mbean bhocht sin ar chuma ar bith. Cailleadh a fear agus d'fhága sé áilín lag lúbach uirthi agus gan aici ach na cupla garraí sin lena dtógáil. Shaothraigh sí an saol go maith an créatúr, ach tá na scorachaí anois inchúntach agus diabhal a n-aireoidh sí é feasta

→ daoithiúil

Déarfadh sé go maith anseo é, ach cuirfidh mé geall leat nach n-abróidh sé in mo láthairse é. Ní abróidh a mhaisce, mar tá faitíos air go dtógfainn é. Sin é a bhfuil aige, Laoi na Mná Móire, agus tá sé chomh práinneach as sin agus a bheadh cat as póca. Ní bheidh sé ag aon duine eile nó is cinniúint air é. Sin é an fear daoithiúil i gcónaí. Nach mbíodh L. ar an gcaoi chéanna le M. Ní abródh sé píosa Fiannaíochta a bhí aige in áit ar bith dá gcasfaí M. faitíos a dtógfadh M. é. Mheabhraigh M. do dhuine eicínt eile a dhul isteach agus é a chur dhá rá, agus sheas sé féin sa doras dúnta ag éisteacht. Chuaigh sé isteach de mhaoil a mhainge an oíche dhár gcionn agus dúirt sé chuile mhíle focal di do L. Nuair a chuala L. é, bhí sé i ndiaidh sásaimh ar chuma eicínt. 'Tá trí ceathrúnaí nár chuir mé ann,' arsa seisean. 'Bhí a fhios agam go raibh tú sa doras iata.' Bhraith sé é … Dheamhan ceathrú ná cuid de cheathrú a bhí ar iarraidh ach bhí air (aige) marach eicínt a fháil air …

→ daol

'Sí an phian a thagas ina daolanna mar sin is measa. Bíonn sí an-ghártha go héag. Dá seadaíodh sí duine i gcónaí, chítear dom féin nach mbeadh sí baol air chomh dona. Ach chreidim gur cuma cén chaoi a mbíonn an phian ag dul do dhuine má bhíonn sí air

+

→ de

Is cuma sa diabhal cé dhár díobh é, dhá mba de thincéaraí féin é, ach is gleoite an duine é

TUILLEADH (1) ▼

Is cuma duit é ach an t-earrach a bheith dhíot — a bheith críochnaithe agat; é a bheith déanta agat

→ dea-bhás

Is cuma do dhuine beirthe é má fhaigheann sé dea-bhás

→ deacair 2

Is deacair rud mar sin a dhéanamh. Is cuma céard adéarfas tusa, feicimse gur deacair a dhul in aghaidh sagairt ina dhiaidh sin

+

→ deachma

Chuala mé caint orthu — na deachmaí atá tú ag rá. Bhí a leithidí ann a mhaisce. Deir siad nár híocadh iad sin ariamh gan ár agus fuil. Don teampall gallda a bhí siad ag dul. Chloisinn S. Mh. A. ag cur síos air fadó, gur chuala sé ag a sheanathair go raibh siad dhá gcruinneáil thiar anseo uair ar Dhúiche an Ch. Bhí póilíos ann ar chuma ar bith, agus rún acu a mbaint amach den bhuíochas. Chruinnigh tír is talamh ann, le pící, le corráin nó arm ar bith ba túisce acu. Chuala an sagart a bhí anseo thiar é. Níl a fhios agam cén sagart a bhí ann san am. Bhuel tháinig sé aniar ar chuma ar bith. Chuaigh sé chun cainte lena póilíos agus lena báillí. Murach go ndearna sé eadarascán an lá sin bheadh cuimhne air. Bhí muintir na háite líofa ceart ag achrann. Dheamhan a fhios agam féin ar mhaith siad na deachmaí dhóibh nó nár mhaith, ach níor tógadh aon deachma an lá sin. Ní mheasaim gur tógadh ná níos mó, ach leisce na bréige níl a fhios agam ar tógadh nó is nár tógadh … Tá sin céad bliain go láidir. Ara tá agus i bhfad lena chois. Bheadh sé sé scóir nó seacht scóir blianta ó bhí seanathair Sh. Mh. A. ina mhaith — dhá mbeadh sé taobh leis

TUILLEADH (5) ▼

Bhí fuíoll na bhfuíoll acu i gcónaí. Níor chuir siad an deachma ariamh ar cairde go dtí an saol seo féin, ach níl sa mbuachaill óg seo atá sa mbaile anois ach cúl le rath. Is cuma leis é ach ól agus ceol agus ragairne

Bhfaca tú an searrachín crón atá aige. Níl ann ach na cheithre eite anois. Dhá mbronntaí ort é, ní leagfá bearna i gclaí lena ligean isteach in do gharraí. Meas tú beo céard atá air. Tugadh sé é siúd don deachma ar chuma ar bith. Maidir le go mbeidh aon cheo dá bharr aige, ní bheidh

Tá a dóthain aici thar an ngeospailín siúd. Ní aireodh sí ar iarraidh é an áit a bhfuil dháréag agus píobaire. Ar aon nós, ní dhéanfaidh sé aon bhiseach go brách ach ina chrabadáinín mar siúd. Is diabhaltaí an méid atá ag an dream eile air. Nach bhféadfadh sí é siúd a thabhairt don deachma. Ní éadáil ar bith i dteach é ar chuma ar bith

Tugtar dreoilín eicínt acu i gcónaí don deachma … Tuige nach bhfaca tú aon dhuine ariamh ag iarraidh dreoilíní do cheirt na n-easpaí. Caithfidh tú a bheith ag tóraíocht agus ag síorthóraíocht go bhfaighe tú nead a mbeidh dhá dhreoilín déag inti. B'fhéidir nach mbeadh call mórán tóraíochta dhuit chor ar bith scaití. Bíonn neadrachaí dreoilín thar a chéile ann blianta. Scaití eile ní fheicfeá ceann ar bith … Nuair a gheobhas tú an nead, níl agat le déanamh ach na luipreacháin — na dreoilíní — a mharú agus a gcuid fola a chur ar sheancheirt. Caithfidh tú fuil as chaon cheann acu a chur uirthi. Mura gcuire ní bheidh aon mhaith dhuit ann. Breith ar an seancheann ansin — an rí — agus deirtear í a thabhairt don deachma. Ach is cuma cén ceann de na trí cinn déag a thabharfá don deachma sa gcás sin. Bíonn muirín mhór ar an dreoilín. 'Is mór mo mhuirín: is beag mé féin,' adeir sí … Beidh do chuid oibre déanta ansin, le ceirt na n-easpaí … Chuala mé go minic an scéal sin faoin dreoilín a tugadh don deachma. Tuige nach gcloisfinn. An bhfuil tú dhá iarraidh … (giota as cuntas faoi cheirt na n-easpaí a fuair mé ó m'athair)

Is breá an scéal atá agat: go gcaithfear deachma na sláinte a íoc. Ach ní sásamh mór é sin domsa atá ar chúl mo chinn ansin thiar le coicís, agus mo chuid coirce scrúdaithe cheal a bhainte. Dá mbuaileadh sí mé uair ar bith eile sa mbliain, ach ní bhuailfeadh, ach go míthráthúil an uair is mó an chruóg. Diabhal mé go sílfeá gur haisteach an tráth de bhliain ag duine slaghdán a tholgadh: i mbrollach an fhómhair. Seo é anois an slaghdán caorach a raibh bean Chonamara ag caint air. Nár ba é amháin dó ar chuma ar bith! Cuirim leis í agus ní hí an óige í. Tá mé siar le obair mo bhliana i ngeall air

→ dea-chomharsanacht

Go deimhin níl mórán den dea-chomharsanacht ag siúl leis an gceann céanna. Tá sé róghar dó féin. Is cuma leis sa diabhal é ach uisce a tharraingt ag a mhuileann féin

→ dea-chroíúil

Tá sé ró-dhea-chroíúil, agus beagán dhá bharr go minic aige. Is olc a chúitítear a shaothar leis. Ach is cuma leis. Ní dheachaigh aon duine an bóthar ariamh nár bhain sé an tart agus an t-ocras dhó (dhe)

→ dea-chuma

Níl dea-chuma ar bith ar an saol anois, an bhfeiceann tú

→ déag

Tá sé as na déaga ar chuma ar bith. Tá agus go maith; tá an scór scoite aige

→ dealg

Chuaigh sí sin isteach san easpaicil ina bás ar sliobarna, ach nuair a tháinig sí amach bhainfeá fuil aisti le dealg spíonáin. Sin í nach ndeachaigh an áit istigh go dona dhi ar chuma ar bith

+

→ déan 1

Bhí a anam chomh dubh le gual ceardchan ach má bhí féin, ba chuma sin, rinne sé an aithrí

TUILLEADH (2) ▼

Is diabhaltach nach seasfá ar aon rud amháin agus gan a bheith ag déanamh athrú intinne chuile phointe. Is deacair d'aon duine fios t'intinnese a bheith aige ar chuma ar bith, mar níl sé agat féin

Is cuma linne cén sórt Gaeilge atá aige. Déanfaidh sí muide ar aon chor

→ déan ar

Sílim go bhfuil sé ag déanamh ar na cheithre scóir. Is fadó an lá ó dúradh leis go mba gasúr é ar chuma ar bith!

→ déan suas

Is cuma cén déanamh suas a chuireas an ceann céanna uirthi féin, ní chuirfidh sin aon tslacht uirthi ina dhiaidh sin. Tá sí míshlachtmhar ó Dhia agus ón saol

→ déantús

Ní fhágfaidh an dole sin déantús maitheasa ar bith san aos óg. Duine ar bith acu a bhfuil aon traidhfilín dó, níl aon tsástaíocht air a dhul ag obair. Is fearr leis an díomhaointeas fhad is a bheas luach tobac aige agus luach céilí san oíche Dé Domhnaigh. Sháraigh sé gach is a dtáinig amach ariamh, feictear dhomsa. Seo é an saol ar chuma ar bith a bhfuil na daoine ag fáil a mbeatha ó neamh

→ dearg 1

Nach é atá craosach dearg. Tá a chuid ag dul chun maitheasa dhó sin ar chuma ar bith

→ dearóil

Feairín dearóil caillte é. Ach is cuma sin. Bhí sa (saithe) mná timpeall air. Ní miste leofa sin nuair a d'airigh siad an t-airgead aige. Ar an airgead a bhíos cion. Dhá mbeifeá ag doras an bháis, bhfaightheá (gheofá) bean ach airgead a bheith agat

→ deatach

An bhfeiceann tú an deatach sin thiar idir thú agus léas. Níl ansin ach gail thriomaigh. An-uair ag móin í ar chuma ar bith.

→ deidearún

An deidearún! Deile cén chaoi a mbeadh sé. Sin é an chuma atá sé a chur air fhéin!

+

→ déidín

Dhá bhfágtaí capall rófhada gan rud le n-ithe, thitfeadh déidín aici. Thit déidín ag capall le N. Th. fadó an lá. 'Sé mo ghéarchuimhne iad a fheiceáil thuas ina héadan sa gcró. Bhí chuile dheis acu léithe, ach chinn orthu ina dhiaidh sin. Bhí an giall craptha ar fad, agus as sin ní fhágfadh sé. Leagha na bhFiann ní dhéanfadh aon mhaith di … is cosúil gur fágadh rófhada ina troscadh í, ainneoin go mba set(dream) iad a thugadh an-ghiollaíocht don rud a bhíodh acu. Ach rinneadh éagóir uirthi ar chuma eicínt — rinneadh sin

TUILLEADH (1) ▼

Bhí déidín tite againn leis an ocras nuair a fuair muid aon ghreim, agus an uair sin féin, ba gann gortach uathu é a thabhairt dúinn. Stiallóigín bheag aráin a bhfeicfeá dealg in do mhéir thríd, agus scodalach tae ar baineadh an t-anam as — má bhí sé ariamh ann — le neart bruithe. Méaracáinín beag fuisce ansin nach n-aireofá a bhlas ar do theanga. Tugaimse mo mhallacht ar chuma ar bith do bhainseachaí Bh.

→ deifir

Murach gur chuir mé deifir leo, ní bheadh an teach déanta go ceann bliana fós acu. Is cuma sa diabhal leo sin é ach cupla cúrsa a bhualadh air agus é a fhágáil ansin

→ deil 1

Is cuma sa mí-ádh céard atá sé in ann a dhéanamh. Dhá ndéanadh sé chuile shórt ón deil amach, níl a cheird aige. Breathnaigh air sin! Ar ndóigh níl déanta dhó (dhe). Dhéanfainn féin chomh maith é, ach leisce bualadh faoi

→ déirce

Chaith mé an lá ag coinneáil cigarettes leis. Dheamhan an ceann féin a thug sé dhom. Bhí go maith nó go raibh mé féin feidheartha tráthnóna. Sin é an uair a tharraing sé amach nuitín beag bídeach nach dtógfá as an lathach, agus shín sé anall chugam é. Ba in é an déirce dhá chuid féin don bhacach ar chuma ar bith

+

→ deireadh 1

An bhfaca tú an chaoi a gcaitheann sé na scaltrachaí le gairid. Agus an chuma atá air ag báisteach. Dheamhan fiú agus an lá a tháinig aon samhradh anois le chúig bhliana, a bhféadfá caitheamh dhíot le brothaíl. Ó, 'sé deireadh an Domhain é ach grásta Dé

TUILLEADH (2) ▼

Bainfidh ceann eicínt acu amach é, má théann siad chun dlí, ach i ndeireadh na scríbe, is cuma eatarthu é. Is beag is fiú an áit nuair a bheas na dlíodóirí réidh leis

Is fhearr é ar chuma ar bith, ná an áit a raibh mise faoi dheireadh

+

→ deis

Chuala mé gur mór a thug sé anuas i ndeis le gairid. Chonaic mise é sin scaitheamh agus ní raibh aon fhear — ba chuma sa mí-ádh cé hé féin — i gC. Fh. nach leagfadh sé amach punt ar an bpunt leis. Bhíodh leath na dtamhnachaí sin suas ar cíos nó ar féarach aige an uair sin. B'fhada a chaith T. Sh. ag maoirseacht dó i dT. an L. Níor mhaith dhuit maoirseacht a shamhlú le T. inniu. Sin é an chaoi a mbíonn sé. Ag tuile agus ag trá a chaitheas sé an lá

TUILLEADH (4) ▼

Cé a chuir an deis siúd ar an dúchán móna? D'fhága duine eicínt béal in airde é, agus níl deoir as aer nach bhfuil ólta aige. Is cuma le cuid de na daoine é, ach an t-ualach sin a thabhairt as agus é a fhágáil faoi thoil deona Dé ansin. Ní gan uí gan ó móin a fháil anois

Is cuma céard í a dheis, mar 'sé an cás céanna dhá gharraí é. Dhá mbeadh sé ciotach agus deiseal chomh maith le chéile, níl aon spreacadh ann le tada a dhéanamh. Diabhal spreacadh ná cuid de spreacadh

Tá a theanga ar a dheis aige ar chuma ar bith — tá sé paiteanta ag caint; is cainteoir maith é

Tá a theanga ar a dheis aige ar chuma ar bith. Is geall le turnae (aturnae) é ag scoilteadh cainte

→ deismínteacht

Tá tú ag deismínteacht leis fós. Tá sé in am agat feasta do dhóthain slaicht a bheith air. I nDomhnach dhéanfadh geansaí a mbeadh i bhfad ní ba lú froigisí ná sin air mise. Níl tada ar an taobh thiar agat. Is cuma é ach taobh na honóra a bheith go deas!

+

→ diabhal 2

Coirce a bhaint! Go mbaine an diabhal an teanga as-san ar chuma ar bith, mura mór a bhaineas mo chuid coirce dhó le caidéis ar bith a fháil dó!

TUILLEADH (3) ▼

Is cuma sa diabhal leis (is cuma sa diabhal mór leis, is cuma sa diabhal brách leis, is cuma sa deamhan leis, is cuma sa deamhan ná sa diabhal srl.) céard is cor d'aon duine eile, ach é féin a bheith ceart.

Is cuma sa diabhal eatarthu é. Aon chás amháin é ar chaoi ar bith!

Is cuma sa diabhal sin. Bhí agatsa gan bacadh leis

→ diaidh

Dhá mbeifeá ag siúl an bhóthair bonn ar aon léithe, diabhal easna di nach mbeadh ag sníomh ar chuma eicínt i ndiaidh a leataoibhe nó go gcuireadh sí isteach ar an móinín bán thú. Ní thugann sí féin faoi deara chor ar bith é. Ba deacair dhi agus an síor-rá a bhíos uirthi

→ díbheirgeach

Ba in iad an dream a bhí díbheirgeach lena gcuid buachaillí. Mura mbeidís ina suí le giolcadh an éin agus amuigh ag obair, bheadh an súiste ag S. suas ina n-éadan ar an lota. Bhí buachaill ann aniar as G. M. uair. Níor éirigh sé ar chuma ar bith nuair a glaodh air. Suas le seanSh. agus fás aige, agus thug sé cnap eicínt dó sa leaba. Diabhal easna den bhuachaill nár éirigh ina chraiceann dearg agus nach mbeireann ar Sh. agus nach gcoiglíonn faoi sa leaba é, agus greim píobáin aige air nó go raibh a theanga bheag amuigh. Thachtfadh sé beo beithíoch é murach an chaoi ar iarr na mná ar son Dé air gan giorrú leis ar fad. Ón lá sin go ndeachaigh sé i dtalamh, níor thóg seanSh. maide ag aon bhuachaill. Fuair sé a chomhairleachan

→ dícheallach

Fear an-dícheallach é. Is deacair a sháith oibre a thabhairt dó. Ach ní hé thairis sin de chuma a chuireas sé uirthi scaití. Sách maolscríobach a ghníos sé í

→ díchúis

Is cuma sa diabhal cén chaoi a ndearnadh é, ach rinneadh díchúis ormsa. Is furasta a aithinte é d'fheara Fáil

→ díle 1

Shílfeá gurb í an díle a bheadh ag teacht air, bhí an oiread sin falrach cainte air … Mo dhúshlán aon smid a rá ansiúd. Bhí sé ina chlaibín muilinn ó tháinig muid isteach gur imigh muid aríst, agus níl aon cheo ó neamh go talamh nár tharraing sé anuas agus gan cuma ná caoi a chur ar scéal ar bith. Ní túisce a bheadh sé tosaí ar scéal amháin ná a tharraingeodh sé anuas scéal eile. Ach 'sé an cás é, bhí sé ina scéal an ghamhna bhuí ar fad aige faoi dheireadh

+

→ díleá

Deir siad gurb éard a d'fhága an díleá air sin, sceach a raibh geis uirthi thiar i ngarraí an Ch. a bhaint. Bhí na daoine maithe — diúltaí muide dhóibh — fúithi. Nuair a tharraing sé an tua, tháinig an guth go dtí é: 'ná buail,' adeir sé. Ach bhí S. chomh doghrainneach, chomh dúshlánach sin, agus nach gcoiscfeadh sé a láimh. Bhain sé an sceach thrí chuile údragáil. Ón lá sin amach bhí an díleá air: leá chúr na habhann ar a raibh aige. Dar fia bhí an fear sin deisiúil, ach ba bheag an mhaith dhó a chuid deis lá is gur thosaigh an saol ag dul ina aghaidh. Níor fhan bó ná gamhain ná caora aige nár báitheadh nó nár bascadh nó nár cailleadh. Ó bhuaileas an smál sin iad, is furasta leo imeacht. An tsiocair is lú faoin domhan, agus scaití ní call dóibh tsiocair ar bith. Bhí sé taobh le seanbhó bhuí sa deireadh. Chonaic mé féin í sin aige. Ní feasach dom ar cailleadh í sin nó gur cailleadh í le aois, ach ba chuma dhósan sin. Ba mhaith bocht an fear é i ndeireadh a shaoil, agus beo bocht a bhí a chlann ina dhiaidh nó gur dhealaigh siad leo ar fad as. Sin é an chaoi a ndeachaigh an sceach dó. Ara bhí sé chomh dochomhairleach leis an saol. "A chomhairle féin do mhac dhanra," arsa tusa, "agus ní bhfuair sé ariamh níos measa." Níor ceart do dhuine ar bith ar aon chor, a dhul thar thaispeánadh, agus fuair seisean an taispeánadh — go ndéana Dia grásta air!

TUILLEADH (1) ▼

Bhí teir ar na goirt sin ariamh. Ní raibh gair ag bó na gamhain a dtaithiú nach raibh an t-imeacht orthu. Bíonn goirt ann mar sin thar a chéile, agus an té a mbeidh siad aige, is fear é a mbeidh an tseamair Mhuire aige nó tiocfaidh an díleá ar a chuid. Is ar a chruachúis do dhuine ar bith a mbeidh goirt den tsórt sin aige gan rud a chur iontu uair eicínt. Is mór an ní a bhfeiceáil ag dul i bhásta. Tá cuid de na daoine agus ní thabharfaidís aird ar bith ar na seanchainteannaí sin. Bíonn an oiread sainte iontu chuig an saol agus gur cuma leofa teir ná teir. S. L. a bhí ansin thoir, nuair a cheannaigh sé an talamh thuas ó P. N., dúirt daoine leis nach n-éireodh an tabhairt sin leis chor ar bith — go raibh teir ar an ngeadán ab fhearr ag gabháil leis, agus nach raibh aon lá ariamh nach raibh an díleá ar bheithígh Ph. N. ann. 'Más teir nó teir anois é,' adeir S. L., 'rachaidh gach beithíoch ag gabháil liomsa isteach ann. Nach mé a shíleas sibh a bheith adhartha go ligfinn an preabán is fhearr ar an talamh i bhásta i ngeall ar sheanchainteanna seafóideacha.' Chuir sé na beithígh isteach ann ach dheamhan díleá a tháinig orthu. D'imíodh ceann anois agus aríst, ach d'imeoidís sin in áit ar bith. Ní bheadh beithíoch seachtain i mbéal a chéile ag P. N. ann nuair a bheadh taobh na bpoll os a chionn. Sin é an chóir a mbíonn sé. Measaim féin, scaití gurb ar an duine agus nach ar an áit a bhíos an teir. Bhí smál eicínt ar Ph. N. nach n-éiríodh tada leis

→ dílleachta

Sin anois searrach nár ól a lacht ariamh, agus déarfá nach donaide é murar ól féin. Is dílleachta é. Bascadh an mháthair i seanchlochar ansin thiar trí nó ceathair de laethantaí théis searrach a bheith aici. Chuaigh sí isteach ann ar chuma eicínt, agus cuireadh ar chúl a cinn idir dhá chloich í agus ní raibh ann ach go raibh sí díbheo nuair a frítheadh í. Más ea féin, níor tháinig sí as

→ dínáire

Seo é saol na dínáire ar chuma ar bith! Chonaic mé cluiche gearrchailí óga dhá n-únfairt féin thíos ar an trá ansin thíos an lá faoi dheireadh, agus gan folach orthu ach an oiread leis an oíche ar rugadh iad

→ diocach

Is cuma dhó céard a dhéanfas sé. Is gearr an bás uaidh. Tá sé ag imeacht ina ghiocachín leis an bhfuacht

+

→ díocas

Tháinig díocas troda air. D'fheicfeá é ag fáscadh na ndornaí síos lena thaobh agus é dhá shníomh féin. Dhá bhfaigheadh sé an té a dhéanfadh leis é, bheadh bualadh ann ar chuma ar bith — agus b'fhéidir marú

TUILLEADH (1) ▼

Sin é an rud a thug giorrachan saoil dó. Níl aon lá dhár éirigh ar an bhfear sin nár chuir sé chuile fhéith ina chorp faoi dhíocas oibre, ba chuma sa mí-ádh céard a bheadh sé a dhéanamh. Mura mbeadh sé ach ag biorú scoilb, bhíodh an oiread sníomh agus útamáil aige agus dá mba ag iomramh báid mhóir a bheadh sé. Nuair a thugas duine faisean faoi deara dhó féin is deacair leis scaradh leis

→ diogáil

Caitheann na saighdiúir sin an-ghiogáil a choinneáil ar a gcuid éadaigh i gcónaí. Breathnaítear orthu chuile mhaidin, agus má bhíonn bunchleite isteach ná barrchleite amach iontu, faigheann siad garbh é. Níl aon fhear in do thír nárb é a leas seal a chaitheamh san arm. Bhainfeadh sé an místuamacht astu ar chuma ar bith, baineadh sé tada eile astu nó ná baineadh

+

→ díogha

An mhóin bhán sin, sin í díogha an phortaigh. Caithfidh muid í sin a choinneáil dúinn féin, agus an chlochmhóin a dhíol. Ní dhrannfadh aon fhear lorry le móin bháin mura i ndán is go mbeadh sí an-fhliuch, agus go mbeadh sé ag iarraidh meáchain a dhéanamh, rud a bhíos siad ag iarraidh a dhéanamh scaití. Is cuma le cuid acu cén sórt cunús a chaithfeas tú acu. Dhá fhliche dá mbeidh sí, is amhlaidh is mó meáchan í

TUILLEADH (1) ▼

Bhí mise istigh in éindí leis dhá cheannacht. Leag fear an tsiopa anuas cheithre ghiota agus thug sé roghain dúinn orthu. Aon phraghas amháin uileag a bhí siad. Dúirt sé go mba é an t-éadach buí ab fhearr a mbeadh caitheamh ann. Bhí sé an-chrua agus ní raibh aon chosúlacht air go dtréigfeadh sé. Ach ní raibh rud ar bith ag marú mo dhuine ach an ghalántacht. Cheannaigh sé an leamháinín scanraithe donn siúd, agus an chéad mhúr báistí a gheobhas sé ní bheidh folach dó nach mbeidh tréigthe anuas dhá chraiceann. Mar adeireadh P. N.: tabhair a roghain don bhodach agus tógfaidh sé an díogha. Is cuma leis é ach an chosúlacht a bheith ann

→ díol 2

Is cuma do dhuine é ach díol na coise tinne a bheith aige — an oiread is a riarfadh é nuair a bheadh a chuid maitheasa ar iarraidh i ndeireadh a shaoil

→ diomalach

Is cuma cén lastas a thiocfas isteach faoi chaolachaí an tí seo, 'sé an drochrath a ghabhfas air. Tá muintir an tí seo ródhiomalach le tada a bheith acu

→ diomalaigh

Bhí cladach móna thuas ansin ar na portaigh againn murach a bhfuair sí de dhiomalú ó na gasúir bhradacha sin. 'Siad a chuirtí ag iarraidh aistireachaí i gcónaí, agus ba chuma leo sin ach a tógáil caoi ar bith ba túisce acu. Tá sí thuas ansiúd anois ina bhrachlainneacha amach ó bhéal na gcruacha, agus gan deoir as aer nach bhfuil ólta aici. Tá cion dhá lorry móna ann. Is mór an carghas breathnú uirthi

→ diomdhach

Bhí an mháthair ar chuma ar bith sách diomdhach de mhuintir Sh. Dh. Níor thaobhaigh sí iad ó cailleadh an iníon. Dúirt sí gur fhága siad ansin í, gan fios a chur ar an dochtúr go raibh sí ag saothrú báis

+

→ díon 1

Níor chuir tú cuma dhéanta ar bith ar an gcruaich. Tá an gníomh scagach ar fad, agus níl píce ar bith uirthi, mar adeir an bádóir. Ólfaidh sí an bháisteach fré chéile. Is diabhlaí nach mbeadh stuaim ionat ag déanamh cruach mhóna feasta choíchin

TUILLEADH (1) ▼

Níl díon deor sa gcaipín seo ach sin é an chuma a chuir mé orm féin agus mé dhá ceannacht. Bhí mé lá báistí i nG. agus mé in mo mhaoil. Is gearr go raibh mo chloigeann ina líbín. 'Ceannóidh mé caipín,' arsa mise liom féin. Isteach liom de mhaoil mo mhainge sa gcéad tsiopa ba túisce agam. 'Leag anuas caipín agam,' adeirimse. Leag. 'Cé mhéad.' 'Trí scilleacha.' Shín mé amach aici iad. Sin é a raibh de Bhéarla ná de Ghaeilge ann, ach ní raibh mé féin anoir ar A. Dh. L. nuair a bhí mo cheann ina líbín in athuair

→ díonmhar

Nach sonnta an mhaise dhó é a dhul ag tabhairt cine faoi chopóig ar aon duine — agus go mór mhór ar an ngearrbhodach sin thar dhuine ar bith. Sílimse nach raibh macasamhail a family sin sa tír scaitheamh. Bhí siad díonmhar deisiúil, agus is mó an mhaith a rinne siad ar chuma ar bith ná an mhímhaith … A dhiabhail nach teann é ag caint, agus gurb iad díogha chuile dhíogha a mhuintir fhéin

→ díth

Ní díth ar bith atá air ach díth na céille. Nár chuma dhó faoi ardbhonnaíochaí an diabhail céard a dhéanfadh an t-airgead atá aige i Meiriceá. Má mharaítear sa gcogadh é nach measa dhó é ná an saol mór; agus a fhusacht dó fanacht sa mbaile anois agus gan a dtaobhachtáil níos mó

+

→ diúltaigh

Deir siad gurb é M. D. a mharaigh í — diúltaí muide dhó. Hé brí cé a rinne é ar chuma ar bith, is dona a d'oibrigh sé. Níorbh fhiú do dhuine ar bith a dhul ag fiachadh uirthi — an díthreabhach bocht!

TUILLEADH (1) ▼

Diúltaímid don áit sin! Ní ghabhfainn ag aon damhsa ann go díreach, go dtéinn síos agus go mbáfainn mé féin i dtosach. Damhsaí gnaíúla go deimhin! Is cuma leis an ngnaíúlacht cé leis a ndéantar a samhailt, más in damhsaí gnaíúla. Bhí siad ar siúl ariamh ariamh nó gur stop siad chuile dhamhsa eile. Anois tá a bhfuil de phínneachaí dá bhfuil ar liobarna sa tír ag dul síos ina bpócaí féin. Tá faitíos orm nach rithfidh leo i gcónaí!

→ diurnaigh

Bhí ceart ag an gcáca sin a bheith fuinte ar chuma ar bith agus an fhad is a chaith sí dhá dhiurnadh idir a lámha. Ach chreidim gur cáca grandáilte a bhí ann, agus nár mhór fuint duine uasail a thabhairt air

→ dligh

Níor dhligh mise tada ó mhuintir Mh. Mh. ach an carthanas. Is mó a chuir mé ann ariamh dóibh ar chuma ar bith ná a chuir mé as dóibh. Ach siúd é aríst é. Féacha gur mé a bhualadh ba mhian leo a dhéanamh lá an aonaigh: agus gan a fhios cén fáth. Ní raibh mé ag cur acu (chucu) ná uathu ach ag tabhairt mo bhealaigh liom anoir abhaile, nuair a d'ionsaigh beirt bhromairí acu mé

→ dlisteanach

Is cuma dlisteanach nó eile anois iad, má thaitníonn siad le na fir, pósfaidh siad iad. Ní raibh sé mar sin chor ar bith le mo linnse. Is iomaí cor atá ag teacht sa saol

→ dlisteanas

Ní den dhlisteanas a dhul ag baint cheithre phunt amach ar phéire bróg ar aon chor, ach cneámhairí uileag atá amuigh anois chreidim. 'Sé a chosúlacht é ar chuma ar bith

→ dliteanas

Is cuma sa diabhal é a bheith dlifear nó gan a bheith. Meas tú an gcomhaireann Dia seacht mbliana ná deich mbliana. An té nach n-íocfaidh an dliteanas, beidh sé roimhe ansiúd ar Leabhar an Chuntais. Sin í an leabhar a bhfuil géilleadh a bheith di agus ní hiad leaibhríní beaga bhreitheamh na héagóra

→ dlúsúil

Ní foláir duit a bheith dlúsúil leis an ngráinín coirce sin. Tá sé thar am a chur. Sin é an coirce cuaiche ar chuma ar bith

→ dochar

Dochar fánach a rinne sé dhó, ach nach cuma sin, ó fuair sé a chuid airgid

→ dochtúireacht

Go deimhin níl mórán cúis leis ag dochtúireacht agus 'sé a chuma atá air. Céad slán le na dochtúir a bhí ar fónamh!

→ doghrainneach

Tá sé chomh doghrainneach le aon Chríostaí dhá bhfaca mise ariamh. Má théann beithíoch thar claí isteach ar a chuid, is olc an peata é. Diabhal níos measa. Bhí diabhlánach de bhó bhradach agam anseo uair. Le M. Ph. Uí Dh. a dhíol mé í, agus mé reicthe aici ag dul i mbradaíl. Bhí an-tseasamh ag a raibh ar an mbaile léithe. Níl lá ar bith nach dtéadh sí ar dhuine eicínt, agus ba mhinic a rinne sí foghail freisin. Ach le chuile chamánaí ar chuma ar bith, ní dheachaigh sí airsean ach lá amháin. Bhí maolbhearna leagtha i gclaí Gharraí an tSléibhe an áit a raibh siad ag cur isteach coirce as an lá roimhe sin, agus ní mórán tógáil a thug siad uirthi. Casadh an bhó ann ar chaoi ar bith. Níor léithe ab fhaillí é ar ndóigh. Isteach léithe ar an gcoinleach, áit nach bhféadfadh sí mórán millteanais a dhéanamh. Ní raibh sí chúig nóiméad ann nuair a rug sé uirthi. Rinne sé a sheacht míle dícheall í a bhascadh, ach bhí sí siúd í féin sách aigeanta. Anuas leis anseo ina thine bhruite ag fuagairt foghlach agus dlí orm féin de ghorta gharta. 'Sé a thug fúm. D'éist mé féin. Ar ndóigh, mar adeir an fear fadó, bíodh an chluais bhodhar ag fear na foghlach. Agus bhí na seacht ndiabhail ar an mbó. Ach ina dhiaidh sin agus uileag, scáth ar mhill sí airsean, bhí aige a ligean thairis. B'fheasach dó go raibh fúm a díol ar aon nós, ach a bhfaighinn an té a thógfadh uaim í. Ach tá sé chomh doghrainneach sin agus go gcaithfeadh sé an ailp sin a bhaint asam faoi gur tangaíodh (teangmhaíodh) chor ar bith leis féin

cuma (100+)