Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: ní dheachaigh

→ fearacht

Chuir mise fataí freisin, agus fearacht an scéil ar ball, ní dheachaigh a ndóthain leasú orthu agus tá a shliocht orthu

+

→ feiste

Ní dheachaigh mé ina fheiste ná ina fhínne ó shin — níor thaobhaigh mé é; níor bhrúigh mé air; níor chuir mé araoid ar bith air

TUILLEADH (1) ▼

B'fhearr leis, dar liom fhéin, nach labhróinn chor ar bith leis. Tá a shliocht air. Ní dheachaigh mé ina fheiste ná ina fhínne ó shin. Ná ní ghabhfaidh ach oiread

→ fios

Ní dheachaigh aon fhios ar an tobac fós. Ná fágaidh ródheireanach é

+

→ fliuch 1

Ní dheachaigh aon fhliuchadh fuisce ar mo chroí (ar mo bhéal) le deich mbliana — braon ar bith

TUILLEADH (1) ▼

Ní dheachaigh an oiread sin óil de fhliuchadh ar mo chroí cheana le bliain mhór fhada

→ fága

Tá an fharraige ag míniú anuas aríst. Is furasta a aithinte é, agus a bhfuil de na fágaí sin inti. Rinne an bádóir seol inniu, ach ní dheachaigh sé thar bharr na C. D'fhill sé ar ais aríst. B'oibrithe leis a bhí sí déarfainn. Tá sé saothraithe go maith ag an duine bocht agus fuiríocht calaidh air ansin le seachtain.

→ fág

Ní dheachaigh fear an phosta siar fós. Fágann sin nach bhfuil sé an haon a chlog

→ beart

Ní dheachaigh an beart sin leis agus ní móide gur fearr dhó fhéin beirthe é.

→ beo 1

Ní raibh aon duine dhá dhream nach beo drochmhúinte a bhí, agus ní dheachaigh seisean in aghaidh dúchais ach an oiread le duine.

→ binse

Faigh an láí agus glan amach an scraith mharbh sin den bhinse. Ní dheachaigh tú sách domhain leis dhá scrathadh.

→ bioraím

Ní dheachaigh sé ar cuairt chor ar bith aréir, ach ag biorú scoilb.

→ buail

Is suarach an t-ionadh go bhfuil an cheapach phlandaí sin buailte, arae ní dheachaigh leasú ar bith orthub.

→ buille

Shíl sé mé a shá, agus an buille feill a thabhairt dhom d'aon iarraidh, ach ní dheachaigh leis dhá ealaíonta é.

+

→ amach

Ní dheachaigh mé trasna na troighe thar baile amach ag damhsa ná ceol ariamh.

TUILLEADH (1) ▼

Ní dheachaigh sé anonn ná anall leis ach an phínn bheag agus an phínn mhór a shíneadh amach aige.

→ anam

Is iomaí achrann a raibh mé ann ariamh ach ní dheachaigh sé chomh déan (dian) ariamh orm m'anam a thabhairt slán liom agus chuaigh sé an babhta seo.

→ anuas

Ní dheachaigh mé ag cuartaíocht anois chor ar bith le cupla oíche anuas.

→ feoil

Ní dheachaigh pota na feola síos fós (ar an tine)

→ isteach

Tá an buille feill sa gcúinne. Ní dheachaigh aon chárta isteach anocht ann nár buaileadh — imreoir tráthúil a mbíodh bualadh chuile chárta dhá gcuirtí faoi aige a bhí ag imirt sa gcúinne

→ faobhar

Ní dheachaigh aon fhaobhar uirthi le chúig bhá

→ fionna feanna

Mo chreach a ndeachaigh de tae ar an taepot sin muis. Ní dheachaigh fionna feanna ar fad ann

→ fuinneamh

Ní dheachaigh a leath ndóthain fuinnimh sna súgáin sin. B'fhurasta a aithinte agus cead a thabhairt don ghasúr sin a gcasadh: ceann ar bior bradach!

→ fír

Ní dheachaigh fír na hoibre ann. Ar ndóigh dheamhan punta a rinne sé sin ariamh gur bhásaigh an t-athair. Tá a shliocht air fhéin

→ dallán

Bhí bean as C. ansin thoir sa gcúirt agus í ag mionnú ar fhear. Ceist eicínt a chur an giúistís uirthi: 'Go deimhin a dhuine chóir,' adeir sí, 'tá sé sin chomh glan orm leis an sagart. Ní dheachaigh a shlat ní ba ghaire don dallán agam ná a chuaigh do shlatsa, bail ó Dhia ort.' Spréach an giúistís. Fhóbair gurb ise a chuirfí isteach agus ní hé an té a chiontaigh léithe

→ dea-chroíúil

Tá sé ró-dhea-chroíúil, agus beagán dhá bharr go minic aige. Is olc a chúitítear a shaothar leis. Ach is cuma leis. Ní dheachaigh aon duine an bóthar ariamh nár bhain sé an tart agus an t-ocras dhó (dhe)

→ dea-chríoch

Ní raibh aon cheann comhairle aici mar bhí a hathair agus a máthair básaithe, agus ní dheachaigh aon dhea-chríoch uirthi ní dhá roinnt léithe é

→ deaideo

Ba mhaith an creagaire é a dheaideo muis. Ní dheachaigh blas a phínne ar bhéal aon duine ariamh. Bhí a shliocht ar ndóigh. Rinne sé taisce. Ba é a rinne.

→ dealbh 2

Aon ghreim dhár dhealbh an ghrian, ní dheachaigh ar a bhéal le seachtain

→ deamhan 1

Ní dheachaigh sí abhaile fós. Dheamhan é. Bainfidh sé scaitheamh eile amach

→ deamhan 2

Níos mó ná deamhan ná diabhal ní dheachaigh mé in eascainí ariamh — déarfainn deamhan agus diabhal, ach ní abróinn eascainí ar bith níos gangaidí ná sin

→ dearg 1

Shíl sé a thabhairt fúm dearg, ach ní dheachaigh leis. Bhí mise réidh faoina chomhair. Is togha scéiméara é

→ deargán

Bhí tóir acu ariamh ar an gcnuasach chladaigh. Ní dheachaigh mé isteach ariamh ann nach mbeadh iascáin nó toit bhairnigh nó deargán thíos ann. Dar mo choinsias, má bhíodh fhéin, ba bheag an locht iad. Thabharfainn mo dhá shúil anois ar ruainne deargáin dá mbeadh sé agam

→ deas 1

Nach deas bladrach a shíl sé an chluain a chur orm. Ach ní dheachaigh leis

→ de

Ní dheachaigh mé taobh ó thuaidh de chlaí chor ar bith

→ deireadh 1

Sin é é. Deireadh seanghearrán bán, nó deireadh seanmháistir scoile. Is leathfhocal é. Chuala muid ariamh é. Diabhal mé muis go sílfeá go bhfuil cion ar na seanmháistrí scoile ar an saol seo. Tá fear acu anseo thiar, agus ní dheachaigh an oiread piliúir ariamh faoi sheanghearrán bán agus a bhíos faoi!

→ diúirinn

Is diabhlaí an brat diúiríní a bhí ar an mbairille siúd a fuair sé an lá cheana. Ach má bhí féin, ní dheachaigh siad thríd ina dhiaidh sin

→ diúltaigh

Is iontas agus chomh taithithe agus a bhí sé ann gur dhiúltaigh sé an cladach ar fad. Chuile oíche dá mbíodh snáth ar bith isteach, bhíodh sí scoilte aige roimhe lá agus gan dosán féin ag duine ar bith eile. Ach ní dheachaigh sé ann beag ná mór anuraidh, ná i mbliana fós …

→ dochar

Sa ngualainn atá an dochar. Ní fhéadfadh sé a láimh a lúbadh thairis sin anois slán an tsamhail. Ní raibh sé baol ar chomh dona sin i dtosach, ach ní dheachaigh sé roimpi in am

→ docht 2

Tá an fhuinneoig sin an-docht (nó dochtmhar amantaí), ach is beag an dochar di. Níor cuireadh síos ná suas í ó chuaigh sí isteach, agus maidir le gionnóid (deannóid)phaint a chur uirthi, ní dheachaigh a leithide uirthi

→ doghrainneach

Tá sé chomh doghrainneach le aon Chríostaí dhá bhfaca mise ariamh. Má théann beithíoch thar claí isteach ar a chuid, is olc an peata é. Diabhal níos measa. Bhí diabhlánach de bhó bhradach agam anseo uair. Le M. Ph. Uí Dh. a dhíol mé í, agus mé reicthe aici ag dul i mbradaíl. Bhí an-tseasamh ag a raibh ar an mbaile léithe. Níl lá ar bith nach dtéadh sí ar dhuine eicínt, agus ba mhinic a rinne sí foghail freisin. Ach le chuile chamánaí ar chuma ar bith, ní dheachaigh sí airsean ach lá amháin. Bhí maolbhearna leagtha i gclaí Gharraí an tSléibhe an áit a raibh siad ag cur isteach coirce as an lá roimhe sin, agus ní mórán tógáil a thug siad uirthi. Casadh an bhó ann ar chaoi ar bith. Níor léithe ab fhaillí é ar ndóigh. Isteach léithe ar an gcoinleach, áit nach bhféadfadh sí mórán millteanais a dhéanamh. Ní raibh sí chúig nóiméad ann nuair a rug sé uirthi. Rinne sé a sheacht míle dícheall í a bhascadh, ach bhí sí siúd í féin sách aigeanta. Anuas leis anseo ina thine bhruite ag fuagairt foghlach agus dlí orm féin de ghorta gharta. 'Sé a thug fúm. D'éist mé féin. Ar ndóigh, mar adeir an fear fadó, bíodh an chluais bhodhar ag fear na foghlach. Agus bhí na seacht ndiabhail ar an mbó. Ach ina dhiaidh sin agus uileag, scáth ar mhill sí airsean, bhí aige a ligean thairis. B'fheasach dó go raibh fúm a díol ar aon nós, ach a bhfaighinn an té a thógfadh uaim í. Ach tá sé chomh doghrainneach sin agus go gcaithfeadh sé an ailp sin a bhaint asam faoi gur tangaíodh (teangmhaíodh) chor ar bith leis féin

→ drad

Má chuir an fear parúl ort faoi, bhí agat a choinneáil taobh thiar de do dhrad. Ní dheachaigh sé dhá inseacht duit i gcleithiúnas agus go n-inseofása é d'Éire bheag agus d'Éire mhór

→ dris

Nach mé atá sáiteach ab ea? Ní dheachaigh mé fút fós anocht nár thug tú an buille feill dom. Nár thuga tú do láimh glan ó do thóin leat ná do thóin ó na driseachaí, gan dochar gan díobháil do mo chuid cártaíse!

→ drogall

Nuair a chonaic mé an bhail a chuir na hasail ar an gceapachín phlandaí, ní dheachaigh mé isteach chor ar bith inti le drogall agus cantal

→ dubh 2

Ní raibh a dhubh ná a dhath maitheasa ar a chuid muc thar mo chuidse, ach rinne sé a chríonnacht agus a ndíol de léim ar maidin. Sheas mise ó na ceannaitheoirí agus bhí a shliocht orm: dá liginn uaim ar an gcéad tairiscint iad, bhí agam. Ní dheachaigh mé fhoisceacht punt dó uaidh sin amach

→ dá

Ní dheachaigh mé dhá choisméig nó go bhfaca mé romham é — achar ar bith

→ dáil

Ní dheachaigh sé aon dheich bpunt ach chuaigh sé i ndáil leis

→ déin

Ní dheachaigh muid faoi dhéint tuirne ar bith — i gcoinne tuirne ar bith

→ díobháil

Ní dheachaigh mé ag an mbáire díobháil bicycle le mé a thabhairt ann

→ díomhaointeas

Is furasta a aithinte céard atá uirthi: díomhaoineas. Ní dheachaigh fír na maitheasa inti nuair a bhí aige a dhul inti

ní dheachaigh (50+)