Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: gorm

→ fáideog

Má fhaghann Cóil fáill ar an bpíopa is leis ar feadh na hoíche é! Beidh sé dhá dhiúgadh annsin mar a bheadh cut ag cangailt páideóige. Ní fhágfaidh sé an ghail ghorm fhéin ann. Tá baol air

→ mórfhoclach

An bhfaca tú aonduine cho mór-fhoclach léithe ó a rugadh thú? "Cailleadh sé bhudóig bhreá ar Sheán anuiridh le ceathrú ghorm". Cén uair a bhí sé bhudóig ag Seán? Fear atá ag iarraidh a chodach, nó indáil leis. Nach simplí a cheapas sí na daoine a bheith?

→ camán luatha

Tá na riascannaí gorma sin sa teine anocht. Le neart uair' bhriste a bhío(nn)s an camán luaithe sin innte i gcomhnuidhe.

→ ceal 1

Ó tá sí ag dul sa gceann sin leis, ní chomhnócha mise, go seasa mé thíos ar a h-urlár, a's go n-innsighe mé dhi, cé h-iad brothtuinn bradach na h-eitinne, a's déanad sí a rogha ceal di. Ní fhéadfa sí goirm chúirte a chuir orm ar aon-nós, faoi'n fhírinne.

→ coilgneach

Is coilgneach a' breaicín é an bod gorm.

→ colg

Ní féidir breith ar bhod gorm le na bhfuil de chuilgní air, a's tá sé amhla le n'ithe. Is deacair solamar a' bith 'fhaghail air, le na bhfuil de chnámha ann.

→ brachlainn

Chaithfeadh sé go raibh an-mharbhú ar iasc indiu, a's an bhrachlainn a d'eirigh le N. Ph. Ní fhaca mé fós imbliadhna aige, thar chupla bláthainín, a's bod gorm.

→ buail

Sa gcuisle thanuidhe taobh thiar de'n Characán a bhuail a' concar sin mé. A' fuireacht go dtrághfadh sé go dtí an clochar amuigh a bhí mé, a's ní raibh cuimne agam go mbuailfeadh tada mé 'san áit céadna mara mbeadh ceann-cruachain nó bod gorm, go díreach.

→ féith 1

Déanfaidh mé dhá leith d'fhéith ghorm do mhuiníl = an fhéith atá suas ar leathtaobh an mhuiníl faoin gcluais

→ fríd 2

Ní raibh frídín an dúbháin san bpus gorm ceart aige (ag breac) = loisead an dubháin

→ fuil 1

Fuil bhrúite atá ag teacht aisti agus í dubh-ghorm

→ fámaire

Níl rud ar bith is contúirtí dhá mbuaileadh sé thú ar an meath mhóir ná fámaire: na searraigh gorma sin. Tá an-mhéid ionta. D'iontódh ceann aca an churach ort

+

→ deachma

Gearr na cloigne díobh. Níl aon-mhaith ionnta. Níor dearnadh ariamh le cloigeann bod gorm nó bláthain ach a fhágáil ag an deachma

TUILLEADH (1) ▼

Sin í anois an chreach rointe (conách iascaigh) cé's moite de'n dá bhod ghorma seo agus ní ghlacfaidh an cut féin iad. Tá ar ndóthain againn le tabhairt dó dhá bhfuireasbhaidh. Bíodh aca. Tá rud eicínt ag teastáil ó'n deachma. Caithfeamuid chuige iad. Caithfidh cheana. (Chaith siad uatha iad. Ní thiubharfaidís abhaile iad)

→ deacracht

Is mó an deacracht an talamh anuas annseo ar an mínleach ná an talamh riascach sin i mbarr an bhaile, ach ní thugtar aon-saothrú ar bharr an bhaile nuair a theightear dhá shaothrú féin. Ba cheart é sin a lagann le aol agus le gaineamh gorm agus le dóib agus le 'chuile rud mar sin, shul a chuirfí rud ar bith ann

→ dealg

Ná bac le breac ar bith a bhfuil na deilgne coilgneacha sin air. Ní bhíonn rath ná righeacht le n-ithe orra. Feacha na buid ghorma agus na bláthain chladaigh sin. 'Ar ndú níorbh fhiú do dhuine ar bith dhá mheárú féin dhá dtabhairt abhaile

→ deas 1

Tá "tae-pot" deas buí aice, agus ceann gorm

→ deoch 1

Ólaidh deoch ormsa anois. Goirm 'u' (bhur) sláinte!

→ diocach

D'fheicfeá ag imeacht in a dhiocach suas ins na póirsí siúd é corr-uair agus pluideog dhearg air, agus é gorm leis an bhfuacht. Ba dona an mhalrait ag an duine bocht sin é. Dhá bhfanadh sé ins an áit a raibh sé, bhí aige, seachas a dhul síos ar na leaca fuara sin ag scríobadh leis an ngantann go bhfaghaidh sé bás

→ dod

Thosuigh sí ag gabhail le dod annseo aréir, an uair nach leigfí siar amach ag céilidhe í. Ba dheas an tabhairt a bhí sí ag iarraidh a chur uirre féin — sé mhíle bealaigh — agus ag teacht abhaile annsin le goirm na gcoileach

→ dream

Cuireann an dream suas gaineamh gorm ar an talamh igcomhnaí

→ droim

Sin é a chuir na "Blue-shirts" de dhruím seoil annseo. Mharbhuigh siad é, lé'r bhuail siad air, ach ba chuma sin. Bheadh sé in a choileaichín aríst lá ar na bháireach, agus é faoi dhó cho líomhtha aca agus a bhí sé roimhe sin. Spreag sé na daoine in a n-aghaidh cho mór sin, agus nach raibh goir aca léine ghorm a fheiceál ar thom féin nach ndéanfaidís míle píosa dhi. An gceapfá choidhchin le breathnú air anois go mbeadh an oiread sin díocais ann. Is corr-dhuine a cheapfadh

→ dubh 1

Tá sé dubh-ghorm (dathannaí eile le dubh: dubh-ghlas, dub-buí, dubh-dhearg, dubh-rua, dubh-dhóite (dath dubh mar a bheadh rud dóite ann), dubh-dhonn, dubh-chrón agus rl.)

→ dílis

A ghrádh bán dílis, goirm agus coiscricim thú!

→ díobhálach

Galra díobhálach í an cheathramha ghorm sin. Is lionnán (leannán) leis an mbaile seo críochnuithe í

+

→ dó ghorm

Dógh ghorm a chuirfeadh bail air sin. Dheamhan riasc dhá fhiadháine nach bhfuil sé in don a thabhairt 'un míneadais

TUILLEADH (2) ▼

Dógh ghorm agus gaineamh gortach a chur air sin agus bheadh sé ag tabhairt chruithneachta duit faoi cheann dhá bhliain

Léan ar do chuid dógh ghorm agad! Cuirfidh mé "cement" ann. D'eile!

→ dúch

Dubhach dearg, dubhach gorm, dubhach dubh

gorm (29)