Nualitriú
Bunlitriú
dé
—fc. dia
dé in iontrálacha eile (100+)
→
dáil
Bhí sé i ndáil le bheith tógtha ag na póilíos, nó go dtáinig an bhean anoir, agus gur iarr sí ar son Dé gan a chur isteach
→
dairt
Ara beannacht Dé dhuit, ní raibh sa rud a bhí ann an uair sin ach caitheamh dairteacha le hais na gcogaí a bhíos ann anois. Daoine a dhul amach ar aghaidh a chéile le claimhí, le sleáchaí agus le tuaití. Ar ndóigh, dheamhan deichniúr a bheadh maraithe seachtain. Is mó an t-ár a dhéanfadh bomb amháin anois ná a dhéanfaidís i gcaitheamh a saoil. Seo é deireadh an domhain ach grásta Dé. 'Sé Cogadh an Domhain é: Cogadh na gCríoch a bhí tugtha síos sa targaireacht. Dheamhan ceo dhá raibh sa targaireacht nach bhfuil istigh. Fainic thusa nach bhfuil
→
dall 2
Ní raibh aon ghair agamsa tada a rá. Bhí mise dall críochnaithe ar an scéal. Ní raibh a fhios agam ó fhlaithis Dé cé faoi a raibh sé ag caint
+
Ara beannacht Dé dhuit — a dhul ag cuartaíocht an tráth seo d'oíche agus mé in mo dhall dúda le codladh. An bhfuil a fhios agat go raibh an oíche thar droim aréir nuair a chuaigh mise a chodladh … bó a bhfuil a haimsir caite agus shílfeá go raibh an-chosúlacht uirthi in am suipéir aréir. Bhí na grianáin sleaiceáilte aici, ach mar sin féin níor rug sí
TUILLEADH (1) ▼
Dá mbeifeá an fhad ar neamhchodladh agus atá mise, bheifeá féin in do dhall dúda freisin. Níl a fhios agam ó fhlaithis Dé céard atá orm. Chuaigh mé ag an dochtúr agus thug sé cupla buidéal dom, ach bhí mé chomh maith dhá bhfuireasa. Níor chaith mé an ceann deiridh a thug sé dhom chor ar bith. Sin é an chaoi a bhfuil mé. Buaileann codladh mé mar seo agus bím in mo dhall dúda leis, ach ar an dá luath is a dtéim ar an leaba, imíonn sé d'aon iarraidh … Bím ag titim in mo chodladh agus airím ualach eicínt i mbéal mo chléibh, agus mar a bheadh pléascadh eicínt in mo phíobán. Dúisím suas de gheit. Uaidh sin amach, tá mise réidh le codladh
+
→
damanta
Deir siad go bhfuil Iúdás damanta. 'Sé a rinne spíodóireacht ar Mhac Dé
TUILLEADH (1) ▼
Tá sé sin damanta má damnaíodh aon duine ariamh — ach diúltaí muide dhó. Tús na breithe ag Mac Dé! Bhí sé go suarach, go ndéana Dia grásta air!
→
damnaigh
"Ach féacha gur damnaíodh leanbh na chúig mblian, a athair agus a mháthair agus é féin, mar gheall gur thug siad toil dhó a bheith ag loscadh na mionnaí mór agus ag maslú Dé" (as Argóinteacht Oisín agus Phádraig)
+
→
dán
Ar chuala tú ariamh Dán Mhac Dé— dán diaga
TUILLEADH (1) ▼
Is diabhlaí a chruthaigh sí faoi dheireadh thiar agus dán a chur ar fhear eicínt. Ach an bhfuil a fhios cé hé féin? Is méanar Dé dhó muis, agus é a bheith ceangailte leis an tsuaróigín siúd. Is fada dhó a shaol. Níl againn a rá ach go ndéana Dia grásta air, mar is gearr go ndéarfar leis é ar aon nós
→
danra
Tá an fheamainn dubh atá againne in áit chomh danra agus a chonaic tú ariamh: thíos ar chúla an charracáin. Bealach chomh haistreánach é agus atá sa gcladach, ach níor chás dúinn é murach chomh hachrannach agus atá an roinn féin: clochair agus clocha gránna ar fad í. Dhá mbeadh crann ní ba mheasa ann, is againn a thitfeadh sé, ach beidh athroinnt ar an gcladach an bhliain seo chugainn le cúnamh Dé
Tá an daoithiúlacht ag imeacht leis ariamh. Ó, chonaic mise a athair féin, agus ní thabharfadh sé slaidín cairr do Mh. Th. D. a raibh an carr cliste air anseo thíos. Tháinig sé isteach aige, agus d'iarr sé ar son Dé air a thabhairt dhó, agus ní thabharfadh sé saoradh ná séanadh dhó faoi. Scaoil sé amach aríst é, agus a dhá láimh chomh fada le chéile
→
daol
Theangmhaigh daol eicínt leis agus é a chastáil in éindí le mo dhuine. Sin é an cheád uair le bliain a bhfaca mé abuil a chéile iad. Murach (muna mbeadh) go n-airíonn sé brabach eicínt air muis, a Thiarna Dé is fada amach uaidh a d'fhanfadh sé
→
daor 3
Chuala mé go mb'éigean ceangal na naoi ndaora go daor agus go dochrach a chur ar an bhfear dubh seo thuas san oíche Dé Domhnaigh. Bhí braon sa stuaicín aige an áit a raibh sé thiar ag na cleamhnaithe, agus ar a theacht aniar dó, ba mhian leis a dhul suas agus píosaí pínne a dhéanamh de lucht an aird. B'éigean glaoch ar cheathar lena cheansú … Dar mo choinsias, ar a mhagadh sin féin, b'éigean a cheangal. Bhí sé ag stróiceadh ag iarraidh a dhul suas. Ar ndóigh mo léan dá dtéadh, gheobhadh sé fruisín thuas. Siúd iad na diabhail chéanna nach mórán éisteachta a bheadh acu leis
Deir siad nach bhfuil daorbhasctha de Mh. chor ar bith inniu. Is iontas sin. An té a d'fheicfeadh tráthnóna inné é, déarfadh sé nach sáródh sé an oíche, dá mbeadh Éire taobh leis. Ach ar ndóigh is gaire cabhair Dé ná an doras
Ní hí an dea-aithne atá agamsa ar an scólachán sin. Fhóbair sé mo chnámha a leonadh ansin thoir cheana; ach cúiteoidh mise leis é shula dté mé féin ná é féin i dtalamh, le cúnamh Dé
Má bhíonn an Naomh Pádraig ina bhreitheamh orainn, tabharfaidh sé dea-bhreith orainn le cúnamh Dé. Gheall sé nach bhfágfadh sé Clainne Gael ar deireadh
→
deachma
Níor chuala mé gur tógadh deachmaí anseo ariamh ach bhídís ansin thoir ar Dhúiche an Bh. Na ministéaraí a d'fhaigheadh iad sin nach iad. Dheamhan mórán a chuala mé ariamh fúthu. Tá siad sin caite suas le saol is aimsir … Ón drochshaol ab ea? Bail ó Dhia ort. Tá agus i bhfad roimhe. Rugadh m'athair — beannacht Dé lena anam — trí bliana roimh an Drochshaol (1846-1847) agus ní raibh siad ann lena linn. Cáid ó bhí Oíche na Stoirme Móire ann? … Céad bliain díreach. Bhuel is roimhe sin a bhí na deachmaí ann, más fada gearr roimhe é, sin rud nach feasach dom. Ach fiafraigh de Sh. Ó. C. é. Sin é an fear a inseos na húdair dhuit … Tá aois mhór agamsa air, ach má tá féin, níl mé ach ar chosa bacóige lena ais. Tá údar aige faoi chuile shórt ón Díle
Duine ar bith a dhéanfadh a mhacasamhail sin de rud, ní dea-chríoch a d'fhéadfadh a bheith air; tús na breithe ag Mac Dé
+
Go gcuire Mac dílis Dé an t-ádh ort! Nach in é a cheird sin i gcónaí. Gheallfadh sé an ghealach agus na réalta dhuit, ach 'sé an dea-ghealladh agus an droch-chomhlíonadh é. M'anam gurb é!
TUILLEADH (1) ▼
Sin é an rud is luar liom beo: duine ag rá leat go ndéanfaidh sé rud agus gan cuimhne ar bith féin aige air. B'fhearr leat duine adéarfadh suas le do bhéal nach ndéanfadh sé chor ar bith é, ná dea-ghealladh agus droch-chomhlíonadh mar sin. B'fhearr dhuit é freisin. Ara beannacht Dé dhuit!
→
dealbh 1
Póilí! Tá cúlshráideannaí ansiúd nach bhfeictear a dhealbh iontu ó bhliain go bliain. Go gcuire Mac Dé an t-ádh ort a mhic ó! Is measa an póilí i New York ná an crochadóir is mó sa mbaile mór. Níl ort ach ladhar a chaitheamh ag an bpóilí ann, agus d'fhéadfá lán sráide a mharú agus ní thiocfadh aon tréas go brách ort. Bhí aithne agamsa ar dhaoine a bhí sna póilíos ann — Éireannaigh. Cuid acu amach as do pharóiste féin …
Dheallródh aon duine beo istigh ar an teallach ann. Níl dé dhá bhfaca tú in do shaol ariamh aige. Cén chaoi a ndéanann sé bruitheachán ar bith
+
→
déan 1
M'anam nach ndéanfadh sé gnaithe do dhuine a gharraí a fhágáil ansin lá oibre agus a dhul ag breathnú ar rudaí den tsórt sin. Breá nach mbíonn siad acu Dé Domhnaigh?
TUILLEADH (1) ▼
Déanfaidh sí uair bhreá anois le cúnamh Dé
→
déanach
Ainneoin a raibh acu anseo scaitheamh, sin í an ceann deireanach déanach anois. Chuaigh scaipeadh orthu anonn is anall. Ní bheadh grásta Dé agat sa teach seo nach dtabharfaí uait é
→
deannach
Chuala mé gur bhain an fear seo thuas deannach as na másaí ag an inín faoi fhanacht amuigh san oíche Dé Domhnaigh. Bhí sé roimpi ag giall an dorais chuala mé, le beilt, agus bhí chaon iarraidh aige uirthi aniar sa gcadairne léithe ar feadh uaire ina dhiaidh sin. D'fhan muintir bharr an bhaile ag éisteacht leo ar feadh i bhfad. Ní raibh tada le cloisteáil uaidh ach "do gcuirfidh mise faoi ndeara dhuit" (do — aithris ar fhear nach raibh in ann a chuid g a rá; do = go)
+
Beannacht Dé dhuit! Is mó an déanamh suas atá ar an scráibín ná ar an duine uasal anois. Chonaic mise an saol, agus níl sé an fhad sin chor ar bith ach oiread, agus ní ligfeadh an náire d'fhear na tíre seo collar a chur air fhéin mura mbeadh posta ar fónamh aige. Ach feicim anois iad, agus dheamhan is móide luach a mbéilí a bheadh acu, agus tá collair orthu chomh leitheadach leis an té a mbeadh rud aige
TUILLEADH (2) ▼
Bíonn siad chomh déanta suas le ladies Dé Domhnaigh, ach dhá bhfeictheá lá den tseachtain iad, ní fhaca tú i gcaitheamh do shaoil ariamh aon tsraoilleannaí go dtí iad. Chuirfidís úis ort. Ach déanann siad sin an oiread oibre agus a dhéanfadh triúr fear ar bith
Tá rún siúlóide aige seo amach anocht agus an déanamh suas atá air. Feicim an aos óg anois chomh gléasta tráthnóna den tseachtain agus a bheidís Dé Domhnaigh
→
déanta
Ní chuirfinn suim ar bith ansin. Má tá i ndán éirí dhó éireoidh sé, dhá mbeadh déanta lena bhás ag dochtúirí na cruinne agus ag feara Fáil. Beannacht Dé dhuit. Cé mhéad duine a chonaic muid cheana a bhí tugtha suas ag dochtúirí, agus 'siad atá luath láidir inniu. Is fearr é Dia ná dochtúr ar bith
→
déantús
Ní fhágfaidh an dole sin déantús maitheasa ar bith san aos óg. Duine ar bith acu a bhfuil aon traidhfilín dó, níl aon tsástaíocht air a dhul ag obair. Is fearr leis an díomhaointeas fhad is a bheas luach tobac aige agus luach céilí san oíche Dé Domhnaigh. Sháraigh sé gach is a dtáinig amach ariamh, feictear dhomsa. Seo é an saol ar chuma ar bith a bhfuil na daoine ag fáil a mbeatha ó neamh
→
deara
Ní thabharfaidh an t-athair aon ní dhár dhealbh an ghrian faoi deara má ghníonn tusa do ghnaithe go cuibhiúil. Ach tarrtháil orainn ó Mhac Dé, gheobhaidh tú dual na droinne má bhraitheann sé thú
→
dearg 1
Sin í an cailín atá in ann an taobh dearg den talamh a chur aníos. Beannacht Dé dhuit féin agus do do sheirseach (seisreach). Cáid le dhul uirthi sin í (tractor) — tá sí in ann an fód a chasadh; an talamh a threabhadh.
D'fheicfeá deargadaol i chuile áit. Is minic a bhíos siad ag snámh ar an urlár ansin. Bíonn brat acu i móin freisin. Níl sé dhá lá fós ó chonaic mé maistín de dheargadaol ansin amuigh ar an mbóthar. Brúigh do chois air sin i chuile áit dhá bhfeice tú é. Is ceart é a mharú. Leis an Diabhal an deargadaol. Nach ndearna sé feall ar Mhac Dé! — creidtear seo. Buailtear cois air i gcónaí
Beidh gorta ann an bhliain seo chugainn! Níor mhinic leat an dea-scéal a bheith agat! Is gaire cabhair Dé ná an doras
+
→
deaslámh
Tá sé ar dheasláimh Dé anois — ar dheis Dé
TUILLEADH (1) ▼
Ar dheasláimh Dé go raibh a anam
+
→
deatach
Níl dé na deatach ann (fc. dé)
TUILLEADH (1) ▼
Ní hé boladh na deataí a bhí air maidin Dé Luain … bhuel ní móide gurb é. B'fhéidir gur boladh airgead luachra nó boladh eicínt eile mar sin a bhí air
→
deibhil
Dhá dteagadh deibhil ar bith d'fhéadfadh dream eicínt a dhul amach chomh fada leo, ach ní raibh aon bhád dhá rinneadh (dhár dearnadh) ariamh in ann é a mharaíocht (bharraíocht?). B'fhada a chaith duine acu ar an gcarraig, nó gur ardaigh an taoille tuile léithe an duine bocht. Ach cén neart a bhí air. Céad fáilte roimh ghrásta Dé
→
déidín
Titfidh déidín aige siod mura dtuga sibh cupla scilling dó le dhul ag an gcéilí. B'fhearr dhaoibh, má tá aon phínneachaí beaga ann, a gcaitheamh aige. Nach bhfuil an duine bocht ag saothrú an tsaoil sách dona agus gan é a choinneáil istigh san oíche Dé Domhnaigh. Dheamhan a n-éilíonn sé imeacht aon oíche eile
+
→
deilbh 1
Ní dheilbheoidh muid é Dé Céadaoin. Tá geis ar an gCéadaoin a dheirfiúr mo chroí. "Bearradh Luain nó deilbh Chéadaoin, ní raibh ariamh gan osna nó éagaoin"
TUILLEADH (1) ▼
Diabhal a ndéanfaidís aon deilbh Dé Céadaoin fadó, dhá bhfaighidís Éire bronnta orthu. Bhídís ag ceapadh dhá ndéanadh, nach mbeadh aon lá den ádh orthu. Bearradh Luain nó deilbh Chéadaoin adeiridís
+
→
déirce
Chreidim gur taobh leis an déirce agus "ar son Dé" a bheas muid go deo
TUILLEADH (1) ▼
Mura n-iarra siad an déirce in onóir Dé agus Mhuire, ní agróidh Dia ort gan a tabhairt dóibh
+
Sin é an deireadh a bhí ag a leithead ariamh. Má tá muiltí Dé mall, meileann siad go mín
TUILLEADH (3) ▼
Beannacht Dé dhuit, níl deireadh feicthe agat fós — tá tuilleadh le feiceáil
Ná bac leis an saol anois. Ní bheidh aon dhuine ann ina dhiaidh seo. 'Sé Cogadh an Domhain é. 'Sé, agus 'sé deireadh an domhain é ach grásta Dé
An bhfaca tú an chaoi a gcaitheann sé na scaltrachaí le gairid. Agus an chuma atá air ag báisteach. Dheamhan fiú agus an lá a tháinig aon samhradh anois le chúig bhliana, a bhféadfá caitheamh dhíot le brothaíl. Ó, 'sé deireadh an Domhain é ach grásta Dé
+
Tá sé ar an dé deiridh (fc. dé)
TUILLEADH (1) ▼
Phós sé ar lá deiridh na hInide! Beannacht Dé dhuit! Dhá mba é lá deiridh an domhain é, ba ghearr ar siúd pósadh!
+
→
deis
Is maith gasta a bhrisfeadh sé mé dhá dtugainn an deis dó, ach ní thabharfad le cúnamh Dé
TUILLEADH (4) ▼
Dhéanfainn sin féin, dá dteagadh sé ar mo dheis. B'fhéidir go dtiocfadh amach anseo le cúnamh Dé
Cé a chuir an deis siúd ar an dúchán móna? D'fhága duine eicínt béal in airde é, agus níl deoir as aer nach bhfuil ólta aige. Is cuma le cuid de na daoine é, ach an t-ualach sin a thabhairt as agus é a fhágáil faoi thoil deona Dé ansin. Ní gan uí gan ó móin a fháil anois
Tá sé ar dheis na glóire le cúnamh Dé (ar dheisiúr na glóire) — os comhair Dé sna flaithis
Ar dheis na glóire go raibh sé! Bhí chuile dhuine buíoch dó, agus beidh Dia freisin buíoch dó le cúnamh Dé
+
→
deoch 1
Beannacht Dé dhuit! Cén mhaith duit a bheith ar an sclaibéireacht sin. Nár ghluigh (ghlaoigh) tú deoch an dorais cheana tá dhá uair ó shin
TUILLEADH (1) ▼
Ar ndóigh, ní fhoilneodh aon duine é murach an deoch shuain. Cén chaoi a bhfoilneodh! Sceana agus seacht bhfaobhar orthu ag déanamh spólaí de do bholg! Beannacht Dé dhuit!
→
deoir
Beannacht Dé dhuit! Ag tuaradh tuilleadh báistí atá tú! Dheamhan deoir ann nach bhfuil caite cheana aige, míle buíochas le Dia!
→
deoladh
'Bíodh an cat mara ag an dochtúr,' adeir sé. 'Is fhearr a fhios agamsa céard a bhaineas dom féin, ná ag dochtúr ar bith. Ar son Dé tabhair dhom deoladh — dá mba é lón mo bháis é'
→
deoraí
Ní raibh an deoraí féin istigh romham. Ná dheamhan dé ná deatach a bhí ann. D'fhan mé ansin cosamar uaire nó go dtáinig T.
+
→
dia 1
A Mhic Dé!
TUILLEADH (35) ▼
A Mhic Dé bheannaithe anocht!
A Mhic Dé na trócaire
A Mhic Dé na ngrásta!
A Mhic Dé a crochadh sa gcrann!
A Mhic Dé agus a Athair Síoraí!
Dia dhá réiteach!; Dia dílis á réiteach!; Dia mór á réiteach!; Dia dhá réiteach, agus Dia dhá réiteach aríst eile!; Dia mór na ngrást á réiteach!; Dia agus Muire dhá réiteach!; A Mhic Dé anocht á réiteach; a Dhia agus a Mhuire mhór dhá réiteach srl. — deirtear é nuair a bhíos brón, pian, múisiam srl. ar dhuine, nuair a bhíos éagóir dhá dhéanamh air, nuair nach mbíonn an saol ag féithiú leis nó a leithide. Tá sé an-choitianta i gcaint, agus deirtear le rudaí sách fánach é go minic
Beannacht Dé dhuit! Agus lig dom — le achainí nó iontas
Beannacht Dé dhuit agus éirigh as — as ucht Dé dhuit agus éirigh as
Beannacht Dé dhuit agus bíodh ciall agat — as ucht Dé ort (dhuit) agus bíodh ciall agat
Beannacht Dé dhuit! Nach simplí a shíleas tú é a bheith!
Beannacht Dé dhuit! Níl pínn rua aige, ní áirím céad punt
As ucht Dé dhuit agus fan as
As ucht Dé ort agus fan as — iarraim go dúthrachtach ort fanacht as
As ucht Dé ort ar bhuail? Má bhuail muis, beidh dlí ann
As ucht Dé ort! Níl tú dhá rá liom. Is dona a chreidim é
Ar son Dé agus éirigh dhíom
Ar son Dé, an raibh sé agaibh!
Ar son Dé ort agus éist liom!
D'iarr sé gail thobac orm ar son Dé
Tabhair dhom déirce in onóir Dé agus Mhuire
In onóir Dé agus Mhuire lig amach mé, agus ná fuiligh orm
In onóir Dé agus Mhuire na heitigh mé faoi lóistín an oíche bheannaithe atá ann!
Déanfaidh mé amárach é le cúnamh Dé (le cuidiú Dé, in aice cúnta Dé srl.)
Dar Láimh Dé!
Tá a fhios ag Mac Dé bheannaithe, a mhac, gur dhúirt sé sin
Dia anseo!; go mbeannaí Dia (anseo)!; Dia ann!; Bail ó Dhia oraibh! Bail Dé oraibh!; Bail ó Dhia anseo!; Bail ó Dhia oraibh féin!; Bail Dé agus Mhuire oraibh! — beannú ar a theacht isteach do dhuine i dteach; tá na leagain seo uileag air. Bail ó Dhia oraibh is coitianta measaim, ach tá Dia anngo mbeannaí Dia anseo agus bail Dé anseo an-choitianta freisin. Tá teanntás thar an gcuid eile i bail ó Dhia anseo nó Dia anseo
Bail ó Dhia oraibh (bail ó 'ia 'rraí); Bail Dé oraibh! — sin é adeireas duine ag dhul thar duine a bhíos ag obair, nó le bó, capall, duine, páiste srl. Deirtear bail ó Dhia ar an obair, nó bail Dé ar an obair scaití, ach is annamh é
"Choimrí Dé, Mhic Dara agus Mhic Duach thú" — le duine ag dul ar aistir nó a leithide, curachaí ag dul chun farraige srl.
Go gcuire Mac dílis Dé an t-ádh ort agus lig dom! — dhá mbeadh duine do do chiapadh nó a leithide
Aingeal Dé in aghaidh do ghutha, agus poll do shróine in aghaidh an tsrutha — rud adeirtear le duine a ghníos eascainí ort
Dhá fheabhas tí Dé (ach é? Aodh? adeirtear go minic), is fhearr tí dhuine fhéin
Is gaire cabhair Dé ná an doras
Ba é cóir Dé é (leathchóir Dé srl. fc. cóir)
Ar éigean Dé a rinne mé chor ar bith é — ar ín ar éigean
Tús na breithe ag Mac Dé! — ní ceart do dhuine breith a thabhairt ar dhuine eile i dtaobh a shaoil. Fágtar é sin faoi Dhia