buail suas
1.
buailte suas: na cnámha a bheith as úsáide; craplú; ag coinneáil an tí.
+–
Tá sé buailte suas ag (le) na scoilteachaí.
Buaileadh suas ar fad le gairid é, níl sé in ann corraí amach anois chor ar bith.
TUILLEADH (19) ▼
Tá sé buailte suas ar fad, ó bhí an ruaig thinnis sin air go deireanach.
Tá sí ag fuasaoid faoi bheith buailte suas, agus i nDomhnach, tá sé in am sin aici chuile lá feasta.
Feiceann muide aos óg buailte suas ar an saol seo, ní áirím seandaoine.
An bhfuil do bhicycle buailte suas?
Níl neart aige múr báistí a fháil nach mbíonn sé buailte suas ar fad ar feadh míosa ina dhiaidh. Tá sé an-ghoilliúnach an duine bocht.
Ní bhíodh sí buailte suas mar sin go dtí gairid ó shin. Deir sí fhéin gur fuíoll bruitíní é. Ní raibh an bhruitíneach uirthi go dtí anuraidh, agus is olc í le theacht ar sheanduine mar sin.
Tá mé buailte suas as na cosa ar fad le seal, ach dheamhan pian ná tinneas orm thairis sin — níl siúl an bhealaigh ionam ag mo chosa ach dheamhan mairg orm thairis sin.
As na cosa a bhuailtear suas na seandaoine i gcónaí
Thóg na bróga nua léasrachaí ar mo shála agus tá mé buailte suas sa siúl ar fad le seachtain — níor fhan aon tsiúl agam le seachtain.
Ag mo dhroim atá mé buailte suas. Níl neart agam cor ar bith a bhaint as nach gcránn sé go croí mé. Tá sé amhlaidh ó bhain mé an stangadh sin asam fhéin leis an mbeart coirce.
Ní hé a d'fheilfeadh don duine bocht a bheith buailte suas i lár an earraigh thall, ach cén neart atá air.
Is suarach an t-ionadh é a bheith buailte suas agus a bhfuair sé de fhliuchán agus de chruatan ariamh. An té a gheobhas an fliuchán tiocfaidh sé roimhe uair eicínt, luath nó mall.
Léann sé an draoi anois ó buaileadh suas é.
Ba chantalach an éadáil é san am a raibh sé buailte suas.
Chuir sé a rúitín as áit agus tá sé buailte suas gan aon choisméig siúil anois.
Ní féidir seasamh leis le cantal ó buaileadh suas é.
Is fada an lá buailte suas anois é.
Má tá sé buailte suas as na cosa, dheamhan bualadh suas ar a theanga muis — tá neart le rá aige
Tá Meiriceá buailte suas sa saothrú — níl an oiread saothrú ann agus a bhíodh
2.
É buailte suas liom: bonn ar-aon liom; le m'ais
+–
Bhí sé buailte suas leis an taobh agam ar an toirt.
Is gearr a chuaigh mé go raibh sé buailte suas leis an taobh agam aríst
TUILLEADH (2) ▼
Chonaic mé ag gabháil soir an bóthar é, agus rúisc mhór de bhean buailte suas leis an taobh aige
Dhíbir mé uaim é, ach ba gearr aríst go raibh sé buailte suas le m'ais (liom, in m'aice srl.)
buail suas in iontrálacha eile (50+)
→
fios
Ná téirigh suas ag an damhsa sin anocht. Níl a fhios go té sin. Dhá mbeadh bleitheach ólta ag an ngrísc sin as L., ba bheag an tsuim a bheadh acu gléasadh buailte a thabhairt duit
→
cleite
Tá E. chomh láidir le tarbh. Chonaic mise é lá an t-am a raibh an motorbicycle aige. Buaileadh suas air é thoir ag tigh D. agus bhí sé dhá shá anoir chomh fada leis an teach seo. Ba mheata leis an sá, agus dheamhan ceo a rinne sé, ach é a ardú faoin ascaill, idir chorp chleite is sciathán, gur leag sé istigh ar an urlár anseo é!
+
→
baile
Is aisteach an áit ar buaileadh suas é agus é ar ghort an bhaile —thug sé uaidh, nó ní raibh sé in ann a dhul ní b'fhaide le ocras, sliabh gortach, tuirse srl., agus é ionann is sa mbaile.
TUILLEADH (1) ▼
Níor buaileadh suas an bicycle orm go raibh mé anoir ag B. an D., agus níor chás ar bith dhom é ó bhí mé ar ghort an bhaile.
+
→
bealach
Ní fheicfeá ar bóthar ná ar bealach anois é, muran buailte suas atá sé.
TUILLEADH (2) ▼
Murach gur buailte suas atá sé, d'fheicfinn i mbealach nó i ndearmad le fada é, ach ní fhacas.
Buaileadh suas faoi bhealach é agus b'éigean dó a dhul isteach i dteachín a bhí ar shúil an bhóthair go ligeadh sé an oíche thairis ann.
Bhí muid dhá uair go láidir ar an gcarraig san am ar bhuail ceann cruachán M. B. Chuir sé dhá sheanurchar sa bhfarraige é, agus chornaigh sé suas an dorú. 'Ní áit buaile ná seanbhaile d'aon duine an charraig seo,' adeir sé, agus lig sé leis fhéin suas an duirling.
→
binse
Ní chorraíonn sí chor ar bith den bhinse sa gclúid. Sílim go bhfuil sí buailte suas sa siúl.
Is beag an dochar do ghasúir, speireachaí agus bonnbhualadh fhéin a bheith orthub agus a bhfuil de chlocha bioracha ar na bóithrí. Tá cladach acub ansin thíos agus dheamhan duine dhá dteangmhóidh ceann acub le na chosa nach mbeidh buailte suas aríst ar feadh na bliana.
+
→
buadán
Ar an dá luath agus a gcaithfidh sé glasrú (glasreo) ar bith seaca, buailfidh sé suas buadáin ar na bróga. Ach ar ndóigh ní mór dhó sin, agus chomh tromchosach místuama agus atá sé ar na boinn.
TUILLEADH (1) ▼
Tá an putach sin thíos ag L. Mh. buailte suas as na cosa ar fad. Feicim é ag imeacht agus buadán ar leathchois aige, agus an ceann eile craptha.
+
→
buail ar
Buail suas ort fhéin an cóta seo agus is mór an teolaíocht duit é.
TUILLEADH (1) ▼
Sin é nach raibh i bhfad ag fáil mná sa gcruinniú. Dheamhan a ndearna sé ach siúl suas go dtí an chéad cheann a chas leis agus bleid a bhualadh uirthi agus í a ardú leis. Sin é ar chuma ar bith buailim ort agus tigim leat. Is fada go ndéanfadh fear na háite seo é in áit strainséara, ná a ligfeadh an faitíos dó a dhéanamh.
Más léithe bualadh faoin saol chor ar bith, tá sé ag síneadh suas le n-am aici anois. Ní fhilleann an óige faoi dhó
+
→
buail
Ní bhuailfidh aon bhreac go faoithin thú mura gcuire tú suas baoite ceart, agus ní fiú do sheacht mallacht na portáin sin gan péiste talúna nó péiste rua ina n-aice.
TUILLEADH (3) ▼
Bhuail sé suas go Maigh Cuilinn inné, agus dheamhan amharc a chonaic muide air ó shin.
Níl bualadh a mhic sna seacht bpobail ar scabhaitéireacht agus ar mhínós. Tá sé tugtha suas dhó ag chuile dhuine dhá gcasfaidh leat.
Tá muintir an phobail seo buailte d'uireasa siamsa ná cuideachta ar bith ach go mbuaile an diabhal i gcinc an mhuiníl iad! Nuair a bhí áit damhsa acub, níorbh bheo iad gan a bheith ag troid agus ag achrann go mb'éigean é a dhúnadh suas!
+
→
buille
Is diabhaltaí an buille ort do bhicycle a bheith buailte suas. D'fhéadfá éirí amach dhuit fhéin corruair tharas a bheith cuibhrithe istigh i gcónaí.
TUILLEADH (2) ▼
Is dalbaí an buille ar an tír seo go bhfuil Meiriceá buailte suas sa saothrú. Airíonn cuid mhaith é a d'fhaigheadh lán laidhre chuile Nollaig roimhe seo.
Is mór an buille air go raibh sé buailte suas i gcaitheamh an earraigh. Níor chuir sé síol i dtalamh fós i mbliana.
→
ainm
Tá sé in ainm is a bheith buailte suas, ach is beag dhá chuid leadaíochta é sílim — ligeann sé fhéin air fhéin go bhfuil sé tinn, ach leisce atá ag gabháil dó cheapfainnse
→
amach
Tá sé buailte suas amach is amach anois — níl éitir ar bith fanta ann; tá sé lag lúbach, agus gan é in ann corraí amach
→
anuas
Mura raibh an céad sáraithe aige, bhí sé suas is anuas leis, agus dheamhan pian ná tinneas a bhí air gur bhuail tinneas an bháis é.
→
anáil
Is togha coisí céad slat é, ach buailtear suas san anáil é uaidh sin amach — tagann an anáil gearr air; loiceann an anáil air
→
feiliún
Tá sé buailte suas aríst, leis an bhfeiliún. Tháinig staic de chnáimh as an lá cheana agus bhí sé chomh fada le do laidhricín, slán an tsamhail! Tá a chuid maitheasa ar iarraidh tá faitíos orm
→
fraigh
Chuaigh sí sna fraitheachaí ansin. Bhuail sí síos Gaillimh agus d'imigh sí le mairnéalach agus níor tháinig litir ná scuan uaithi uaidh sin suas
→
fóin
M'anam muise go bhfuil an maide sin ag déanamh fóinte (ag fóint) dhomsa ó buaileadh suas as na cosa mé
→
feall 1
Is mór an feall go bhfuil sé buailte suas. Dhá mbeadh sea ar bith ann muis, d'fheicfeá ar cuairt é na hoícheantaí seo. Ní raibh léamh ar bith air
→
fuiligh
Bhí mé an-bhuailte suas le coicís. Choinnigh mé an leaba. Shílfeá nach raibh tsiocair ar bith agam mura fuacht a fuair mé oíche na tórramh. Ach deir siad gur furasta fuiliú ar cheann carrach
Ní daidhciúil go dtí é. Chonaic mé na gearrbhodaigh anseo thíos oíche. Bhí siad ag caitheamh clochneart. Chaith seisean í chomh maith le duine. Bhí timpeall is troigh ag C. ar chuile dhuine eile dhá raibh ann. Chaith seisean trí nó ceathair de chuarta aríst, ach, má chaith féin, dar diagaí chinn air marc C. a chrinnt. D'fháisc sé air a sheaicéad a mhic ó agus seo leis suas an bóithrín le teann daidhce faoi gur bhuail C. é
→
dairt
Is túisce a ghabhfainn ag caitheamh dairteachaí le Árainn ná a bhuailfinn faoin obair gan tabhairt sin, agus gan a fhios agam cá'il mo luach saothair, mar adeir an ceann eile. Meas tusa an dtiocfainnse do mo mheath féin agus ag cur mo chuid allais ag iarraidh seanmhóinteáin atá ansin suas a shaothrú — scáth chúig phunt airgid. Nach mé atá adhartha, mar adeir fear an Achréidh. Is deacair a dhul ag iarraidh maitheasa ar dhream ar bith a shíleas go mbeidh aon tabhairt go brách sa moing chaca sin
Dá mbeifeá an fhad ar neamhchodladh agus atá mise, bheifeá féin in do dhall dúda freisin. Níl a fhios agam ó fhlaithis Dé céard atá orm. Chuaigh mé ag an dochtúr agus thug sé cupla buidéal dom, ach bhí mé chomh maith dhá bhfuireasa. Níor chaith mé an ceann deiridh a thug sé dhom chor ar bith. Sin é an chaoi a bhfuil mé. Buaileann codladh mé mar seo agus bím in mo dhall dúda leis, ach ar an dá luath is a dtéim ar an leaba, imíonn sé d'aon iarraidh … Bím ag titim in mo chodladh agus airím ualach eicínt i mbéal mo chléibh, agus mar a bheadh pléascadh eicínt in mo phíobán. Dúisím suas de gheit. Uaidh sin amach, tá mise réidh le codladh
→
danra
Ná bac le danra a mhic ó. Tá sé chomh danra le múille. D'iarr siad air anuraidh a dhul agus teach nua a dhéanamh ar thalamh C. E. — is leisean é. Níor labhair sé aon smid leo aríst go bhfaca siad mí. Taca na Nollag, bhuail sé féin suas ann gan iarraidh gan achainí agus bhí leath an bhalla déanta aige agus gan fios ag aon duine air
+
→
deachma
Bhí cion cheithre cléibh fhataí ansin thuas agam arú aréir. Níor fhéad mé dhá gclúdú an áit a dtáinig scéala agam go raibh an bhodóig i dtinneas lao. Bhí sé amach in am suipéir go raibh an gó (gábh?) sin thart. Ba duibhe an oíche ná an phic, agus bhuail drogall mé a dhul soir ag plé leo an tráth sin d'oíche. Shíl mé dheamhan clóic a bheadh orthu. Ní raibh amuigh ach corr-réaltóg agus ní raibh an ghaoth ó thuaidh. Ach mo léan deacrach, rinne sé an sioc deireadh oíche, agus mhill sé iad fré chéile. Níor chás é dhá mbeidís cruinn baileach fhéin, ach bhí siad fágtha ina scaipiúch agam ag ceapadh go sroichinn ar ais. Níl luach leithpínne mhaith anois iontu ach a gcaitheamh ag an deachma. Is deacair do dhuine aonraic a bheith suas le chuile obair. Níl aon ghair aige air
TUILLEADH (1) ▼
Níl na ceanna cruacháin ná na malraigh Cháit sin le n-ithe chor ar bith. Má bhuaileann siad go deo an duán agat, caith ag an deachma iad. A mhalrait níl le déanamh leo. Nach cloigeann ar fad é an ceann cruacháin. Bhí mé lá i mbliana ansin thíos ar an starráinín, agus bhí siad do mo bhualadh chomh tréan in Éirinn agus a bhí mé dhá gcaitheamh i bhfarraige. Ach dhá mbeinn ann go dtiteadh déidín agam, ní bhfaighinn priocadh ó thada eile. Ghliondáil mé suas mo dhorú faoi dheireadh le cantal, agus aníos liom. Ná bac thusa le lá ar bith a mbeidh bualadh ar a leithidí sin. Tá tú réidh le iasc an lá sin
→
dealbh 2
Theagadh sé thíos againne chuile oíche dhár dhealbh an ghrian, nó gur buaileadh suas as na cosa é faoi dheireadh, agus go mb'éigean dó fanacht istigh. Má ba fliuch fuar an oíche, theagadh sé. Sílim nár loic sé an oíche féin ar feadh scór blianta …
+
→
dealg
An bhfeiceann tú mac P. N. atá san easpaicil le dul chun bliana lena láimh. Is mór adéarfá dhá dtugadh duine tsiocair dhó féin, ach 'sé a raibh de shiocair aige sin é a bheith ag briseadh cloch le oirdín ansiúd in aice an tí. D'éirigh fleasc beag den chloich — fleasc a bhí chomh tanaí le lann scine. Bhuail sé sa láimh é. Níor chuir sé suim ar bith ann, mar níor fhuiligh sí féin air. Dheamhan oiread is cuimhniú a rinne sé air go ceann seachtaine aríst, nuair a shéid sí suas. Rinne sí bollóg le at. Sin é an uair a chuimhnigh sé ar na clocha. Chuaigh sé go dtí an dochtúr agus chuir sé san easpaicil ar an bpointe é, agus tá sé ann ó shin. Déarfá go mba fánach an tsiocair a bhí ag an duine bocht sin. Ach sin é. Níl lot ar bith nach mbeadh dealg chomh dona leis
TUILLEADH (1) ▼
Níl aon lá san aer nach bhfuil na cosa buailte suas acu le deilgne. Bíonn muid ag iarraidh orthu na bróga a choinneáil orthu, ach níl aon mhaith acu ann ina dhiaidh sin go ngreada siad sna boinn. Tá a shliocht orthu
Ní bhuailfidh sé aon ghráinne coirce an tseachtain seo anois. Má tá an t-engine briste, ní foláir seachtain go maith a fhágáil ag an deasúchán. 'Sé díol an mhí-áidh a leithidí sin a dheasú má bhuailtear suas iad
→
deilbh 1
An Crann Deilbh: "de mhaidí coille a dhéantaí iad. Chaití a dtomhais le riail le fad áirid a bheith iontu agus leithead áirid sna maidí trasna. Dhá chuaille a bheadh ann agus dhá mhaide trasna. Rinne P. M. Mh. ceann acu dhúinne anseo. Níl a fhios agam cá'il sé anois: ag imeacht i chuile áit a mbíonn deilbh le déanamh. Tá sé chomh maith dhúinn anois sneachta a chaitheamh ar a lorg chreidim. Ní deilbh a dhéanfas muide go brách aríst. Ní bheadh na gearrchailí sin in ann aon deilbh a dhéanamh …" Cur síos an tsnátha ar an gcrann deilbh (nó crann deilbhe; tá an dá leagan aige) "an dá chuaille a chur ina seasamh ansin le balla: ceann ag corr na fuinneoige agus an ceann eile tuairim is ag giall an dorais. Ní bheidís chomh hard leis an áiléar sin baileach. An dá mhaide trasna a chur suas orthu: ceann in íochtar agus ceann in uachtar agus iad ag dul isteach iontu in eangaí mar a bheadh leaba. Bíonn rungaí ar nós dréimire sa dá mhaide a bhíos ina seasamh ar a n-éadan: an t-éadan de na cuaillí a bhíos leat. Bíonn buimbiléad tuí ar an urlár agus dhá cheirtlín shnátha air, i riocht is nach mbeidh an snáth ag dul ar fud an tí ort. Ní dhéanfadh sé cúis duit tointe fada na hóinsí a bheith agat! Ansin tosóidh tú ag cur an tsnátha síos ar an gcrann. Crios a dhéanamh an chéad uair. Comhairfidh siad an oiread seo banláí (bandles) den tsnáth — an méid banlámh a bheas le dul san uige (/ɴ′eɡ′ə/) sin. Cuirfidh siad síos an snáth sin ar an gcrann agus beidh siad dhá chur sin síos choíchin nó go mbeidh a ndóthain thíos. Tosóidh siad ar an bpionna (runga) íochtair ar an taobh seo — taobh na ciotóige — agus tabharfaidh siad leo suas é ar na pionnaí — dhá chur orthu ar fiar — ach gan snaidhm ar bith a chur air ar an bpionna, nó go dté siad go barr. Anonn trasna ansin agus anuas ar an deis chéanna ar an taobh eile ó runga go runga go dteaga siad go talamh. Anall trasna go dtí an áit ar thosaigh siad agus ar ais aríst ar an gcaoi chéanna, nó go mbeidh deireadh na gclannaí thíos. Bíonn dhá phionna dhéag suas ar airde na maidí. Scaití bheadh agus tuilleadh. Féadfaidh siad tuilleadh rungaí a chur ann de réir (léar adúirt sé) mar a fheilfeas dóibh. Tugtar céadta sa deilbh den uige léar (de réir) mar is maith leat leithead a bheith ann. Féadfaidh siad hocht gcéad (snáth) nó seacht gcéad a chur ann. Mura mbeadh ann ach seacht gcéad, ní bheadh aon leithead ag an snáth nuair a bheadh sé deilbhthe. Beidh leithead ag hocht gcéad. Nuair a bhíos an oiread seo clannaí thíos ar an gcrann buaileann siad sreangáinín ar an méid sin. Céad a bheadh ansin. Beidh farasbarr leithid san éadach léar (de réir) mar a ghabhfas céadta ar an gcrann. Féadfaidh tú deilbh dhá shnáth a dhéanamh nó dhá shnáth dhéag nó scór má thograíonn tú. Chonaic mé chaon chineál acu. Bíonn chúig chlannaí fichead i chuile chéad. Ní foláir fios a bheith agat cé mhéad céad ann shula bhaineas tú den chrann deilbh é. Nach in é an fáth a gcuirfidh tú síos air é. Comhairfear na clannaí amach ina gcéadta. Beidh an bhean nó an fear atá ag deilbh ag siúl i gcónaí i gcónaí. Ní fheilfeadh dhuit aon bhuille marbh a ligint in do chuid oibre dhá mbeifeá ag deilbh. Is maith an píosa de lá a chaithfeá ag deilbh giota. Sa ngeimhreadh bheifeá an lá leis ar fad. … Nuair a thógtar anuas den chrann é, bíonn an-fhad ann. Bhuailfeadh tú snaidhm nó crios ar chaon chloigeann dhe ansin, agus déanfaidh tú suas ina throisleáin é mar a bheadh gruaig mná ann go díreach. Sin í an uige. Tá sé faoi réir ansin le dhul ag an bhfíodóir … Gan amhras is aon tsnáth amháin a bheas ann. Dhá mbriseadh an snáth sa deilbh, ghreamódh sí ar an bpointe den chuid eile den tsnáth é. Chuirfeadh sí snaidhm air … " (Giota faoi dheilbh shnátha a fuair mé ó m'athair. Rinne sé féin an obair go minic)
Bhí an lao suas le uair idir chnámha agus é ag cinnt orm fhéin a thabhairt liom. D'fhan mar sin go ceann dhá lá, agus shílfeá nach raibh daorbhasctha di chor ar bith. Ach bhuail donacht ansin í, agus chaith sí mí mhór fhada idir luí agus éirí. Diabhal mé gur shíl mé féin go srianfadh sí as, ach cailleadh í faoi dheireadh agus faoi dhó
→
deis
Níl aon deis bhóithreoireachta aici anois ach na boinn ó buaileadh suas an seanbhicycle uirthi. Is mór an t-ionadh muis go bhféadann sí cónú sa mbaile, agus an faisean a bhí aici a bheith imithe chuile phointe dhá mbainfeadh clog nó watch
→
diúltú
Bhí diúltú aige roimh an aifreann ariamh fhéin, ní dhá roinnt leis é! Síos ag iascach, ná suas ag gróigeadh móna nó ag biorú claíochaí a bhuailfeadh sé ar uair an aifrinn, sé sin chomhuain is a bhí sé de rath air aon bhuille mhaitheasa a dhéanamh