déan suas
1.
suimiú.
+–
Bhí sé ag déanamh suas an chuntais romham
Déan suas na figiúirí sin go bhfeice tú cé mhéad atá le n-íoc agam.
TUILLEADH (3) ▼
Rinne sé suas ar pháipéar ansiúd, cé mhéad teach sa bparóiste. Tá os cionn trí chéad ann
Ní raibh aon rath orm ariamh ag déanamh suas ag an scoil. Chinn sums ariamh orm
Ar ndóigh má chinn air an méid sin a dhéanamh suas níl scoláireacht ar bith air, ná cuid de scoláireacht
2.
cóirithe, gléasta.
+–
Tá sé an-déanta suas — gléasta; gléasta go gáifeach nó go gairéadach
Casadh fear dom ag dul suas bóithrín an C. D. inniu agus é an-déanta suas, faoi chollar is tie is eile. Ní mé cé a bheadh ann?
TUILLEADH (13) ▼
Tá mac ansin thoir ag S. Mh. C. agus tá sé chomh suimiúil, chomh déanta suas agus a bheadh máistir scoile ann. Ach ar ndóigh mo léan, b'fhurasta dhó an leithead a thabhairt óna mháthair
Caitheann sí dhá uair dhá déanamh féin suas chuile mhaidin. Shílfeá gur inín duine uasail í leis an ngléas a bhíos uirthi. Diabhal a leithide de ghléas!
Chaill an déanamh suas siúd atá uirthi pínn mhaith agus a dhaoireacht agus atá éadach. Shílfeá go bhféadfadh sí a theacht le éadach ní ba tíriúla ná é siúd. Is gearr uirthi a bhfuil sí a shaothrú déarfainn
Beannacht Dé dhuit! Is mó an déanamh suas atá ar an scráibín ná ar an duine uasal anois. Chonaic mise an saol, agus níl sé an fhad sin chor ar bith ach oiread, agus ní ligfeadh an náire d'fhear na tíre seo collar a chur air fhéin mura mbeadh posta ar fónamh aige. Ach feicim anois iad, agus dheamhan is móide luach a mbéilí a bheadh acu, agus tá collair orthu chomh leitheadach leis an té a mbeadh rud aige
Tá an déanamh suas air ceart go leor. Shílfeá le breathnú mar sin air gur bó mhór é, ach níl de chur leis aige ach an ghaoth
Bíonn siad chomh déanta suas le ladies Dé Domhnaigh, ach dhá bhfeictheá lá den tseachtain iad, ní fhaca tú i gcaitheamh do shaoil ariamh aon tsraoilleannaí go dtí iad. Chuirfidís úis ort. Ach déanann siad sin an oiread oibre agus a dhéanfadh triúr fear ar bith
Is furasta aithinte uirthi gur Poncán í. An bhfeiceann tú a bhfuil de dhéanamh suas uirthi. Nach mbainfeadh an feisteas sin an t-amharc as do shúil
Is cuma cén déanamh suas a chuireas an ceann céanna uirthi féin, ní chuirfidh sin aon tslacht uirthi ina dhiaidh sin. Tá sí míshlachtmhar ó Dhia agus ón saol
Is maith an t-údar é do thalmhaí, fear ar bith a chaitheas leath an lae dhá dhéanamh féin suas agus dhá shlíocadh féin: Is beag an dochar dhó náire a bheith air, agus a gharraí ina churásach ansiúd thuas.
Do dhuine gaelach mar é, diabhal mé go raibh sé an-déanta suas inniu, mura luadar pósta a bheadh air. Thiocfadh dhó gurb ea freisin
Duine de chailleaichíní na Gaeilge sin í. Ní bheadh aon bhean tíre chomh déanta suas sin. Ach dheamhan a fhios agam. Is measa mná na tíre anois ná mná an bhaile mhóir fhéin, go háirid ó tosaíodh ag dul go Sasana
Tá rún siúlóide aige seo amach anocht agus an déanamh suas atá air. Feicim an aos óg anois chomh gléasta tráthnóna den tseachtain agus a bheidís Dé Domhnaigh
Cailín Domhnaigh í sin anois. Mar a chéile an déanamh suas a bhíos uirthi Domhnach is dálach chomh maith le chéile.
3.
+–
Tá sé ag iarraidh déanamh suas le inín Mh. anois — tá sé ag suirí léithe, nó ag iarraidh mórtas a dhéanamh léithe
Is beag an néal air sin! Tá sé ag déanamh suas le C. seo thiar, ach ní le C. atá sé ag déanamh suas ach lena cuid airgid. Airíonn sé sparán teann aice
TUILLEADH (7) ▼
Nach bhfuil an cúpla sin déanta suas le chéile aríst. Má b'fhíor go raibh an brachán dóirte: troid na mbó maol a bhí ann sílim
Sin é an lá a ndearna sé lom dearg an mhí-áidh — ní dhá roinnt leis é — an lá a ndearna sé suas léithe sin. Ní fhágfaidh sí bonn bán air nach n-ólfaidh sí. Is gearr ar a scóig siúd a chuid céadta
Rinne siad suas le chéile aríst an t-am a bhfuair an mháthair bás. Go dtí sin, ní raibh siad ag beannú dhá chéile. Shílfeá go bhfuil siad ina dhá chuid déag le chéile anois aríst
Cáid déanta suas í féin agus J. … Diabhal an féidir. Déanfaidh sí bonn anois mar adeir an bádóir. Is fada í ag iarraidh duine eicínt a fhostú agus tá aici faoi dheireadh. Fanfaidh an liobaire sin mór léithe, mar chinn sé air féin aon chailín a fháil
Ní dhéanfaidh mé suas leis aríst go n-imí an ball dubh den fheadóig. Murach chomh tútach agus a rinne sé féin é, b'fhéidir dhom, ach fanfaidh mé glan air feasta
Tá sí i muinín a croí agus a cruite ag iarraidh déanamh suas leis an bpóilí rua atá ansin thiar, agus gan é sin ach ag baint a ghaisneas aisti, agus ag magadh fúithi ina dhiaidh sin. Tá óinseoigíní ar an saol fós!
Ní stró duitse máistreás scoile a fháil, ach caithfidh mise déanamh suas le talmhaí eicínt a mbeidh dhá chráig mhóra gharbha uirthi agus clár droma le aghaidh an chléibhín!
Féach freisin
→
suas
déan suas in iontrálacha eile (50+)
Déanfaidh mé ceannfhearainn anseo. Ligfidh mé na giotaí suas go huachtar i ngreamús dhá chéile. Béarfaidh na cupla cúilín ar a chéile ansin thall ag an gcloich
Thug J. amach an láirín agus é ag dul suas go F. 'Ní fré chéile a chacfas sí seo,' adeir sé, ag déanamh gaisce aisti. 'Fan go bhfeice sibh mise ag dul soir an bóthar sna feire glinnte uirthi'. Dheamhan dhá choisméig a ghabh an capall nó go raibh bualtrach déanta aici!
→
focal
Bhí a fhios agam go maith ar an gcaoi ar las sí suas gur sciorradh uaithi a rinne an focal. Ní thabharfadh sí deoir fhola le náire. D'imigh an chaint uaithi uaidh sin amach
+
→
cadhail
Déan na leithpínneachaí sin a chaidhleadh suas chugat fhéin ansin.
TUILLEADH (2) ▼
Chonaic mé thiar ansin thiar é (an gasúr) ar ball agus é ag caidhleadh suas chloch ina gcarnán — ag déanamh tithe beaga dhó fhéin mar dhóigh dhe!
Bailigh a bhfuil de chlocha ar an gcúl sin agus déan iad a chaidhleadh suas in éindí anseo. Cuirfidh muid ar na leachtaí aríst iad nó tarlóidh muid amach ar an mbóthar le ciseogaí iad.
Chonaic mise an saol agus mura mbeadh caomhúint ionat faoin rud a d'fheicfeá nó a d'inseofaí dhuit, nár dhóigh cleas a déanfaí leat ná thú a cheangailt suas cois an bhóthair agus liúradh Chonáin a thabhairt dhuit. Ba in é an saol nach ndéanfaí aon scéala le na póilíos faoi tada a bheadh ag corraí.
Creidim gur chaith sé suas an charraeireacht (carraeireacht mhóna) ar fad. Is maith a rinne sé sin, arae dheamhan mórán iarmhaise uirthi ó thosaigh na lorries seo ag tarlú leob.
→
carraera
Chuala mé go raibh na carraeraí atá ar na bóithrí ag ceasacht páí an tseachtain seo ghabh thart, agus go raibh siad ag brath ar tabhairt suas mura bhfaighidís ardú. Tá siad réidh leis déarfainn. Séard a dhéanfar, na bóithrí a chaitheamh suas ar fad.
+
→
ceal 1
Déarfaidh mise suas leis an smut aige gurb é fhéin is ciontaí ó thús deireadh go tosaigh, agus déanadh sé a rogha ceal di más breá leis.
TUILLEADH (2) ▼
Má tá i ndán is go gcoinneofar an scéal seadaithe i bhfad eile, tiocfaidh mise siar de mo shiúl ionsaí agus inseoidh mé suas dhá béal gurb é a mac fhéin a tharlaigh leis na fataí le airgead fags a fháil. Déanadh sí a rogha ceal di sin má thograíonn sí.
Ní thiocfaidh mé anonn ná anall leis, ach déarfaidh mé suas leis an bpus aige. Cén bheann atá agam ar aon duine faoin bhfírinne. Déanadh sé a rogha ceal di, ach is gearr go gcloise sé uaimse é ar nós ar bith.
→
cleite
Tá E. chomh láidir le tarbh. Chonaic mise é lá an t-am a raibh an motorbicycle aige. Buaileadh suas air é thoir ag tigh D. agus bhí sé dhá shá anoir chomh fada leis an teach seo. Ba mheata leis an sá, agus dheamhan ceo a rinne sé, ach é a ardú faoin ascaill, idir chorp chleite is sciathán, gur leag sé istigh ar an urlár anseo é!
Siúil suas sa roschoill anocht go ndéana muid geábh coinnleoireachta. Ní fearr dhuit in do chónaí ná ag cabaireacht thíos ar theallach N.
+
→
coirpéis
Rinne sé fhéin an choirpéis, ach b'éigean dó a dhul i gcostas leis an gceann. Siúinéara aniar as G. a bhí aige lena chur suas.
TUILLEADH (1) ▼
Dheamhan mórán dola a bhí air chor ar bith leis an teach nua. Rinne sé fhéin an choirpéis, agus chuir an mac is sine suas cuid mhaith den cheann.
Cén chaoi a dtaitneodh sé leat fataí cosnochtaithe a fháil dhá cheann de ló mar a bhí ann nuair a bhí mise ag éirí suas? Agus chaithfeá dhá uair oibre a bheith déanta agat ar maidin sula bhfaightheá na fataí fhéin!
+
→
cuideáin
Sin gabhar cuideáin, pé ar bith cérb as ar thriall sí. Ach ní bheadh an saol suas le na gabhair sin. Déanann siad imirce chuile phointe, agus ní cheansódh a bhfaca tú ariamh iad.
TUILLEADH (1) ▼
Go deimhin is beag a bheadh le déanamh agam a dhul suas in m'éan chuideáin go Contae na Mí, san áit nach bhfuil aithne ná eolas orm, ná fios ó Dhia anuas agam céard a dhéanfainn ann. Fuireoidh mé scaitheamh eile sa tseanghráinsigh seo, pé ar bith céard a dhéanfas Dia liom.
→
abhaile
Bhí mé ag déanamh abhaile dhom fhéin san am ar tháinig sé suas liom, agus tabhair seanchaí air (.i. cainteoir)
+
→
bealach
Dhá fheabhas é leis an bpeann, bhí sé leithphínn as bealach ina dhiaidh sin. Fuair sé leithphínn le cois ann nuair a rinne sé suas é in athuair.
TUILLEADH (1) ▼
Níl rath ná ríocht leis ag déanamh suas cuntais. Bíonn sé go leor as bealach i gcónaí.
→
beart
Iompair do bheart fhéin; déan do ghnaithe fhéin; cuir dhíot, nó freastail do do chúram fhéin; ná bí ag fás suas ar aon duine eile; déan do bhealach
→
coraice
Is deas í bhur gceird gan bhréig, dhár gcrapadh fhéin suas chois claíochaí faoi ghaoith agus faoi dheallradh, agus ag fanacht ansin i gcaitheamh na hoíche. Cén bhrí ach an uair atá ann — coraice dhubh na bliana. Ní mó ná go ndéanfadh duine é i Mí Mheáin an tsamhraidh, ní áirím anois.
+
→
cuntas
Déan suas mo chuntas. Beidh mé ag imeacht inniu — an méid tuarastail atá le fáil agam (spailpín)
TUILLEADH (1) ▼
Rinne sé suas mo chuntas contráilte — siopadóir agus bille earraithe
→
breá
Sin a thomhais ort, céard a rinne an Curraoineach breá aréir ach an tobac a bhaint as mo phíopa agus é a líonadh suas le smúdar móna agus súí, ach gur chuir sé ruainnín beag tobac ar a bharr le faitíos go mbraithfinn tada.
→
bruach
D'éirigh gearradh beag de mo chois. Shílfeá nárbh fhiú biorán é. Ach a mhic ó, shéid sé suas agus rinne sé bró bhracha. Tháinig bruachannaí ansin air, mar a bheadh ainfheoil ann. Is mé a shaothraigh é i gcaitheamh coicíse gan néal a chodladh.
→
buail ar
Sin é nach raibh i bhfad ag fáil mná sa gcruinniú. Dheamhan a ndearna sé ach siúl suas go dtí an chéad cheann a chas leis agus bleid a bhualadh uirthi agus í a ardú leis. Sin é ar chuma ar bith buailim ort agus tigim leat. Is fada go ndéanfadh fear na háite seo é in áit strainséara, ná a ligfeadh an faitíos dó a dhéanamh.
→
buinne 1
An bhfeiceann tú an muigín buí sin thuas? Ba é a leathcheann sin é. Líonadh suas go buinne bruach dhó le poitín é agus dheamhan ar thóg sé dhá cheann é, ná a ndearna sé an darna deoch dhe, gur scaoil sé siar fré chéile é. Abair go bhfuil coimpléasc agus acmhainn ar phoitín ag an bhfear sin!
→
amuigh
'Sí an cailín Domhnaigh an bhean is measa amuigh. Bíonn a cuid éadaigh Domhnaigh uirthi Domhnach is dálach chomh maith le chéile, agus ní bhíonn déantús maitheasa ar bith inti ach i gcónaí dhá gléas fhéin agus dhá déanamh fhéin suas (cur síos ar an gcailín Domhnaigh)
→
ard 1
Rinne mé puca dhe leath bealaigh suas an t-ard — scoith mé é, nó bhuail mé amach é, ar rothar, ar chapall srl.
→
fiolla
Suífidh sé i mbun T. Déanfaidh sé fiolla dhó (dhe) mura ndíbrí sé uaidh é. Deir siad gurb é an cheird a bhí orthu thíos ann an oíche cheana, ag caitheamh na tine suas ar fud an tí. Dheamhan a gcónóidh siad go gcuire siad an teach thrí lasadh air. Is dóibh is mó náire a bheith ag siocadh le seanfhear bocht mar sin
→
fraigh
Bhí an dóiteán déanta suas le na fraitheachaí nuair a tháinig siad isteach, ach ní raibh sé sa díon
→
fás 2
D'fhás siad suas go maith ar an mbaile seo. Ar ndóigh d'fhás nuair a bhí na daoine go dona agus an iomarca ómóis dóibh ar fad. Bhí a gcuid oibre dhá dhéanamh dhóibh agus bhí maith an bhaile acu in aisce. Mura ndéantaí ach sicín a mharú, chaithfidís greim di a bheith acu. Ach m'anam gur tháinig ciall do na daoine le gairid
→
fóin
M'anam muise go bhfuil an maide sin ag déanamh fóinte (ag fóint) dhomsa ó buaileadh suas as na cosa mé
→
feothan
Ar ndóigh ní lá fearthainne ná feothain é le go bhfanadh sé istigh ag buachailleacht na splaince inniu. Scáth an brádáinín báistí sin. Séard a dhéanfadh sé maith dhó! Is trua ghéar nach raibh sé suas le mo linnse (nuair a bhí mise in m'óige)
Gheobhaidís (beithígh) tiomsacht ar na fiarachaí sin suas i mbarr an bhaile ach ní dhéanfaidís aon chónaí ann ina dhiaidh sin. Ag santú an chineáltais anuas anseo. Uabhar atá orthu, na scéiméaraí!
Ná lig é sin suas ag déanamh na cruaiche. Níl ann ach fleascach. Beidh dronn soir agus dronn siar uirthi ina dhiaidh — agus chuile dhronn ach an dronn ceart.
→
folc
Is gearr a bheadh teach bán chor ar bith nuair a bheadh sé folctha ag an talamh. M'anam gur gearr, mura mbeidh aon bhualadh air (daoine ag dul go dtí é, timpeall air agus isteach ann). Féacha na seantithe a rinne pailitéaraí suas ar an tamhnachaí. Tá agus banrachaí caorach freisin
Tornógaí francach a bhíodh suas an bealach sin mar dhóidís an domhan go deo aoil le cur ar an talamh. Na tornógaí a bhíodh anseo, déanta gaelach a bhídís
→
fál
Ag déanamh fáil atá siad le dhá lá. Sea agus claí dúshlánach. Tá siad ag cur balla fidín in íochtar agus clocha coiléir as sin suas
Ar ndóigh ní dhéanfadh sé fudar fadar den chruach dhá mbeifeása gan a ligean suas uirthi beag ná mór
Má tá tú in do dhall dúda anocht níl an milleán ag sroicheachtáil do dhuine ar bith ach duit féin. Rinne tú clogán streille den oíche aréir ag imeacht ag fálróid síos ansin ar bhóithrí, nuair ba cheart duit trí eadarshuth a bheith codlaithe agat. Ach mo léan! Seo anois. Ith suas do bhéilí agus siar leat a chodladh, agus fainic a n-éireodh an cleas sin duit aríst
+
→
dallán
Chonaic mise bó thiar anseo ag N. Mh. Bhí an úth calctha aici. Chinn orthu aon deoir bhainne a fháil uaithi théis a ndíchill. Bhí fear beag ag obair anseo thoir ag C. — níl a fhios agam beirthe ná beo cérbh as é. Tháinig sé ag breathnú ar an mbó agus í cinnte ar C. agus ar chuile dhuine. Fuair sé ruainnín den wire beag sin a d'fheicfeá ar scloig na mbuidéil lemonade. Dhírigh sé amach é nó go raibh sé chomh díreach le dorú. Sháigh sé suas i chaon dallán den úth é i ndiaidh a chéile. Dheamhan cor na car a rinne sé lena láimh ach é a shá leis suas. B'iontas an chaoi a raibh sé in ann é a dhéanamh ach níorbh é a chéad uair é. Bhuel tháinig an bainne, gan bleán ar bith. Tháinig sé mar a bheadh Dia dhá rá leis. Bhí bleánach dhó (dhe) ar an talamh shular féadadh soitheach a fháil. Is diabhaltaí stuama a bhíos daoine thar a chéile
TUILLEADH (1) ▼
Bhí bó ansin thoir ar an aonach agus nuair a chuaigh siad dhá bleán, bhí an úth chomh rite lena bhfaca tú ariamh. Ach deoir féin ní raibh sí a thál ina dhiaidh sin. Chuaigh chuile dhuine di ach ba aon mhaith amháin é. Tháinig an fear seo — ceannaitheoir a bhí ann — agus chuaigh sé féin ag méirínteacht léithe. Chuir sé soipín tuí isteach sna dalláin aici, mar dhóigh dhe go raibh siad tachta … ach dheamhan tachtadh ná cuid de thachtadh. Ní ar na dalláin ná ar a cuid siniúchaí a bhí an diomar (marach, locht) chor ar bith. Fear sách simplí — bádóir as Conamara — a casadh timpeall ann sa deireadh agus é ar a ghlasmheisce. Ní thabharfá deich triuf air lena fheiceáil. Sách adhartha a bhí sé ag imeacht. D'fhiafraigh sé céard a bhí orthu, agus hinsíodh dó. Bhí an ceannaitheoir an uair seo in éadan na ndalláin aici. 'Lig do na dalláin,' adeir an bádóir. 'Tá na dalláin chomh freeáilte agus a bhíos mo pholláiríse agus an bád ag tabhairt leathbhord sa ngaoith thar an gCeann lá flichshneachta. Ach inseoidh mise dhaoibh céard a dhéanfas sibh. Stopainn an bhainne atá ar an mbó. Má tá bairille ann agus é lán uisce, ardaígí suas é ar áit ard eicínt. Tugaidh an bhó lena ais. Coinnígí ansin í. Scairdigí anuas an t-uisce as an mbairille de réir a chéile. Mura ndéana an bairille sin, líonaigí bairille eile, agus déanaigí an cleas céanna. Nach mairg gan galún taosctha an bháid agam, agus is gearr a bheinnse dhá cur ag tál.' Tugadh isteach i yard Sh. í. Tá a fhios agat an bairille ard siúd a raibh an teaip air a bhí thiar le balla. Thiomáil siad an bhó suas lena thaobh, agus chuir siad an teaip ag rith. Ligeadh chomh maith le trí bhuicéad uisce as. Ná raibh ann nár thosaigh an bhó ag tál an bhainne chomh briosc agus dhá mba as béal gloine a bheadh sé ag teacht. B'éigean buicéad a chur fúithi de léim. 'Anois,' adeir an bádóir 'ab iad na dalláin a bhí dúnta,' agus haway leis isteach i ndoras cúil Bh. gur chuir cáitheadh pórtair ar an smut aige féin. Cé a mb'fhearr é sin ná do wireínse ar ball?
→
damnaigh
Damnú síoraí air agaibh mar phósadh, caithigí suas feasta é. Tá sé in am agaibh a gceart cainte a bheith déanta agaibh faoi.
→
danra
Ná bac le danra a mhic ó. Tá sé chomh danra le múille. D'iarr siad air anuraidh a dhul agus teach nua a dhéanamh ar thalamh C. E. — is leisean é. Níor labhair sé aon smid leo aríst go bhfaca siad mí. Taca na Nollag, bhuail sé féin suas ann gan iarraidh gan achainí agus bhí leath an bhalla déanta aige agus gan fios ag aon duine air