Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: déan do

Nualitriú Bunlitriú

déan do

—

+–

Déanann sé leas (maith, gar, soilíos, oibleagáid srl.) dom

Rinne sé díobháil (dochar, místaid, mínós srl.) dom

TUILLEADH (3) ▼

Is fada a chaith sé ag déanamh maitheasa dhom

Tá sé ag déanamh bioráin dom (fc. biorán)

Rinne sé trua dhom

+–

Rinne sé eolas dom go dtí an áit — threoraigh sé ann mé; thug sé eolas an bhealaigh dhom, nó thaispeáin sé dhom cá ngabhfainn

Déanfaidh duine ar bith eolas duit ann

TUILLEADH (2) ▼

"Cuir do shrón romhat agus déanfaidh sí eolas"

Déanfaidh mé comhartha dhuit

Féach freisin

→ do 1

déan do in iontrálacha eile (50+)

→ aisfhreagra

Nach maith uait aisfhreagra a thabhairt do dhuine! Bhí rud le déanamh leat!

→ fara

Níl aon deis farúch ag cearca sna tithe nua sin ach oiread, mura ndéana duine féin faraí dóibh. Ba bheag na faraí a bhíodh acu fadó sna seanphúiríní, agus dar príosta bhíodh an oiread uibheachaí dhá mbarr agus atá anois

→ fearacht

Dhá ndéanadh sé fearacht an rud a rinne sé cheana (fearacht mar a rinne sé cheana; fearacht cheana; fearacht an uair cheana), is mór a thabharfadh a mbeannacht dó. Rinne sé an grá dia an uair sin ar chaoi ar bith

TUILLEADH (1) ▼

Rinne sé muis. A fhearacht sin, b'fhearr dó gan bacadh leis (a fhearacht siúd) — b'fhearr gan a dhéanamh

→ fearann

Rinne sí cheithre leith den cháca, agus thug sí dóibh é: fearann an duine. Níor bhain sí fhéin oiread agus an bhearna bhruite as. Dheamhan é muis. Ba mhór an trua iad ar aon chor: lucht bóthair agus bealaigh

→ fear

Go lige Dia a sláinte di! Is mór an grá dia a rinne sí agus an dílleachta bocht sin a thabhairt léithe. Fearfaidh Dia agus Muire Mháthair a cuid grá dia uirthi. 'Siad atá i riocht

→ fearthainn

Aimsir fhearthainne den tsórt seo, b'fhearr do dhuine fanacht chois na tine agus gan a bheith dhá chailleadh fhéin, ar scáth a mbeadh déanta aige. Ní raibh aon cheo ariamh de bharr breacaimsir mar seo

→ fiosacht

Ba bheag a bhí le déanamh agat ól a thabhairt dó sin agus a fhiosacht duit nach dtabharfadh sé fhéin deoir do Dhia shúlach

→ fios

Mura bhfuil fios an bhealaigh agat, gabhfaidh mise ag déanamh treoir duit

TUILLEADH (1) ▼

Tabhair fios dom faoin rud atá le déanamh agam — inis dom

→ fobhairne

Níor mhór dhuit agat d'fhear fobhairne an lá sin. Bhí do chnaipe déanta murach go ndearna sé tarrtháil ort. Mharódh na Peaitseachaí thú

→ focal

Más fear do t'fhocal tú déanfaidh tú anois é — dúirt tú go ndéanfá é; gheall tú go ndéanfá é

→ foilsigh

Nár lige Dia go bhfearfadh sé a chionta air. Tá an rud thart anois, agus níl muid ag guí an oilc dó, théis a ndearna sé orainn. Ach foilseeoidh Dia an chréatúlacht luath nó mall

TUILLEADH (1) ▼

Ba deacair dóibh an t-ádh a bheith orthu, go mba leo fhéin uainne é. Shíl siad go raibh siad ina rith seoil ceart críochnaithe anois. Bhí a dhá láimh timpeall ar an saol. Ach is ag Dia is fhearr a fhios. Foilsíonn Dia an chneámhaireacht agus an míscrupall i gcónaí. Is fada ar an saol mé agus níl aon lá ó tháinig cuimhne dhom nach amhlaidh a fheicim é. Chuala tú an scéal faoin bhfear a chonaic fear eile ag marú duine agus dhá chur i ngan fhios. Mhionnaigh sé agus mhóidigh sé mura bhfoilsíodh Dia é nach mbeadh aon aird aige fhéin ar Dhia níos mó. D'fhan mar sin. Chonaic sé go raibh an saol ag féithiú leis an té a rinne an marú … Sin é an chaoi a raibh sé. Bhí fear eile marbh cheana ag an té a maraíodh. Nach maith gur fhoilsigh Dia an choir sin!

→ follasach

Murach chomh follasach agus a rinne sé é, bhí an báire leis. Más le duine caimiléireacht a dhéanamh, ní mór dó a bheith cuibhiúil!

TUILLEADH (1) ▼

Is follasach dom anois nach ndearna mé an ceart. Ach ina dhiaidh a fheictear a leas don Éireannach, adeir siad

→ foláir

Ní foláir duit foighid a bheith agat. Ní dhéanfar de rith ná de léim mar sin é

→ fortabháil

M'anam nach beag dom a bhfuil ag fortabháil orm cheana agus gan tusa a dhul ag cur tuillidh orm. Cén chaoi a bhféadfainnse a bheith san airdeall ar do chuid beathach. Tá mo chuid fhéin ag déanamh cíor tuaifil díom. Má ba leat féarach a cheannacht, bhí agat é a fháil in aice láthair: sin nó ligean dó ar fad. Bheadh bó trí lá báite nó basctha ansin thuas shul má gheofaí í

→ fraiseach

Seachain anois a ndéanfá fraiseach den phunt sin mar a níos tú i gcónaí. Ní bheadh caitheamh ina dhiaidh ar bith agam murach an dream a mbíonn tú ag tiomaint óil orthu. Diabhal uisce na bhfataí a thabharfainn dóibh

→ freagair

Dhá bhféadainn leathbhróig eile a fháil anois a d'fhreagródh di sin, bheadh liom. Dheamhan poll ná púirín uirthi sin. Meas tú nach ndéanfadh gréasaí leathbhróig dom?

→ friochanta

Nach friochanta atá an laoidín sin. Ní maith a bhí a chosa déanta aige nuair a bhí sé ag breathnú soir thar claí. Má théann sé lena mháthair, is dual dó an bhradaíl a bheith ann. Ba é díol an chlampair í a choinneáil anoir thar an gclaí sin ach oiread

→ froigisí

Tá léinteachaí na bhfrogaisí caite in aer. Diabhal a bhfuil sé achar ar bith ó rinne mise ceann acu do Sheán anseo, ach dheamhan a chos a chaifeadh í. 'Leis an tír a bheith ag tabhairt suntais dom,' adeir sé. 'Ní bhíonn siad sin anois ach ar sheandaoine.' 'T'anam cascartha ón diabhal,' adeirimse leis. 'Tá sí sách maith agat. Chaith fir ab fhearr ná thú iad, agus ba bheag an locht a bhí acu orthu.'

TUILLEADH (3) ▼

Cé a chuir an freigisí sna stocaí dhuit? … Ba deas a rinne sí iad. Bean mhaith aráin agus abhrais í sin, agus ghreamaigh sí di. Bhí na Catháin uilig amhlaidh

Ní iarrfadh sé go deo ach ag deismínteacht timpeall tí mar sin. Tá sé an-stuama ceart go leor, ach caitheann sé a shaol ag cipiléireacht agus ag déanamh rudaí nach mbíonn call ar bith leo. Rinne sé teach nua cupla bliain ó shin agus chuir sé an oiread freigisí istigh ann agus nach raibh an oiread áite fágtha aige ann sa deireadh agus go suífeadh sé síos! B'éigean dó tosaí dhá mbriseadh agus dhá gcaitheamh amach aríst ar ais

Bíonn an t-uafás go deo froigisí aige ar an bpaidrín. Diabhal sinsir dhá dtáinig ariamh leis nach gcuireann sé faoi bhrí na guí. Choinnigh sé dhá uair ar ar nglúine muide. Mh'anam gurb úd é a rinne an rann dó agus nach í Áine den fhaoistin

→ frídeoir

Ní dhéanann an frídeoirín eile siúd ann ach siobáil bheag timpeall an tí: rud a thabhairt do chearca agus dolaontaí, agus an luaith a chur amach. Ar ndóigh ní in ann a dhul i ngarraí atá sé! Is fada uaidh é

→ fág ar

Tá faitíos orm do na beithígh más ar a fhágáil sin a bhí siad. Beannacht Dé dhuit! Dhá mbeadh na seacht sraith ar an iomaire, ba é an cleas céanna a dhéanfadh sé sin. Níl aon chomhairleachan ina chionn

→ fág i

Fágfaidh muid ina dhearmad é. Níor mhaith liom a rá gurb é a ghoid d'aon uaim a rinne sé. Murab é fearacht an fhear fadó leis an ngairleoig aige é: "ní do do ghoid atá mé a ghairleog ach do t'ardú liom".

→ fág

Fág mar sin é. Tá sé sách maith. Déanfaidh sé mar atá sé, go lige Dia do shláinte duitse!

→ fágtha

Ní bhíonn rud óg ar bith chomh fágtha leis an naíonán. Breathnaigh an t-uan, an lao agus an searrach! Bíonn a gcosa déanta acu faoi cheann uair an chloig théis a mbreithe. Ach cáid a bhíos páiste ag tónachán agus ag lámhacán sula dteaga siúl dó? Bíonn sé scaitheamh maith.

→ fáideog

Déan fáideog den pháipéar sin agus las dom é le aghaidh mo phíopa — maiste; fíóg; figh suas ar a chéile é agus las é ar nós fáideoige

→ fáinne

Tá sacghadhair fút ar chaoi ar bith. Níor chomaoin dóibh a dhul i mbarr do chúig ort — cúig do láimhe dhéanta srl. B'fhéidir go gcaithfeá rud eicínt astu (.i. go mbeadh mámh eicínt in do láimh chártaí) … Fáinne óir ort! Mo chuach ansin thú! Tá banríon Hairt ina leannán agat, ach dar príosta d'fhóin sí dhuit an babhta sin.

TUILLEADH (2) ▼

Bhreathnaigh sí thrí fháinne na feiceála agus chonaic sí dúchan na gcéadta ag déanamh uirthi i bhfad uaithi agus ní i ngar di — sórt gloine eicínt; spy-glass nó telescope is cosúil (níor chuala mé é ach i scéalta Fiannaíochta)

Déan fáinne féir dóibh go dté siad ag coraíocht

→ fánaí 1

Fir fánaí a rinne a raibh d'obair ansin ariamh. Murab ea, ní hiad fhéin é. Ní ligfeadh an spreallaireacht dóibh mórán a dhéanamh. Ní raibh d'fhear fánaí ach scilling sa ló an uair sin. Deich bpínne ag baint fhataí, agus chuirfí anuas ar dhá thoistiún thú ó bhaileodh sé Lá Fhéil Mártan. Is deacair a rá nach mba suarach an saol é

→ féar

Ara ná géill do J. Tá sé sin chomh bréagach leis an bhfear adúirt go bhfaca sé an féar ag fás. Nár dhúirt sé liom fhéin an lá faoi dheireadh gurb é an áit a bhfuil an mac ag obair anois ag déanamh céibheannaí i nDúiche Sheoigheach. Diabhal mé gur chreid mé é, agus go ndeachaigh mé dhá inseacht sa mbaile aríst. Rinne siad ball séire dhíom. Céibheannaí i nDúiche Sheoigheach!

TUILLEADH (1) ▼

Níl aon ghnaithe ag duine ar bith bualadh faoi theach a dhéanamh mura bhfuil riar eicínt airgid aige fhéin. Níl aon ghair aige air. Ní bheathaíonn an féar an phis. Bheadh duine go deas dhá gcaitheadh sé é a chaitheamh in aer, agus é leath-dhéanta aige. Ní mór do dhuine fios a bheith aige go bhfuil sé in ann cailleadh leis, go bhfuil sin

→ fíóg

Bain binsín fíógaí má chastar suas sna barra thú. Dhéanfaidís mapa srathrach dom

→ mórfhoclach

Deir tusa go ndéanfá a ghníomh. Diabhal é go mbeirtí aríst thú! Níl maith ar bith do dhuine a bheith mórfhoclach mura bhfuil an cur leis ann. Ar ndóigh, ní bhíonn aon chíos ar an gcaint adeir siad

→ cabaireacht

Lig de do chuid cabaireacht anois liomsa, nó mo choinsias is dar m'anam, déanfaidh mé cuailín cnámh dhíot.

TUILLEADH (1) ▼

Níl mé ag iarraidh do chuid cabaireachta beag ná mór. Murar mian leat an méid sin de shoilíos a dhéanamh dhom, ná bac leis. Déanfaidh mé cúis mhaith de t'uireasa.

→ cab

Dhéanfadh an cab féasóige atá air cóta fíonnaigh do dhuine

→ caidhfte

Cuir crú ina thosach agus déan smeach eicínt oibre, nó an leat fanacht ansin i do chaidhfte mar a d'fhan tú inné.

→ caidhl

Feicfidh tú an chaidhl chloch a rinne mé taobh amuigh ar an duirling agus níl ort ach do láimh a shá isteach faoin gclaí ar a n-aghaidh, agus gheobhaidh tú an scian ansin

TUILLEADH (1) ▼

Déan caidhlín de na píosaí bhuidéal sin go gcuirtear amach i bpoll an chlaí iad. Fainic Dia aithnítear, an dtiocfadh aon sclamh acub in do chois!

→ caidéis

Déan do bhealach agus ná cuir caidéis ar aon duine, agus ní chuirfidh aon duine aon chaidéis ort. Níl buille ar bith is fhearr ná an buille réidh

→ cailimhineog

Má fhágtar uisce achar ar bith ina sheasamh ar an teasúch (teaspach) seo, déanann sé cailimhineog, agus bheadh carghas ort é a thabhairt le n-ól do thada.

→ cantaireacht

Cuirfidh mise cantaireacht ar an ngoile agaibh mura ndéana sibh foras, agus cead a thabhairt dom mo shuipéar a itheadh faoi shlacht.

→ caolóid riabhach

Ní fhágann an chaolóid riabhach an chuach chor ar bith, ach dhá tíolacan, agus ag soláthar di. Níl a fhios agam féin an ndéanann sí imirce léithe amach faoi na tíre (tíortha, tíríochaí) coimhthíocha nó nach ndéanann. Feictear dhom nach bhfaca mé ariamh í, ach nuair a bheadh an chuach ann.

→ caomhúint

Is iomaí fear maith a mb'éigean dó seal a chaitheamh ar a chaomhúint. Ní fáth náire ar bith é sin, mura mbí coir thútach déanta agat.