Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: fuacht

→ abair

D'fhéadfá a rá! Ach inné a bhí an fuacht ann ar chaoi ar bith

→ deallradh

Thugadh sé sin deallradh dhó fhéin chuile oíche, lena chuid ragairne agus óil. Leath na gcuarta 'sé an chaoi a mbíodh sé sin caite chois an bhóthair stromptha ag an ól agus ag an bhfuacht

→ deallraigh

Deallróidh tú thú féin, má fhanann tú amuigh ansin faoin bhfuacht — préachfaidh, seacálfaidh

+

→ déan 1

Rinne sé an-fhuacht le scaitheamh

TUILLEADH (1) ▼

Rinne sé créatúr le fuacht thuas ar an mbóthar inniu

→ deara

Ná tabhair faoi deara duit féin a bheith ag fáscadh cóta mór ort féin chuile phointe mar sin. Is olc an faisean é. Ní bheidh acmhainn ar bith agat ar an bhfuacht ar an gcaoi sin. Beidh tú in do bhoglachán chríochnaithe

+

→ deartan

Bhí sé amuigh faoi fhuacht agus faoi dheartan ó rugadh é

TUILLEADH (4) ▼

Fuair sé sin fuacht agus deartan, ach má fuair fhéin, ní donaide sin é. 'Sé atá rúpach láidir fós

Tá fuacht agus deartan ann — drochaimsir chaillte

Bíonn sé i gcónaí amuigh faoi fhuacht agus faoi dheartan

Is mór a fuair sé ariamh d'fhuacht agus de dheallran, agus má fuair fhéin, tá a shéala sin air

+

→ deasaigh

Deasaigh isteach leis an tine. Is ceart duit fuacht fhéin a bheith ort agus thú amuigh faoin sneachta ó mhaidin.

TUILLEADH (1) ▼

Diabhal fuacht a bheadh ort ar an jaunt siúd, dá ndeasaíteá an rug thart faoi do chosa

+

→ déidín

I leabhar a léigh mé é gurb iad féitheachaí an ghéill a strompas má chuireann rud eicínt as a riocht iad. Ansin ní bhíonn siad in ann an giall a oibriú síos na suas. Sin é an déidín … 'Sé más é. Breá nach mbíonn sé amhlaidh le fuacht. Is minic ariamh a stromp fear a chodlódh amuigh. Bheadh sé craptha ar fad, ach dá mb'fhéidir a bhéal a oscailt, bheadh leis. Is mór an t-ionadh, más iad na féitheachaí a strompas, mar adeir tusa, nach dtitfeadh déidín ag a leithide sin. Scéal agus a thóin leis atá in do chuid leabhra

TUILLEADH (1) ▼

Tá déidín tite agam leis an bhfuacht, leis an ocras, le codladh; ag fanacht le duine eicínt, cheal tobac, go dtéiteá ag damhsa, ag obair srl. — ní bheadh an déidín tite dháiríre, ach go mbeifeá thart, nó scrúdaithe cheal an rud áirid sin; nó go mbeifeá in ainriocht de bharr rud áirid a bheadh ag gabháil duit. Ach ní foláir a thabhairt faoi deara nach gcuirfí an luí seo air, le tinneas ná le péin, nó le rud a bhfuil an duine ag saothrú an tsaoil leis, ionann is chomh mór agus dá mbeadh déidín tite aige, nó é tugtha uaidh go mór. Ní abrófaí cuirim i gcás: "tá déidín tite aici le tinneas clainne", nó "tá déidín tite aige le tinneas droma", nó "tá déidín tite ag an seanduine bocht le scoilteachaí", nó "tá déidín tite ag an duine bocht ag iarraidh greim a mbéil a shaothrú dá chlainn". Ach déarfaí "tá déidín tite ag an gcirc sin go mbeire sí an ubh". Nuair is cúrsaí tinnis shealadaigh é nach mbíonn rómhór, is féidir a rá

→ deis

An bhfeiceann tú an deis atá air anois: a chuid éadaigh uileag faoi dhraoib agus é ag eitealla leis an bhfuacht. Is mór dhá fhonn atá ormsa anois deis a chur ort a bheadh deich n-uaire níos measa, mura deas an chaoi duit a theacht isteach mar sin agus do chulaith nua ghlan ina bogeimhin agat

→ deo

Tá an-fhuacht go deo ann anocht. Sneachta atá air

→ deoraí

Níl deoraí an bhéil bheo agam anois dhár thóg mé ariamh ach mé fágtha lag lúbach anseo, agus gan an teas ag breith ar an bhfuacht agam

→ diachta

Is diachta dhuit a bheith fuar agus dhá bhróig nua ort, agus dhá léine, agus bríste agus drár. Má tá fuacht ort ní cheal éadaigh ná coisbhirt é — ní hea sin. Goróir fuar a bhí ariamh ionat ó chaithfeas mé a rá leat

→ díbir

'Sé an sneachta seo anois a chuirfeas díbirt ar an bhfuacht agus ar an ngoimh atá san uair, ach níl aon mhaith ann mura gcuire sé scráib mhaith dhó (dhe)

+

→ dioc

Tá dioc (gioc) air leis an bhfuacht — é craptha suas nó cromtha le teann fuaicht. B'fhéidir go mbeadh sé ag eitealla (nó creaití fuaicht air) freisin

TUILLEADH (1) ▼

Nach dona na gnaithí atá air, ag gabháil amach ag obair a leithide de lá. Tá sé ar foscadh i lúbainn an chlaí anois agus gioc air leis an bhfuacht agus leis an donacht

+

→ diocach

Is cuma dhó céard a dhéanfas sé. Is gearr an bás uaidh. Tá sé ag imeacht ina ghiocachín leis an bhfuacht

TUILLEADH (2) ▼

D'fheicfeá ag imeacht ina dhiocach suas sna póirsí siúd é corruair agus pluideog dhearg air, agus é gorm leis an bhfuacht. Ba dona an mhalrait ag an duine bocht sin é. Dhá bhfanadh sé san áit a raibh sé, bhí aige, seachas a dhul síos ar na leaca fuara sin ag scríobadh leis an nganntan go bhfaighe sé bás

Tá diocach chaillte de lao aige, agus 'sé a chlochneart é má sháraíonn sé an tsíon seo. Tá sé ansin thuas anois ina ghoróir i lúbainn an chlaí, agus é ag eitealla leis an bhfuacht. Tá an bhuinneach air i gceann mar atá sé. Sin í an cailín atá in ann giorrú le na laontaí

→ díol 2

Is díol trua liom thú agus a bhfuil d'fhuacht ort

+

→ díon 1

Más in mo chleithiúnas-sa atá sé le díon a chur dó, beidh sé gan cur. Nach simplí a gheobhadh sé na daoine a dhul suas ar thaobh seantí dó dhá bpréachadh fhéin leis an bhfuacht. Téadh sé i gcurach Sheáin Uí Fhínneadha anois!

TUILLEADH (1) ▼

Tá an-díon báistí sna cótaí sin ach go gcaillfidís thú le fuacht. An bhfeiceann tú an ceainnín réchaite sin agamsa. Ó Jackchape a cheannaigh mé é roimh an gcogadh; ar shé déag. Ba sladmhargadh ceart é

→ díotúil

Uair díotúil Mhárta a bhí ann. Bhí mé thíos ag baint fheamainne ar an gCurraigh agus fhóbair gur préachadh mé leis an bhfuacht

→ dírigh

Ní féidir an t-adhmad sin a dhíriú. Tá sé stromptha leis an bhfuacht

→ díth

Níl rud ar bith is measa ina dhiaidh sin ná díth na mbróg. Má bhíonn do chosa fuar, beidh fuacht ort i chuile áit

+

→ díthreabhach

Ní chuirfeadh aon bhean beo a mbeadh grá Dé ina croí an díthreabhachín de ghasúr siúd amach ag an scoil lá mar seo. Dar brí an leabhair, cruachúiseach go leor féin nárbh fholáir dóibh a bheith lena gcur ann inniu. Chonaic mé beirt bhromairí atá ag M. Mh. ansin thiar ag dul soir agus bualadh fiacal orthu leis an bhfuacht théis an aois atá acu, agus chomh mór láidir agus atá siad. Ní uair scoile í do ghasúir laga

TUILLEADH (1) ▼

Tá an t-asal ina dhíthreabhach. Bhí sé craptha isteach i lúbainn an chlaí ar maidin agus na cluasa féin ní raibh sé in ann a bhiorú leis an bhfuacht. Tabharfaidh an dubhluachair atá amach romhainn anois cnáimh le crinneadh dó

→ do 1

Is beag an dochar duit fuacht a bheith ort agus gan de chlúdú ort ach an méid sin.

→ dó 1

Sin é an faisean atá acu uileag anois; iad a bheith faoi dhó gréine ó bhonn go baithis. Deir siad gur cúnamh mór don tsláinte é. Titeann an seanchraiceann díobh, agus ansin cuimlíonn siad ola dhóibh féin a thugas dath buí orthu. An t-athchraiceann a theagas orthu ina dhiaidh, tá an-teacht aniar ann ar fhuacht an gheimhridh. Dheamhan a fhios agam beirthe é, ach de réir mar a chloisim ag caint an dream seo eile

→ dochar

Is beag an dochar do Ph. fuacht féin a bheith air, thuas ansin ar aghaidh na riteachta ó mhaidin sna barrannaí garbha sin, agus an gála dhá chriathrú. Áit gan foscadh ar bith é. Is maith an clúdadh nár mhór do dhuine a bheith air agus an aimsir atá ann — aimsir choimhthíoch críochnaithe

→ doicheall

"Comhfhad a théas fuacht agus teas; Comhfhad a théas fuath agus grá; Ach téann an doicheall go smior; agus ní scarann as go brách" (Rann faoin doicheall í seo. Níl duáilce ar bith a chinnfeadh ar an doicheall. Bhí an córtas agus an fáilte ag rith ariamh le Gaeil. Ní taise le lucht labhartha na Gaeilge inniu é)

+

→ dóigh 1

Ní maith an dóigh dhuit, a lao, a bheith amuigh mar sin do do dheallrú féin leis an bhfuacht i gcaitheamh na hoíche, agus thú do do shníomh le rachtannaí casachta ar feadh na hoíche aréir. Is beag an aird a thug tú orm nuair a ghlaoigh mé ort tráthnóna

TUILLEADH (1) ▼

'Sílim nach dóigh rómhaith dhuit fuireacht anseo,' arsa mise. 'Deamhan a fhios agam an dóigh rómhaith é ach oiread,' arsa seisean. ''Sé an rud is lú a gheobhadh duine ann fuacht, agus b'fhéidir go bhfaigheadh sé gleadhradh buailte, mura mbeadh sé ar a aireachas féin'

→ doineann

Ní féidir buille maitheasa a dhéanamh ag doininn agus ag fuacht

→ dol 1

Bíonn a dhola chomh mór amantaí, agus nach mbíonn an teas ag breith ar an bhfuacht aige

+

→ domhan

Tá fuacht an domhain sna cosa orm ó d'fhliuch mé mé fhéin ar maidin

TUILLEADH (2) ▼

Bhí an domhan éadaigh tharam aréir, agus mar sin fhéin, bhí fuacht orm

Níl fuacht ar bith faoin (den) domhan ann inniu

→ donán

Go deimhin is gearr an bás ón lao beag sin thíos aige. Tá dioc air istigh faoin gclaí leis an bhfuacht. Níl ann ach donán, ná i lao ar bith eile a tháinig ón tarbh sin thiar

→ draidín

Tá bualadh draidín air leis an bhfuacht (fc. bualadh)

→ driog

Is beag nár phréach mé thiar leis an doras dúnta. Bhí an seoide isteach ann: gaoth thollta freisin. D'airigh mé drioganna ag rith síos le mo chaoldroim, agus bhí mo chroí ag eitealla leis an bhfuacht

+

→ droim

Ní fheicfeá an oiread ag tabhairt bearradh droma ar na caoirigh anois agus a thugadh fadó, i gcruthúnas duit go gcaithfidh sé nach bhfuil an aimsir chomh fuar agus a bhíodh sí roimhe seo. Ní túisce Lá Samhna ar fáil fadó ná a chloisfeá chuile fhear a mbeadh caoirigh aige ag rá: 'sin é ina Shamhain é. Ní mór dhom an bearradh droma a thabhairt ar na cupla caora seo nó ní sháróidh siad an geimhreadh.' Is beag an bearradh droma atá anois ann mura bhfuil sé ag lucht an tsléibhe. Ach ní foláir dóibh sin é. Tá an fuacht mór faoi shliabh

TUILLEADH (2) ▼

Sin beochan gaoithe a tháinig de dhroim seaca. Chonaic mé cluiche de na géabha fiáine ag dul ó dheas anocht agus tá an spéir an-lasta. Ní bheadh lá iontais orm dhá gcaitheadh sé stráicín shneachta féin. Tháinig an-fhuacht ann ó thús oíche

D'aithneofá ar an ngaoith atá ann ina dhiaidh sin gur gaoth í atá ag éirí de dhroim an tsáile. Tá sí breá úr agus gan fuacht ar bith inti

→ droinnín

Tá droinnín de ghamhain ansin thuas aige, agus mura bhfaighe sé aire thar mar atá sé a fháil, dheamhan cianóig a bhuachfas sé go brách air. Tá sé craptha leis an bhfuacht agus leis an amhgar

→ drúcht

Bíonn drúcht mór caite aige na maidineachaí seo agus an-fhuacht ann le dhul amach ar mhochóirí

→ dubh 1

Tá dath dubh air leis an bhfuacht

→ dubh- 5

Tá dubhacmhainn aige ar fhuacht agus ar fhliuchán

→ dúchan

Dúchan sneachta é sin ó thuaidh. Nach bhfaca tú na saighne aréir agus na géabha fiáine ag gabháil thart. Tá tuairt air. Níor mhiste sin, dá mba rud é a bhainfeadh an ghoimh as an uair. Tá a fhios ag mo chroí go bhfuil na daoine craplaithe leis an bhfuacht

+

→ duifean

Bíonn sé amuigh faoi fhuacht agus faoi dhuifean — faoi amlua; faoi dheallracht; faoi dhrochaimsir

TUILLEADH (7) ▼

M'anam pébrí cén pháí atá dhó nach mhór dhó sin, fear atá amuigh d'acht is go háirid faoi fhuacht agus faoi dhuifean

Diabhal bréag nach maith a shaothraigh tú ó mhaidin é amuigh faoi fhuacht agus faoi dhuifean, agus cér chás é, dhá mbeadh aon cheo dhá bharr — ach níl

Caillfidh sé sin é féin amuigh faoi fhuacht agus faoi dhuifean ag faire ar an snáithín feamainne sin. Nach measa do dhuine a shláinte ná í. Gheofar ina staic sa gcladach é maidin eicínt

Tá acmhainn aige ar fhuacht agus ar dhuifean. Ar ndóigh, dhá bhfaigheadh fear eile an fhuaraíocht a fuair sé sin, is fadó an lá a bhí a chnaipe déanta

Tá fuacht agus duifean orm — tá mé fuar agus fliuch; fuacht a bheadh ort de bharr báistí nó éadaí fliucha nó a leithide

Is beag an dochar dhuit fuacht agus duifean a bheith ort ar aghaidh na riteachta ansin thíos ó tháinig lá. Tuige sa mí-ádh nár tháinig tú isteach? Nach bhfuil a fhios agat go bhfuil breith ar an obair sin?

Tá fuacht agus duifean orm ag streachailleacht sa gcladach sin ó dheargadh na maidne. Dheamhan trí mhallach maith feamainne agam ina dhiaidh sin théis mo shaothair, ná cuid dhá bhfuil

→ téigh do

Ní maith a chuaigh an coláiste céanna dhó. Ní raibh a dhath ariamh dhá bharr aige ach é a chur as a shláinte ann, le fuacht agus drochbheatha. Ní cheal muise nach maith a bhí siad in ann a gcuid féin a iarraidh — lucht an choláiste

fuacht (64)