Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: poll

→ abair

Abair: "cearc uisce i bpoll uisce agus í slubarnaíl slabarnaíl. Cé adéarfadh naoi n-uaire é gan filleadh gan feacadh" (Abair naoi n-uaire é gan t'anáil a thabhairt leat!)

→ daigéad

Cár éirigh an daigéad de bhallach sin leat. Dar príosta tá béilí maith éisc uirthi ar chuma ar bith. Is iontas go raibh freagairt ar bith sa bpoll inniu agus chomh geal agus atá an lá. Níorbh fhiú liomsa mo shlat a thabhairt síos beag ná mór

→ daigh

Sin í ansin an cailín a bhfuil na daitheachaí inti. Tá poll inti agus fearsaid eile ag dul anonn thríd an bpoll, agus feictear dhom gur thríd an bhfearsaid sin a theagas an driog i gcónaí. Beidh a shliocht uirthi: ní bheidh sí ann ach feadh is mise a dhul 'na bhaile mhóir Dia Sathairn

→ dailleacht

Cár fhága tú an dailleacht! Ní fheicfidís sin poll i ndréimire. Duine ar bith a ghabhfas chun bladair leo, agus a bhréagfas suas iad, beidh siad aige ar sheol na braiche

+

→ dall 3

Is mise a bhí dallta ar chaoi ar bith an oíche faoi dheireadh ar a theacht amach uaibhse. Níor léir dom mo láimh. Ar éigean na gcor is na gcnámh nár cuireadh soir ar mo bhéal agus ar m'fhiacla sa bpoll mór mé

TUILLEADH (1) ▼

Ní raibh a sheasamh agam ann ní b'fhaide. Bhí mé do mo dhalladh le sáile ann. Ach dar fia bhí freagairt ann. An-pholl iascaigh é dhá mbeadh acmhainn ag duine fuiríocht ann

→ dallán

Níl dalláin ar bith i leath na síolta seo. Ní fhaca mé a leithide de ghrifisc fhataí ó rugadh mé. Cén poll a raibh siad seo. Poill gharraí an chladaigh. Deile. Tabhair suas do gharraí an chladaigh ariamh féin é

+

→ daor 3

"Chuir sé ceangal na naoi ndaora (n-aora?) go daor agus go dochrach air, gur fhága sé laidhricín a choise ag déanamh seanchais le poll a chluaise". (Sin gnáthsheoraí cainte le cur síos ar cheangal i seanscéalta)

TUILLEADH (1) ▼

Déanfaidh sé fearacht Chéataigh leat: ceangal na naoi ndaora go daor agus go dochrach a chur ort, nó go mbeidh laidhricín do choise ag coinneáil seanchais le poll do chluaise

→ dea-chaint

Ní raibh scéal ná amhrán ag P. Mh. ach chabálfadh sé thú le dea-chaint. Bhí sí sin aige agus neart di. 'Má thugtar leasainm ormsa fhéin,' adeireadh sé, 'ní poll dóite ar mo chóta é sin'

→ deachma

Tá cheithre pholl (fataí) clúdaithe aige agus glac eile le claí. Meas tú an fataí síl iad siúd le claí, nó an brath ar a dtabhairt don deachma atá sé. Ar ndóigh mo léan ní hea. Is beag an néal atá air siúd. Cat bradach a gheobhadh brabach air, murar athraigh sé ó anuraidh, ó d'fhéach sé le banbh fireann a chur ormsa, mar dhóigh dhe go mba ceann baineann é

→ deannachtach

Níl múr ar bith is deannachtaí ná an múirín gréine ar ndóigh. "An múirín gréine an múirín is déine" adeir siad. Caitheann sé an bháisteach an-leatromach amach sa samhradh. Bheadh ráig dheannachtach anseo, agus dheamhan is móide deoir ar bith b'fhéidir a bheadh thiar ar an gC. Bhí mé ag teacht anuas le fána Cnoc Bh. lá. Tháinig sé ina bháistigh orm. Tabhair báisteach uirthi: ní ligfeadh sí luch as poll ná diabhal as ifreann. Chuaigh mé ag tóraíocht foscadh. Mo chreach an foscadh ansiúd. Ach mar sin féin, shúigh mé mé féin isteach in áit eicínt go liginn tharam é. Bhí mé ag breathnú síos ar mhuintir Bh. ag obair ar na portaigh i nG. na B. Leathnaigh m'amharc orm. Nuair ba déine a bhí sé ag cur san áit a raibh mise, bhí siadsan ag obair thíos ar na portaigh. Dheamhan an sileadh a chaith sé ann ach ina scaladh gréine, théis gur gearr óna chéile an dá áit. Ní fhaca mé ariamh in mo shaol sílim báisteach tí (ní) ba deannachtaí ná a chonaic mé an lá sin

→ deannóid

Ba é an lá ba bhreácha é a scal as aer ariamh. Tháinig sé ina chalm orthu leath cuain. Shíl muid gur thosaigh deannóid bheag ansin, ach ní thabharfá faoi deara ar an seol í. An chéad rud eile a dheartháir mo chroí thú, chruthaigh an cuaifeach agus bhí an bád mar a bheadh caora a mbeadh an galra cam uirthi. 'Sé Dia féin a bhí buíoch dúinn an lá sin nár cuireadh go tóin poill muid. Tá mé taithithe ar an bhfarraige ó cuireadh banlámh de chóta orm, ach macasamhail na cuaifí sin ní fhaca mé ariamh agus nár lige Dia go bhfeicfinn go brách ach oiread. Níor fhan deannóid ann ar an toirt aríst ach shílfeá gur istigh i bhfuirnís a bhí muid, bhí sé chomh bruite sin. Tabhair do leabhar go dtug muide rith cladaigh di chomh tréan in Éirinn agus a bhí muid in ann

→ deas 1

Is deas iad mo shé pholl. Bhí an gairéad ariamh aige. Caithfidh sé an comhaireamh a bheith aige i gcónaí. Níl trí poll maith fataí ag gabháil leis

→ deasaigh

Ní dheasódh sé poll a bheadh ar a threabhsar, ní áirím engine mótair a dheasú

→ deasóg

Rug sé greim deasóige orm agus shíl sé cor a chur inti. Níor liom féin ab fhaillí é. Thug mé mo sheandorna leis an gciotóig faoi pholl na cluaise dhó

→ deatach

Ní simléar atá ann ach poll deataí (fc. poll)

→ deo

Go deo go dtuma tú na cosa sin i bpoll criathraigh, beidh siad sin (creagáin) ag plé leat

→ dia 1

Aingeal Dé in aghaidh do ghutha, agus poll do shróine in aghaidh an tsrutha — rud adeirtear le duine a ghníos eascainí ort

→ diachair

Tá an diachair ar chuid de na strainséaraí sin. Chonaic mé gearrchaile as Baile Átha Cliath a bhí anseo an bhliain cheana, agus tá aill ansin thiar agus níor chónaigh sí go ndeachaigh sí amach ceachrach ar chiumhais na haille gur bhreathnaigh sí síos, agus gan tada thíos fúithi ach an poll duibheagáin. Dhá mbuaileadh ré roithleagán í, bhí a cnaipe déanta. Is deacair cuid de na daoine a chomhairleachan

→ díle 1

Chaith sé díle anseo muise. Ní ligfeadh sí luch as poll ná diabhal as ifreann, bhí sí chomh gártha sin tamall. Ach ní raibh inti ach drochráig ina dhiaidh sin. Agus deir tú nach raibh sí sin agaibhse chor ar bith. Bíonn sí leatromach an t-am seo i gcónaí

→ díleá

Bhí teir ar na goirt sin ariamh. Ní raibh gair ag bó na gamhain a dtaithiú nach raibh an t-imeacht orthu. Bíonn goirt ann mar sin thar a chéile, agus an té a mbeidh siad aige, is fear é a mbeidh an tseamair Mhuire aige nó tiocfaidh an díleá ar a chuid. Is ar a chruachúis do dhuine ar bith a mbeidh goirt den tsórt sin aige gan rud a chur iontu uair eicínt. Is mór an ní a bhfeiceáil ag dul i bhásta. Tá cuid de na daoine agus ní thabharfaidís aird ar bith ar na seanchainteannaí sin. Bíonn an oiread sainte iontu chuig an saol agus gur cuma leofa teir ná teir. S. L. a bhí ansin thoir, nuair a cheannaigh sé an talamh thuas ó P. N., dúirt daoine leis nach n-éireodh an tabhairt sin leis chor ar bith — go raibh teir ar an ngeadán ab fhearr ag gabháil leis, agus nach raibh aon lá ariamh nach raibh an díleá ar bheithígh Ph. N. ann. 'Más teir nó teir anois é,' adeir S. L., 'rachaidh gach beithíoch ag gabháil liomsa isteach ann. Nach mé a shíleas sibh a bheith adhartha go ligfinn an preabán is fhearr ar an talamh i bhásta i ngeall ar sheanchainteanna seafóideacha.' Chuir sé na beithígh isteach ann ach dheamhan díleá a tháinig orthu. D'imíodh ceann anois agus aríst, ach d'imeoidís sin in áit ar bith. Ní bheadh beithíoch seachtain i mbéal a chéile ag P. N. ann nuair a bheadh taobh na bpoll os a chionn. Sin é an chóir a mbíonn sé. Measaim féin, scaití gurb ar an duine agus nach ar an áit a bhíos an teir. Bhí smál eicínt ar Ph. N. nach n-éiríodh tada leis

→ ding

Ginn thú! Ginn thú a bhuachaill! Leag air a fhleascaigh. Tabhair an dara hairt dhó! Tabhair cor coise dhó agus buail fút é a chailleach … Dheamhan de rath ort ina dhiaidh sin … Dar fiagaí, tá tú in do phuca aige … Ginn é an fear eile féin … Aire dhuit … Diabhal mé go gcuirfidh sé taobh na bpoll as do chionn fós … Tá féith ón tsinsir sa ngearrbhodach sin.

→ díocas

Rinne sé a dhíocas orm ach ba ghearr le dhul é. Chuir mise taobh na bpoll os a chionn gan mórán stró

+

→ díon 1

Chonaic mise díon ar na poill fhataí ar an Achréidh. Nár fhága mé seo mura bhfaca. Thosaigh mé fhéin ag gáire fúthu agus is beag a thaitnigh sé leo. Is beag a mh'anam

TUILLEADH (2) ▼

Murar chuir sé orthu ach cnámharlach, ólfaidh siad an bháisteach agus lobhfaidh siad sa bpoll. Níl díon ar bith sna barrannaí sin le hais na raithní. Is fhearr an raithneach míle uair ar pholl fhataí

Meánn tusa anois an mbeidh díon deoir sa bpoll fataí sin ach a dteaga tuile bháistí. Bíodh a fhios agat nach mbeidh, scáth an scráib chréafóige sin atá taobh amuigh orthu. Ní bheidh fata ag gabháil leis an bpoll sin nach mbeidh ina aoileach má fhágann tú mar sin iad

→ díthreabhach

Is furasta do dhuine a rá go bhfuil an iomadú poill fhataí clúdaithe aige má ghníonn sé díthreabhachaí mar atá seisean a dhéanamh. Dhá nochtá ceann acu agus an raithneach agus an chnámharlach agus an chréafóig a chaitheamh de, diabhal bréag nach mbeadh éadáil agat istigh!

→ diúilicín

Gheofá neart diúilicíní ansin thíos ar an Leic Pháirteach am ar bith san earrach ná sa samhradh. Chuala mé fear ag rá, nuair a bhíos sé ag tuile gur maith an dóigh breac fanacht caite i bpoll (an dorú a bheith caite ann), dhá mbeadh carraig nó leac in aice leis a bheadh faoi dhiúilicíní. Deir sé go dteagann na blátháin agus na ballaigh agus na troisc stopóige isteach ag ithe na ndiúilicíní. D'fheicfeá iad ag imeacht de na clocha leis an taoille tuile. Is minic a chonaic mé iad ag éirí de na clocha agus ag dul ag sirtheoireacht sa taoille. An bhfaca tú an oscailt bheag atá isteach ann. Le aghaidh beatha is dóigh é sin

→ dlaoi

Is furasta coirce a bhaint a fhearacht seisean. Ní bheadh ar dhuine ach an dlaoi a leagan thairis gan glanadh ná piocadh ar bith. Ghabhfainn féin poll maith isteach i ngarraí coirce lá ar an gcaoi sin

→ dlisteanach

Más airgead dlisteanach é, tá cead aige a rogha rud a dhéanamh leis, ach más airgead mailíseach é, b'fhearr dhó báite sa bpoll is doimhne sa bhfarraige é. Agróidh Dia ar fhear na mailíse é luath nó mall

→ do- 2

Is fear dobhuailte é. Cá'il fear a bharrtha mar sin? Dheamhan duine a d'fhéach é nár chuir sé taobh na bpoll os a chionn

+

→ dóibeáil

Dóibeáil na poill sin as an mbealach. Tá seoide isteach ar na beithígh

TUILLEADH (1) ▼

Dhóibeáil sé na poill a bhí san urlár le gairid

→ dóigh 1

Is maith an dóigh bradán é Poll na hEasa ar an aimsir seo. Tháinig mé anoir thar an linn aréir, agus bhí lonnadh ar an uisce. Is deacair breith sa mbaile ar E. aríst go ceann scaithimh. Cuirfidh sé ceirín den fhíoruisce air féin arsa tusa (ag dul san abhainn ag saighdeadh bradán)

+

→ dóigh 3

Ní poll dóite ar mo chótasa an leasainm sin a thabhairt orm – ní údar drochmheasa dhom go dtugtar an leasainm sin orm

TUILLEADH (3) ▼

Ní hin poll dóite chor ar bith ar a chóta. Mura bhfuil le casadh leis ach go mba gliomadóir é, is beag atá le casadh leis. Ní údar náire ar bith d'aon duine a bheatha a shaothrú

Más in poll dóite ar a chóta muis, go bhfóire Dia ar thuilleadh. Mura bhfuil le caitheamh ag duine in do bhéal ach gur ith tú min bhuí, séard adéarfainnse: "más peaca a bheith buí tá na mílte damanta". Cá'il an té nár ith an dream a bhain leis min bhuí

Níor cheart poll ar bith a bhriseadh sa gcloigeann ó thuaidh, ach sa taobh ó dheas. An bhfeiceann tú na fataí sin anois. Tá siad dóite ag an sioc, théis go raibh an poll clúdaithe go maith. Ach theangmhaigh gaoth an tseaca leo ina dhiaidh sin

→ dóighiúil

Ná bí chomh dóighiúil sin asat féin a mhic ó. Níl fear dhá fheabhas nach bhfaightear fear a bharrtha. Is buachaill crua miotalach tú — bail agus beannú ort — ach ní taobh leat atá Éire ina dhiaidh sin. Rachainnse faoi dhuit go bhfaighfí fear istigh sa bpoll seo fós nach bhfágfadh tada in do chónaí ionat … M'anam go bhfuil siad ann

→ doimhneacht

Ní mór duit poll a dhéanamh i ndoimhneacht claise (chomh domhain le claise) lena aghaidh

+

→ doirb 1

Tá sí ina bolgán béice. Doirb a ghlac sí go siúráilte. Tá na poill sin suas faoi dhoirbeachaí as éadan a chéile

TUILLEADH (1) ▼

Tá na poill chriathraigh sin faoi dhoirbeachaí as cnáimh éadain, ach dheamhan thairis sin de dhochar iontu. Dhá mbeadh an-spalpadh ann sa samhradh, d'ólfaidís deochannaí iontu, ach ní líonann siad an-mhór ina dhiaidh sin. Scaití. Téann sé an-dona do chuid de na beithígh thar a chéile

+

→ dóirt

An bhfuil sé ag báisteach … Tá sé ag dórtadh. Ní ligfeadh sí luch as poll ná diabhal as ifreann a dhuine sin

TUILLEADH (2) ▼

Ní ag ligean thríd atá sé ach ag dórtadh. Ní choinneoidh an soitheach seo aon deoir uisce dhaoibh níos mó. Tá sé réidh leis, mura dté an-stoipéad ann. Ar an gcaoi sin féin tá sé réidh. Tá an iomarca méide sa bpoll atá air

Tá na wellingtons seo an-díonmhar cé is moite den pholl sin. Tá an dórtadh isteach ansin. Is dóigh go ndéanfadh paiste é a chuirfeá ar bhicycle. 'Sé mo mheas go ndéanfadh

+

→ dol 1

Thógadar dola bradáin arú aréir. Chaitheadar ar an abhainn ó oíche go maidin. Níl poll ná linn ná geadán láibe ó Ch. na gC. go dtí D. na mB. nár shaighid siad. Deirimse leat go ndearna siad sladadh, agus sladadh spleách freisin, ach thapaigh siad an oíche cheart — an oíche a mbeadh an bheirt is dainséaraí de na maortha ó bhaile. Tuilleadh diabhail ag bradáin muis, mura bhfuair siad garbh anois le coicís é. Is iomaí dola tógtha ag W. i mbliana

TUILLEADH (1) ▼

Tá siad deisiúil, ach m'anam má tá fhéin go bhfuil an t-an-dola ar an teach siúd. Ar ndóigh, ní teach é ach beairic. Cén chaoi ar dheisigh siad é? Is maith an poll i gcéad punt a chuirfeadh a bhfuil de throscán i seomra amháin ann. Diabhal bréag!

+

→ domhain 2

Chaithfinn amach thú sa bpoll is doimhne sa bhfarraige

TUILLEADH (1) ▼

B'fhearr dhuit bró mhuilinn faoi do mhuineál agus thú caite amach sa bpoll is doimhne sa bhfarraige, mar adúirt an sagart, ná a bheith ar cheird den tsórt sin. 'Sí an cheird dheiridh í

→ domhan

Níl cor ar bith sa domhan thíos. Is olc an rud a bheith caite amach ar pholl gan freagairt, adeir siad

→ Dónall

D'ith a raibh acu ann fré chéile é. Cén cuireadh a d'iarr siad siúd. Thug siad fhéin cuireadh dhá chéile. Chuir sé poll maith in mo phócasa ar aon chor nuair a bhí an phínn bheag agus an phínn mhór íoctha amach agam. 'Is cuma cé a ólfas é, 'sé Dónall a íocfas é,' arsa tusa

+

→ dorchaigh

Dhorchaigh sé go mór le ceathrú uair. Ach níl aon mhoill ar an tráthnóna an tráth seo bhliain. "Tráthnóna fómhair nó bheith ag caitheamh clocha i bpoll móna"

TUILLEADH (1) ▼

"A Dhonnchadha, A Dhonnchadha, céard a dhorchaigh an poll? Má chliseann bun feáin agus tóin Mhic Dabhach, beidh a fhios ag do cheann céard a dhorchaigh an poll" (Beirt fhear a bhí ann agus chuaigh duine acu isteach i scailp le cuain madra alla a mharú. Bhí an fear eile (Donnchadha) ag béal na scailpe. Chomh uain is a bhí sé ina n-éadan istigh tháinig an seanmhadra alla agus thug sí farra isteach i mbéal na scailpe. Nuair a fuair an fear amuigh a leath istigh agus a leath amuigh, aimsíonn sé i ngreim driobaill tóna í, agus choinnigh sé í. Sin é an uair a d'fhiafraigh an fear istigh céard a dhorchaigh an poll, agus d'fhreagair an fear amuigh é, dhá gcinneadh air féin a ghreim a choinneáil, go raibh cnaipe an fhir istigh déanta. Bun feáin — drioball? Cynffon — drioball (Breatnais). Ffon — maide, bata (Breatnais na haimsire seo); Mac Dabhach — an madra alla)

→ dorú

Níl a fhios agamsa nárbh é an dorú marbh ab fhearr leis an iascach carraige fhéin ar na corachaí domhaine sin. Tugann na clocha go tóin iad, agus dheamhan breac ar bith a chothaíos na poill dhomhaine sin an tráth seo bhliain ar chaoi ar bith. Ag rith idir dhá uisce go barr cladaigh a bhíos siad

+

→ driúillín

Thosaigh muid ag caitheamh méaróga síos sa bpoll agus bhí driúillíní ag teacht ar bharr an uisce

TUILLEADH (4) ▼

Chonaic duine eicínt ag titim thar bord é. Is cosúil gur fhan sé ar thóin poill, arae a dhath ní fhaca siad ach cupla driúillín a tháinig ar an uisce. Deir siad go n-éiríonn an té a bhíos dhá bháthadh trí huaire, ach dheamhan ar éirigh dhó siúd más cóir aon aird a thabhairt ar an dream a bhí sa mbád. Nach ciotach a d'éirigh sé dhó an duine bocht. Ach ní leithne an t-aer ná an timpiste mar adúirt an ceann eile

Mura mbeidh an poll sách domhain ní thiocfaidh driúillíní ar bith air … níl a fhios agam. B'fhéidir go dteagann

D'fheicinnse clann an Bh. ansin thoir, nuair a bhí siad ag éirí suas. Ní bheadh sásamh ar bith acu ann mura dtéidís síos chuile lá ag an gcladach agus gabháil chloch a chruinneáil (chruinniú), agus a dhul síos agus tosaí dhá gcaitheamh amach i bpoll Charraig Ch. go bhfeicfidís na driúillíní, nó na súileogaí, ar an uisce. M'anam go mbídís dhá dhéanamh nuair a bhí siad in oirbheart freisin chomh maith leis an uair a bhí siad ina ngasúir. Dream an-tsimplí a bhí iontu

Thit sé le fána sa bpoll báite. Chuir sé cupla driúillín aníos. Sin é a raibh faoi. Bhí a chorp istigh sa snáth mara faoi cheann coicíse nó trí seachtainí

→ driull

Is beag an mhaith dhuit a bheith ag cur ar shon do chuid Gearmánaigh. Tá siad buailte. Nach bhfuil sé ag cinnt ar na Sasanaigh agus ar na Poncáin a bhfeiceáil chor ar bith, ach iad rite i bpoill agus i bprochógaí orthu. Tá an driull ar an dreall tite orthu ó d'ionsaigh siad an Rúiseánach

→ drochrath

Sin é an chaoi a gcuireann sé drochrath ar a chuid fataí chuile bhliain: a bhfágáil amuigh sna poill nó go lobhann siad

+

→ droim

Ní raibh aon leathchuma faoin saol nach ndearna sí sin ar a deartháir. Go fiú is an pluid leabthan níor fhága sí aige í an t-am ar bhásaigh an mháthair. Agus féacha anois í. Trí chéad punt curtha amach aici le dlí nach mbuachfaidh sí aon phínn go brách air. Bhí sé chomh maith di a dhul go díreach glan agus é a chaitheamh síos sa bpoll is doimhne sa bhfarraige leis an rud a rinne sí. Is cóir adeir siad: an rud a chruinníos duine ar dhroim an diabhail go n-imíonn sé ar a bholg

TUILLEADH (2) ▼

Ní théann sé go tóin poill chor ar bith. Cothaíonn sé droim na farraige

Is diabhlaí nach bhfuil deoir phoitín ar bith sa tír anois. Bail ó Dhia ort féin agus ar do chuid póilíos! Bhí sé fánach ag na póilíos an ceann is fhearr a fháil air, ach 'siad na misinéaraí a chuir droim díbeartha air. 'Siad a bhí deas air. Nuair a thosaigh sé siúd ag scamhailéireacht agus ag loscadh mionnaí mhóra, níor lig an faitíos d'aon duine gan a chomhairle a dhéanamh mura mbeadh bairillín bréan — poll fataí d'fhear — mar é sin thíos ann go díreach. Ach duine ar an deascán é sin … Tá a fhios ag an lá gur imigh an tsuáilce as an tír an lá ar imigh an poitín. Ba é "Bainne Dubh na Féile" é dháiríre

+

→ dual 2

Thug muintir na háite thiar dual na droinne dhá ndeachaigh siar as seo ann. Níor fhéad aon duine acu teach na bainse a thaobhachtáil i gcaitheamh na hoíche ach sáite i bpoill agus i bprochógaí taobh amuigh

TUILLEADH (1) ▼

Cuir dual beag isteach sa bpoll sin anois agus coinneoidh sé snadhmtha iad. Má tá tú sách stuama, sin ní fhágfaidh sé go deo

→ duántacht

Níl aon bhradán ann anois, nó má tá 'sé cuid an bheagáin é. Tá siad ardaithe leo ag dream na Gaillimhe le na líonta móra. Cén mhaith dhuit a bheith ag caint? Chaith mé dhá oíche anuraidh le duántacht amhrais i bPoll na hEasa. Dheamhan a shúil a thug mé as ach ceann. Agus m'anam go raibh siad ann! Ach ní bhuailfeadh aon cheann mé. Shílfeá gur fios a bhí acu

→ dúbail

Faigh píosa de nuaíocht (páipéar nuaíochta) agus dúbail ar a chéile í, agus sac isteach sa bpoll sin í agus ná bíodh an tseoide isteach orainn

→ dubh 1

An Charraig Dhubh, Poll na Carraige Duibhe (áiteacha sa gcladach. Tá feamainn dubh ar an gcarraig)

→ dúch

Áit ar bith a bhfeicfidh tusa an mearbhall sin sa lagpholl tá dúch ansin. Bíonn mar a bheadh ola ann os a cionn, agus an dúch thíos in íochtar. I seanphortaigh is fhearr a gheofá í. Is mór a tógadh ariamh di thuas ar Dh. an Bh. Sna sean-lagphoill sin atá ag D. Sh. siar ó Ch an Gh. a d'fhaigheadh na trí bhaile seo í. Dhá mbeadh láí nó sluasaid agat, ní raibh call dhuit a dhéanamh ach a cur síos go híochtar agus an láib a thabhairt aníos léithe. Bhíodh muid ag cur feacannaí fada sna lántaí mar bhíodh an-domhain i gcuid de na poill. Nuair a bheadh sí aníos ar bruach agat, chaithfeá an láib a bhaint aisti: ní thabharfá abhaile leat ach an dúch. B'fhurasta a aithinte an dúch. Ní bheadh ort ach a diurnadh agus a tabhairt amach ón gcuid eile den lathach. D'fheicfeá an mearbhall inti i gcónaí. Thugadh muid abhaile le ancaird nó le buicéid nó le tobáin, nó rud ar bith ba thúisce agat í. Chuirfeá síos an olann ansin i bpota in éindí leis an dúch agus d'fhágfá thíos ar feadh an lae uileag í. Níor mhór den olann a bheith bruite as ruaim roimhe sin agus gan gionnóid (deannóid) shalachair a bheith ar a corp. Dhá mbeadh, ní dhathódh do chumhachta í. Ní bheadh aon ghlacadh aici leis an dath. Nuair a bheadh sí ar an tine níor chall di a bheith thar chnag, ach chaithfeá a coinneáil brúite agus measctha. Chaithfeá amach ansin ar chiseoig í agus nífeá aríst ar uisce í. Chuirfeá amach i gcliabh ansin í nó go dtriomaíodh sí. Í a spíonadh ansin. Ba in é an deis le dath dubh a thabhairt uirthi. Dhá mbeifeá ag iarraidh dath buí … (sliocht as cuntas a thug m'athair dom ar dhathú olla)

→ duine

Is fhearr duine i bpoll ná triúr ar bord (seanfhocal)(fc. poll)

→ duirling

Phléasc siad thíos sa duirling mhóir é. Thiocfadh an teach seo síos sa bpoll a rinne sé ann (pléascán mara)

+

→ dún

Dún do bhéal, do dhorna, do shúil, do bhróig, do chóta mór, do sheaicéad, an doras, an leabhar, an bosca, an bhrocach, an tóchar, an chlaise, an bóthar, an abhainn, an simléar, an fhuinneog, an poll, an chruach mhóna, an comhra, an poll fataí rl.

TUILLEADH (3) ▼

Dúntar an poll sin agus na bíodh an tseoide isteach orainn

Dúnaigí an poll fataí sin go maith ina (bhur) ndiaidh anois. Deasaidh isteach an raithneach agus an chnámharlach go maith ina bhéal, agus cuirigí an chréafóig taobh amuigh. Má bheireann gaoth an tseaca isteach ar na fataí, dheamhan ceo a bhuachfas sibh go deo orthu

Dún an poll sin ar thóin an bhairille. Cuir stoipéad ann

→ dúradán

Tá dúradán dona d'uascán — uascán na bliana anuraidh — thuas ansiúd thuas ar an gcriathrach aige. Is maith a chruthós sé má bhíonn sé sa gcomhaireamh ceann mí ó inniu. Más leis srianadh thríd, níorbh fholáir dó aire, thar is é a fhágáil thuas ansiúd ar an gcriathrach ag imeacht ina ghoróir faoi chlocha. Níl mothú ar bith ann, agus titfidh sé i bpoll eicínt nach dtiocfaidh sé as, nó is maith an t-ádh atá air

+

→ téigh

Cén áit ar do bhríste a bhfuil an píosa le dhul? Ní ar an bpoll seo é

TUILLEADH (1) ▼

Ara cáid le dhul puintín gágach. Seas suas in aghaidh cuntar ósta agus nach maith an poll a chuirfeas tú ann le do thart a choisceadh, ní áirím thú a chur ar meisce

→ téigh go

Ní fheicfidh tú aríst é go malrait saoil (fc. malrait). Tá an poll sin ag dul síos go talamh íochtair

→ téigh i

Bhí an oiread cantail air faoi dheireadh agus gur bhuail sé nóta puint amach ar an mbord. 'Bíodh sé sin agaibh,' adeir sé, 'in éineacht leis an gcuid eile.' Chuaigh muid poll maith ina phunt freisin

+

→ téigh trí

Is maith aibéil a ghabh sibh thríd an bpoll fataí sin thoir. Thabharfainn an leabhar nach iad na beithígh agus na muca a d'ith ar fad iad: gur tugadh corrchruit as (fc. cruit) i ngan fhios domsa

TUILLEADH (1) ▼

Chuaigh sé thríom nuair a thosaigh sé ag géaraíocht turraic a chur ann agus a chur síos le fána sa bpoll báite. Go maithe Dia dhom é, is millteach an rud é an cathú! Dhá dtéadh sé síos uair amháin, aníos ní thiocfadh sé!

poll (84)