Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: bannaí 2

Nualitriú Bunlitriú

bannaí

—

lúbán a cuirtear ar scolb sa díon lena dhaingniú agus i riocht is go gcoinneodh sé a ghreim. Lúbtar ina lár é agus sáitear a dhá cheann sa díon, agus scolb eile faoi. Ansin buailtear leis an máilléad é lena thiomáint go maith.

+–Níl sé ag cur bannaí ar bith mar is ceart ar na scoilb agus beidh a shliocht ar an tuí, éireoidh sí aríst.
Cuirtear bannaí ar na scoilb lena ndaingniú sa tuí.  D'éireoidís aríst murach sin.

                                TUILLEADH (10) ▼
                            
Níor chuir sé bannaí ar bith ar aon scolb dhár chuir sé sa stráca sin agus furasta a aithinte ar an tuí nár chuir.  Tá droim uirthi agus is gearr go n-éirí sí ar fad.
Deirimse tuíodóir leat!  Dheamhan a fhios aige le bannaí a chur ar scolb, ní airím a mhalrait.
Ní ar na scoilb a chuireanns sé sna scaireannaí a chuireanns sé na bannaí chor ar bith agus fágfaidh sin an tuí éirithe gan aon achar.
Ní foláir an-bhannaí ar na scoilb a chuireanns tú sa gcailleach nó bogfaidh siad.
Bhí na scoilb róbhriosc, agus iad bioraithe rómhór, agus bhrisidís orm agus mé ag cur bannaí orthub.
Tá bannaí ar an scolb sin nach gclisfidh go gclise caolach an tí chun tosaigh — tá an-bhannaí air.
Bhí an iomarca uafáis air agus níor chuir sé aon bhannaí ceart ar leath na scolb a chuir sé sa teach.  Is maolscríobach an cur atá ar an tuí ina dhiaidh.
Dheamhan an miste leis sin bannaí orthub (.i. ar na scoilb) ná dhíobh, ach na strácaí a bheith curtha aige agus a pháí a fháil.
Togha tuíodóra é, dhá nglacadh sé a ionú ceart agus bannaí a chur ar na scoilb, agus is cuma leis é ach rith uirthi (.i. ar an tuí)
Cuirtear scolb de ghreim sa tuí, agus scolb eile ina bhannaí air.

Féach freisin

→ díolaíocht

→ díol 1

bannaí in iontrálacha eile (50+)

→ fág

Tá an braon ionat cheana féin, agus gan tú as an gcóta cabhlach fós. Mise i mbannaí! Cá bhfágfá é? Ba dual do do chineál an braon a bheith iontu.

→ coilgneach

Buachaill coilgneach é an gliomach, go dté bannaí ann, ach is beag a bhíos sé in ann a dhéanamh théis a dhíchill, uaidh sin amach.

→ coimhthíos

Murach an coimhthíos atá air romhatsa anois, mise i mbannaí go mba deacair caint a choinneáil leis. Ach ní fhanann smid ná smeaid aige i láthair strainséara.

→ coirigh

Coireoidh sé sin go maith ar chuile dhuine ach ar a mhuintir féin, ach mise i mbannaí gur beag adéarfas sé leob sin, ainneoin go mbíonn sé fhéin agus iad fhéin in árachaigh a chéile chuile lá.

→ cosacán

Má chuireann tusa péire cosacán uirthi, mise i mbannaí go gcoinneoidh sin ó bhradaíl í.

→ cuntanós

Is beag an cuntanós atá ag an bplíoma de shiopadóir sin d'aon duine a bhfuil leithphínn rua glite air ann (glite = dlite). Ach mise i mbannaí, má thagann aon duine isteach a bhfuil bruithshléacht ar bith air, gur aige a bheas an fháilte agus an chroitheadh lámha roimhe.

→ cíos

Níl aon chíos ar an gcaint chois teallaigh anseo, ach mise i mbannaí, dá gcastaí ort i dteach an óil é, gur beag an tsuáilce a bheadh ann.

→ bealach

Dheamhan cead a bhealaigh a gheobhas sé d'uireasa bannaí.

TUILLEADH (4) ▼

Is cam an dlí é! Buaileadh bannaí ar an té a bhí saor, agus ligeadh amach an ceann a bhí as bealach gan tada.

Ní bhíonn siad mórán as bealach chor ar bith, má íocann tú ar an tairne iad, ach mura n-íoca, mise i mbannaí go leagfaidh siad ort.

Cuir stuaic air agus mise i mbannaí go mbeidh a fhios agat ansin cén bealach atá leis!

Má chinneann an bealach sin air, is beag an mhoill air siúd bealach eicínt eile a tharraingt air fhéin. Mise i mbannaí nach mbeidh sé ar deireadh ar aon chaoi — má chinneann a bheatha a bhaint amach mar atá sé, gheobhaidh sé posta nó ceird eicínt eile, ach ní bheidh sé d'uireasa slí ar aon nós.

→ bealaíocht

Mise i mbannaí gur fhan sé in aice na bealaíocht. Nach é atá beadaí go bhfaighe sé feoil.

→ beo 1

Dhá dtéiteá sách domhain leis an bhfód beo, mise i mbannaí, nach mórán láin a d'iarrfaidís, ach níor chuir tú isteach an chlaise sách maith chor ar bith.

→ breoite

Deir sé fhéin go bhfuil sé breoite, ach mise i mbannaí gur beag an bhreoiteacht a bheas air má bhíonn aon damhsa in aon áit.

→ bruach

Tá sé sin chomh teolaí air fhéin le cat. Muise i mbannaí nár chorraigh sé den bhruach.

→ bruithshléacht

Dhá mbeadh an oiread bruithshléachta orainne agus tá air, mise i mbannaí dhuit go gcuirfeadh muid caitheamh ann.

→ buadán

Dhá gcuirtheása buadán ar do bhróga, mise i mbannaí nach sciorrfá.

→ buail ar

Níl ag an bputach seo thíos a rá leis ach buailim ort, agus mise i mbannaí go mbeidh an ceann atá anseo greadta leis in éindí leis le ábhailleacht ar bith a dhéanamh a mheabhrós sé dhó.

→ burla

Bhí sé craptha suas ina bhúirlín sa gcúinne ach ní raibh a theanga ina cónaí, mise i mbannaí.

→ ainm

Is deacair a dhul i mbannaí air má thug sé ainm contráilte uaidh agus é ag béal an dorais acub; bhain sé barr dhá bhfaca tú ariamh má thug sé an t-ainm contráilte do na gardaí agus é ina chónaí ar ghort an bhaile acub — níl rud ar bith ag cinniúint air srl

TUILLEADH (1) ▼

Dhá dtugainnse chun cúirte é, mise i mbannaí nach mbainfeadh sé as m'ainm aríst mé.

→ aireachas

Beidh tú ar t'aireachas fhéin ann an chéad uair eile, mise i mbannaí!

→ amach

Cheannódh sé an fheilm thar barr amach dhá bhfaigheadh sé aon duine le dhul i mbannaí air sa mbainc.

→ lig amach

Ní ligfidh an bainc aon phínn amach anois gan gaimbín trom a bhaint amach air agus bannaí maith.

TUILLEADH (1) ▼

Bí siúráilte nach ligfidh siad aon phínn amach gan bannaí.

→ failic

Má thugann tú an t-airgead dó sin, déanfaidh sé failic air. Níl duine ar bith is dearfa dhuit a thabhairt dó na do Ph. Mise i mbannaí nach gcaithfidh sé sin é

→ fiodgháire

Ba bheag an fiodgháire a dhéanfadh sé dhá leathnaítí dorna maith crua ar chnáimh a ghéill. Mise i mbannaí go gcuirfeadh sin ó fhiodgháire é. Bhí scaitheamh agus dhéanfadh na daoine sin fhéin leis, ach níl muid in ann anois

→ fuadar

Ní bheadh leath oiread fudair fút ag dul chuig an aifreann. Mise i mbannaí nár mhiste leat dhá mbeifeá deireanach ag dul ansin. Ach ní fhailleoidh tú do ghnaithe má bhíonn aon phínn agat le dhul chuig an teach ósta. Is olc í do cheird muis. Diabhal bréag nach olc

→ isteach

Mise i mbannaí, nach mbrúfaidh sé isteach ar chuid duine ar bith eile ach ar a gcuid s'agaibhse, mar airíonn sé go dona sibh — níl sibh in ann a gceart a choinneáil agus é a ruaigeadh, agus dhá bh(r)íthin sin, tá sé ag glacadh binne ar bhur gcuid feamainne nó eile

→ íoc

Mise i mbannaí gur íoc sé ann, ach dhá ndéanadh páiste ar bith eile é, ní chuirfeadh sé ceist ar bith air (máthair a bhí ag clamhsán gur bhuail an máistir scoile a páiste)

→ feadh

Bhí sé an-tsaighdte in aghaidh an Ghovernment. Ach ar feadh is an pinsean a fháil, mise i mbannaí nár chuala aon duine mórán fuasaoide aige ó shin

→ fiagaí

Má bhíonn tae le fáil in áit ar bith sa tír, mise i mbannaí nach mbeidh sé ann i ngan fhios di sin. Togha fiagaí í (soláthraí; fáiteallach)

→ fuiligh

D'fhuiligh an gliomach ar mo mhéir. Ní raibh aon bhannaí ann — ghearr sé í; bhain sé fuil aisti

→ fuinneamh

An bealach is fusa broc a chur as brocach, staic de mhaide a shá isteach, é a chur i bhfostós ina chuid fíonnaigh agus cor fuinnimh a chur ann nó go nairí tú fuinneamh ag dul sa gcraiceann freisin. Mise i mbannaí gur furasta é a thabhairt amach ansin. Níl aon mhadadh cruthaithe in ann broc a throid. Martróidh sé é

→ daidhciúil

Is daidhciúil an mhaise dhuit é. Mise i mbannaí dhuit dhá bhfaighteá neart slaite gur maith gasta a d'éireofá as an bhfaisean sin. Chonaic muid do mhacasamhail cheana, agus smachtaíodh iad

→ daigh

Tá dó croí agus dó ghoile agus dó bhoilg agus chuile dhó dhá bhfuil ann ag dul dó. Ach is maith atá a fhios agamsa céard atá ag dul dó sin: neart leoistíochta agus rístíocht. Dhá mbeireadh an t-athair ar mhaide nuair a thosaíos sé sin ag fuasaoid, agus tosaí dhá rúscadh leis aniar ar an dromán agus é a ruaigeadh amach ina ghnaithe, mise i mbannaí gur beag a fhuasaoid a bheadh aríst aige. Ach ag peataíocht leis a bhíos siad ina leaba sin

→ dallamullóg

Mura bhfuil uirthi ach dallamullóg, tiocfaidh sí uaidh. Má chuireann tú ar athrú áite í, mise i mbannaí gur gearr a bheas aon cheo dhó sin uirthi. Bhí na híochtair sin rófhliuch aici

→ daor 1

Ba daor a chuaigh an bualadh air, ach diabhal a ngabhfainn i mbannaí nach ndéanfadh sé aríst é dá dteagadh sé ar a dheis. 'Sé a bheadh deas air déarfainn

→ daor 3

Chuir mise ceangal na naoi ndaora ceart uirthi inniu. Ní bhfuair mé aon tiaráil ariamh ach í a sháinniú. Murach putachín beag le M. a casadh an bealach, bheinn in mo bhambairne. Ach mise i mbannaí dhuit nach mbrisfidh sí an chromnasc atá anois uirthi. Ní bhrisfeadh ná Goll Mac Móirne

→ dea-fhocal

Ní hé an dea-fhocal a bheadh in do bhéal leath chomh maith! Ach mise i mbannaí go dtógfaidh tú an drochfhocal sách gasta — focla míchuibhiúla; nó focla eascainí nó gáirsiúlachta

→ dealaigh

Ní dhealóidh siad sin leo nó go bhfága siad cithréim ar dhuine eicínt. Is maith ábalta na buachaillí iad, agus mise i mbannaí nach gceilfidh siad lúd a láimhe ar dhuine ar bith a chuirfeas aon araoid orthu, ná gan araoid ar bith má chaitheann siad ina gceann é

→ dearglaoch

Tá mé ag réabadh dearglaoich ar an aimsir seo (ag baint phortaigh dearglaoch). Má tá féin, is furasta í a mhúnláil, ní hé fearacht portach na bliana anuraidh é. Mise i mbannaí gur beag a leacógaí a dhéanfas an mhóin seo nuair a chaithfeas tú suas í, ach bhí na portaigh eile dubhdhomhain

→ dearmad 1

Sea! Ardóidh sé leis mo phíopasa go maith ach cé a gheobhas aon bhrabach air fhéin. Mise i mbannaí nach bhfágfadh sé a phíopa féin ina dhiaidh anseo. Mo chreach mhaidne ghéar tú! Ní bheidh aon dearmad uaidh air sin

→ de

Níl mórán de néal air, mise i mbannaí!

→ deis

Ní fheicimse dream ar bith anois is fhearr a bhfuil deis tógtha orthu ná an dream atá ag imeacht ar an scoir. Mise i mbannaí nach ngabhfaidh aon duine acu a chodladh an lá sin d'uireasa béilí feola, ní hé sin domsa agus duitse é

→ deoin

Mura n-ithe sé dhá dheoin féin é, cén mhaith a bheith ag sáraíocht leis. "Tairg bia do dhuine beo agus mura n-ithe sé é, ligeadh sé dhó". Mise i mbannaí dhá mbeadh ocras air go mba deacair é a choinneáil uaidh

→ diaidh

D'éirigh sé as an nathaíocht sin. D'fhága sé ina dhiaidh í. Níl a fhios agam nach bhfuair sé a sháith di. Bhí sé ag tarraingt an iomarca síomálachaí air féin lena chuid dea-chainte. Is maith an bannaí ar an teanga a mhic ó, corrchniogaide a fháil

TUILLEADH (2) ▼

Mise i mbannaí go bhfuil an furú ina dhiaidh. Is dual dó sin mar bhí sé i ndiaidh a athar féin

Shílfeá nach bhfuil breathnú ar bith i ndiaidh na gcaorach sin, ach cead acu a rogha rud a dhéanamh. Bhí siad thoir ar chuid J. T. Mh. inniu. Mise i mbannaí má bhíonn a gcuid féin foghlaithe gur maith gasta a bheas sibh amuigh dhá fhuagairt