Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: biorán

→ caidéis

Ní bheadh biorán puintín agat nach gcaithfeadh an bhean chéanna caidéis a fháil dó.

→ cliar

Ní fiú biorán an chliar sin má tá tú taobh léithe. Ach is olc í an chasacht.

→ cobha

Dheamhan an fiú biorán an méid sin. Níl ann ach cobha, agus imeoidh sé aríst.

→ cothromacan

Chomhuain is a bhí an dá sheanfhear bhochta sin ansin ag béal an dorais aige, chaith sé a shaol ag meabhrú do lucht cuarta chuile bhiorán dá bhféadfaidís a dhéanamh orthub a dhéanamh dhóibh. Dheamhan duine sa tír anois nach ag déanamh bioráin air fhéin atá. Níorbh é leathchóir Dé é mura dteagadh cothromacan síneadh na huaire ar ais air fhéin.

+

→ beo 1

Deir siad dhá sáití biorán ionat san áit a mbeadh an t-éasc beo go dtiocfadh do chuid fola as éadan. Ní thiocfadh sí mura mbeadh an t-éasc beo ann faoi láthair.

TUILLEADH (1) ▼

Seachain Dia aithnítear! Deir siad dá gcuirtheá biorán thríd an áit a mbeadh an t-éasc beo ionat nach bhfanfadh deoir fhola ionat nach dtiocfadh.

→ beo 2

Sháigh sé biorán ionam agus chuir sé isteach sa mbeo ar fad é

+

→ bior

Ba gheall le bior bioráin a sháfaí in mo thaobh leis an arraing a bhuail mé

TUILLEADH (2) ▼

Má chuireann an diabhlánach sin bior an bhioráin (an tairne srl.) ionat, beidh scéal agat air

Níl oiread bior bioráin (nó barr bioráin) ann — níl téagar ná toirt ar bith ann

→ bruach

D'éirigh gearradh beag de mo chois. Shílfeá nárbh fhiú biorán é. Ach a mhic ó, shéid sé suas agus rinne sé bró bhracha. Tháinig bruachannaí ansin air, mar a bheadh ainfheoil ann. Is mé a shaothraigh é i gcaitheamh coicíse gan néal a chodladh.

→ aer

Tá sé sínte san aer ach níl reimhreacht biorán stoca ann — fear ligthe ard caol

→ airigh

D'aireodh sé an biorán beag a thitfeadh sa domhan thoir, bíonn na cluasa chomh bioraithe sin aige.

→ anam

Tá an biorán sin ag dhul go hanam ionam — do mo ghortú; ag dul sa mbeo ionam; ag cur péine orm

→ fianaise

Comhuain is a bhí sé ag tabhairt (ag déanamh) a fhianaise, chloisfeá biorán beag ag titim sa gcúirt. Bhí a fhios ag chuile dhuine gur ar a chuid cainte a thiocfaí suas

+

→ fiú

Ní fiú puintín bioráin a bhfuil de thinneas air

TUILLEADH (1) ▼

Ní fiú biorán rud den tsórt sin

→ damanta

Ní fiú puintín bioráin an méid sin a dhéanamh as bealach, a dhuine chroí. Ar ndóigh más peaca é bheith buí, nach bhfuil na mílte damanta mar adeir an ceann eile

→ deachma

Níor mhiste dhó é, dhá dteagadh sé as chomh saor sin. Ní fiú biorán rud fánach mar sin. Bhuailfeadh pianta mar sin an fear is ábalta agus is folláine sa tír. Ar chuala tú ariamh é: níl duine ar bith nach gcaithfidh deachma na sláinte a íoc. Más é sin a bhfuil air, ní dochar é, ach 'sé an faitíos a bheadh orm gurb í an cailín eile (an eitinn) a bheadh ina chrioslaigh. Tá snua an-lasúnta air le gairid, agus shílfeá go mbíonn an creatán eile sin ag gabháil dó freisin. 'Sé an sórt duine é, ní éagnódh sé aon cheo go brách nó go dtitfeadh sé i mbun a chos. Sin é an t-údar go gceapaim go raibh na pianta a bhí ina thaobh i bhfad tí (ní) ba ghártha ná bhí a ligean amach féin. Ach má bhí, cheil sé ar chuile dhuine é

→ dealg

An bhfuil tú in ann dealg a bhaint as mo mhéir. Seo biorán duit agus deasaigh anall anseo ag an solas

→ deascán

Ní fiú biorán duine as an deascán, mura bhfuil ann ach sin. Ach chuala mé go raibh díchreideamh ar na hÉireannaigh uileag atá i Sasana. Deir cuid den dream a theagas nach mbíonn siad mí ann nuair nach dtaobhaíonn siad aifreann ná ord

→ deoraí

Níor tháinig aon bhiseach ariamh air, ach ina dheoraí dhona mar sin. Cén bhrí ach dá mbeadh aon dreach air. Ach mo léan níl, ach ina bhás ar sliobarna mar a fheiceas tú. Dheamhan bás a gheobhadh sé ina dhiaidh sin, ach ag imeacht thart ag déanamh bioráin agus sa mbealach ar chuile dhuine

→ diúirinn

Fuair muid an-tsail, agus gan a dhath uirthi cé is moite de chupla diúirín ina héadan, ach níorbh fhiú biorán iad

→ draoib

Baineadh truisle as agus síneadh sa lochán é — lochán den draoib dhubh sin. Níor fágadh oiread agus puintín bioráin ó mhullach a chinn go bonn a choise nach raibh ina bhogeimhin

+

→ driog

Deir sí go dteagann driogannaí ina croí scaití. Ní bhíonn thairis sin de phian uirthi ach mar sháfaí biorán trasna thríd. Is olc é an croí. Chuir mise faoi ndeara di a dhul chuig dochtúr leis, ach dheamhan ceo a fuair an dochtúr uirthi. Dúirt sé nár dhochar ar bith na driogannaí sin: go mbuailfidís duine le slaghdán nó galra ar bith mar sin. 'Tá croí agat,' adeir sé, 'chomh slán le breac.'

TUILLEADH (1) ▼

Níl dochar sna driogannaí sin. Éasc beo iad. Sin nó pianta fáis. Bíonn pianta fáis ar chuile scorach. D'aireodh duine ar bith an t-éasc beo sin. Is minic a bhíos siad ag léimreach (léimneach) in mo chosa féin. Sea agus táirm orthu ag léimneach. Deir siad dhá sáití biorán ionat san áit a mbíonn an t-éasc beo sin nuair a bhíos sé ag léimreach go gcaillfí thú.

→ dris

Diabhal bréag nach dona an áit a bhfuil a chosa dhá thabhairt. Ní dhéanfaidh sé mórán tíochais leis an dris sin. Ach ní fiú biorán í le hais na máthar. Ach a dtosaí an bheirt acu ag gabháil dó, is fear réidh é … Ní phósfainn í, dhá bhfaighinn dúiche an C. bronnta orm léithe

→ drochdhíolaí

Dá mbeifeá ag déileáil leis, níor mhiste dhuit a bheith in do dhrochdhíolaí thar a bheith in do dhea-dhíolaí, gheofá a dteastódh uait uaidh. Nach é atá ag coinneáil an dreama sin siar beo. Ach an té nach dtaobhaíonn é ach go hannamh, ní thabharfadh sé biorán beag — agus is fánach an rud é — dó gan an seachadadh amach. Aithníonn sé a dhuine féin i gcónaí

→ drúcht

Ní hin deilgneach. Níl ansin ach drúcht goiríní agus ní fiú biorán é. Dheamhan gasúr sa tír nach bhfuil ag fuasaoid leo sin. Ar ndóigh 'is beag a bheas ar mhalrach nuair a éagnós sé é. Tá siad ansin thuas againn fhéin …

→ déan do

Tá sé ag déanamh bioráin dom (fc. biorán)

→ díol 2

Níl aon díol faoin domhan nár thug sí orainn scáth gamhain a dhul isteach i ngarraí fataí ansin thuas uirthi. Má chuaigh féin, ní dhearna sé aon fhoghail: cupla sracadh le colbha. Is féidir lena cuid sise an baile a mhilleadh agus níl caint ar bith air. Má tharraingíonn tú anuas aici é, níl ann ach nach fiú puintín bioráin é. Is mó an éisteacht a bhíos ag daoine thar a chéile!

→ dóirt

Séard atá le déanamh agat a bhfuil de bhioráin sa mboiscín a dhóirteadh amach ar an mbord, go bhfeice muid cé mhéad atá ann. Níl sé taobh le céad déarfainn

→ dúchan

Bhí dúchan an bhóthair agus na páirce de dhaoine ann. Ba é an t-oireachtas is mó a facthas ariamh anseo é. Dhá dtiteadh biorán beag is ar chloigeann duine a thitfeadh sé

→ téigh ar

Tá sé ag dul ar ghaoith aneas. Sin claochmú go siúráilte. Má ghníonn sé báisteach aisti seo, ní fheicfidh tú oiread agus puintín bioráin den tsneachta ar an talamh an t-am seo amárach

→ téigh do

Is breá atá sí ag dul duit, go bhfága Dia lena caitheamh thú. 'Sí do dhíol ceart í. Ní ghabhfadh biorán beag inti in éindí leat féin, tá sí chomh feilteach sin duit

→ téigh go

Chuaigh an biorán go cnáimh

biorán (36)