Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: sáith

→ feadhnach

Thug sé feánach dom agus taoscán fuisce ann. Sin í clár na fírinne dhuit! "Ara céard tá annseo", adeirimse. "Níl aon-ghloine agam", adeir sé. "Ól foracún agus nuair a bhéas do sháith agad sín agamsa é"

→ fortabháil

Bhí mé thíos ar an móin i gCill Dara anuiridh. Chonnaic mé feilméara annsin agus go leor talúna aige. Bhí deich bhfeara fichead ag obair aige agus iad ag codladh i "dtentannaí". Déarfá go raibh cuid mhaith ag fortabháil air = in a thuilleamaí; go raibh go leor ar a aire; go raibh cuid mhaith aige le freastal dó; go raibh a sháith idir a lámha aige

→ cailimhineog

Bhí an oiread tairt air, a's gur scríob sé an chaile mhineog de linn atá tae(bh) istigh de chlaidhe annsin thiar ar thalamh J. Ph., a's d'ól sé suas a sháith dhi. Dheamhan a raibh sé d'fhoighid [ann] fanacht go bhfaghadh sé deoch tigh Ch.

→ baile

Dhá gcloiseadh a' dream atá sa mbaile é seo, chuirfeadh sé a sáith iongantais orra(b) = an dream atá sa ruta ar b'as muide

→ bealach

Tiubhra sé 'sháith go binn do'n ghasúr sin an bealach a dheanamh, arae níl aon-éitir ann. = níl aon-neart sa ngasúr a's claochmócha an t-aistear é.

→ coraice

Tiubharfa coruice dhubh na bliadhna a sháith le déanamh dhó = ní shárócha sé dubh-luachair na bliadhna.

→ beo 2

Sháith sé biorán ionnam, a's chuir sé isteach sa mbeo ar fad é.

→ bolstaic

Má phósann sé an bhollstaic siúd, gheobha sé a sháith de'n tsaoghal. Ó, cuirfe sé a pheirfhiachaí dhe, má mhaireann sí i bhfad.

→ breá

Má ghéilleann tusa do Mháire bhreagh, gheobha tú do sháith de na bréaga.

+

→ buail

Bhuail bradán nó breac mór eicínt mé, ach níor fhéad mé a sháith leigin a thabhairt dó.

TUILLEADH (1) ▼

Pé'rbí cé'n daol a tháinic air an lá faoi dheire, d'fhága sé an gort a's bhuail sé soir tighe E. de ghort a gharta, gur ól sé a sháith go bínn ann.

→ buinne 1

Na h-easnachaí a sáithtear sa talamh idtosach. Annsin cuirtear buinne béil air — h-ocht slata déag. Sin é buinne na h-ocht slata déag. Cuirtear aríst as a chíonn sin h-ocht slata déag eile. Sin é an buinne láir. Slat eile a sháith annsin le taobh 'chuile easna, go gcuirfeá h-ocht slata déag eile ann. Sin iad na slata táis. Tóigtear a' buinne táis leob, a's bíthear dhá bhfígheachán go mbíonn siad caithte. Buinne tónach a chuir air annsin. Nuair a bheadh sin réidh aghad, na slata a bheadh 'sna taobhannaí a leagan anonn a's anall air, a's na slata éadain 'fhigheachán orra(b) sin, go gcuirfeá an tóin air: i gciseoig, séard a chuirfeá buinne in uachtar ar a' gcaiseal leob sin. 'Séard é fígheachán a' chléibh — buinne h-ocht slata déag, fígheachán nó buinne cheithre shlat, fhigheachán dhá shlat. 'Sé fígheachán a' dá shlat, a' figheachán singil — níor mhór cheithre slat l'aghaidh buinne. Buinne cam a chuirtear ar chléibhín ime: árduigheann a' caoladóir taobh de'n chliabh roimh an taobh eile (Cuir síos ar fhigheachán a's ar bhuinní an chléibh, ó chaoladóir — S. Ó. C. é an sliocht réamhráidhte).

→ buta

Fuair sé 'sháith go bínn le deanamh a's an buta 'iomchur go teach.

→ aireachtáil

Deir siad go raibh scian igcúl a ghlaice aige, agus gur sháith sé é, gan aireachtáil.

→ aire

Tá a sháith le déanamh aige, agus aire a thabhairt dhá ghnaithe

→ éirigh amach

Ba dheacair a sháith eirghe amach a thabhairt dhó, tamall, ach thuit a' driúll ar a' dreáll ar fad air, le goirid (driúll ar a' dreall = trioll ar a' treall)

→ airde 2

Tá sé a sháith aoirde.

→ ardaigh ar

Ní bhfuair mé mo sháith le deanamh ariamh, ach a' máilín sin árdú orm fhéin.

→ fiannach

Is sean-ghnás fiannach é sin san tír seo. Ach tá an aos óg ag leigean as. Níl suim ná suaiméad ag na daoine óga i rudaí mar sin. Is cuma leof é ach a sáith báire a fháil.

→ flasach

Tá sí an-fhlasach. Bhí stróic mhór leithid inte chuile lá ariamh. M'anam muise d'ailí, go mb'fhéidir go bhfuil sí ag fáil a sáith le déanamh agus maireachtáil ach an oiread le duine

→ imigh as

Má bhíonn tú chomh h-imthighthe as sin i gcomhnuidhe, is truagh do'n bhean a phósfas tú. Beidh a sáith de'n tsaoghal aice ag iarraidh smaise a chur ort.

→ imigh le

Chuir sé a sáith iongantais ar chuid mhaith daoine, an lá a d'imthigh sí leis.

→ imní

Tá mo sháith imnidhe orm agus ceart agam air = tá mo dhíol imnidhe orm agus a ughdar agam.

→ ionadh

Chuir an scéal sin mo sháith iongnadh orm (mo dhóthain, mo dhíol, mo dhá dhóthain, mo dhóthain go mór d'iongnadh lán mo chraiceann d'iongnadh; mo sheacht sáith d'iongnadh mo sháith go maith iongnadh lán mo chruite d'iongnadh leithead mo dhroma d'iongnadh etc.)

+

→ isteach

Beidh a sháith do'n tsaoghal ag an gcliamhain isteach, mar tá'n t-athair luath, láidir droch-mhúinte fós = an fear a phósfas isteach sa teach ann, is fear idteannta é, mar tá an t-athair láidir agus olc fós, agus beidh sé in éadan an chliamhain go síorruidhe.

TUILLEADH (1) ▼

Tuige nár sháith tú an mámh sin a bhí agad isteach faoi? (páirtidhe a' ceisniú a chomh-pháirtidhe tharéis na h-imeartha)

+

→ ith

D'íosfadh sé an tsáith(?) Mhuimhneach(?) = tá'n ghearradh gionnach in a bholg; tá an-ghoile aige.

TUILLEADH (6) ▼

Diadhachta Dé dhuit, nach bhfuil do sháith ithte agad feasta = tá sé thar am agad do sháith a bheith ithte agad; tá tú ag ithe le fada, agus níl do chuid ithte agad fós.

Níl mo leath-sháith, (mo leath-dhíol, mo leath-dhóthain) le n-ithe agam annseo.

Is beag é do sháith le n-ithe

Is mór é do sháith le n-ithe = is mór é do dhíol etc. (sáith = Achréidh; Gnó Bheag agus Gnó Mhór díol, dóthain, ó Ghaillimh siar)

Ní choinneochadh Muileann Phalmer a sháith le n-ithe leis = muileann plúir in Gaillimh.

Má tá sé 'tabhairt uaidh, ní cheal a sháith le n-ithe é (dubhradh le gamhain) = má tá sé ag dul ar deire nó ag imtheacht as, ní hé an t-ughdar atá leis, nach bhfaghann sé a dhíol beatha)

→ feadán

"Bhí fiodán suain ag an gcailín agus sháith sí in a chloigeann é, agus thuit an codladh céatach ar an bpuinnte air" (As scéal ó Sheoirse Mhac Artúr, Leitir Mucú, Casla. Ní mhaireann sé anois) = rud a mbeadh deoch shuain ann is cosúil; biorán suain

→ foighid

Ní bheadh foighid ná fuireach ort go dteightheá ar páighe. Is maith drugalach anois thú. Fuair tú do sháith di is cosúil. Múinfidh sin thú. Múineann an saol daoine. Sé atá i riocht

→ fuath

Thar cheird ar bith faoin domhan, níl fios fuath ná fionnóige agam ar thuídeóireacht. Níor chuir mé aon-slám tuí ariamh, ná níor sháith mé aon-scolb, ná ní raibh mé ag freastal ar thuíodóir fhéin

→ fulaing

B'fhearr dhuit cois na leabthan a fhuilint dom nó go sáithe mé isteach as a cloigeann í

→ fuílleach

Fuair mé mo sháith agus fuighleach ann

→ fáscadh

Bhris an fáisceadh faoi orm, agus ní bhfuair mé mo sháith le déanamh ariamh ach an "bord" a choinneál amach díom nó gur leag mé ar an ngarraí é. Dhá mba in Árd Ch. an U. a chlisfeadh sé, bhí mé in mo chleith.

→ fód

Lonnaíodh sé annsin, agus ná cuireadh rud ar bith as é. Sin é fód an tsáith dhó. Tá an saol ag féithiú leis ó a chuaigh sé ann

→ fuar 2

B'fhuar a labhair sé ar an gcarr inniu liom. "Shíl mé go dtiúrfainn anoir ar feadh na seachtaine é", adeir sé, "ach bhí mo sheacht sáith le déanamh agam thairis".

→ dallán

Chonnaic mise bó thiar annseo ag N. Mh. Bhí an úgh calctha aice. Chinn orra aon-deor bhainne a fháil uaithe th'éis a ndichill. Bhí fear beag ag obair annseo thoir ag C. — níl a fhios agam beirthe ná beo cérbh as é. Tháinig sé ag breathnú ar an mbó agus í cínnte ar C. agus ar 'chuile dhuine. Fuair sé ruainnín de'n "wire" beag sin a d'fheicfeá ar scluig na mbuidéil "lemonade". Dhírigh sé amach é nó go raibh sé cho díreach le dorugha. Sháith sé suas is 'chaon dollán de'n úgh é indiaidh a chéile. Dheamhan cor na car a rinne sé len a láimh ach é a sháthadh leis suas. B'iongantas an chaoi a raibh sé indon é a dhéanamh ach níorbh é a chéaduair é. Bhuel tháinig an bainne, gan bleaghan ar bith. Tháinig sé mar a bheadh Dia dhá rádh leis. Bhí bleaghánach dhó (dhe) ar an talamh shul'ár féadadh soitheach a fháil. Is diabhaltaí stuama a bhíos daoine thar a chéile

→ danra

M'anam má tá tú ag mianadóireacht ins an ngarrdha P. go bhfuil do sháith de'n tsaoghal agad. An bhfuil sé cho dan(d)ra anois agus a bhíodh sé fadó. Chaith mé féin agus T. seachtain ag casadh fóidín baic ann agus ba beag nar chinn sé orainn. Bhí na láigheanntaí ag lúbadh ann le teann fórsa

→ daol

Sháith sé sin fear cheana agus dheamhan ceo a chuaidh air ach bliain. Rinne siad amach gurb as daol a d'eirigh sé dhó. Tá sin breagh go leor ach ba suarach an sásamh é do'n té a raibh a phutógaí ag imeacht in a ghlaic aige. Ní raibh sé indon a gcur ar ais aríst as daol

→ deargán

Tá na fataí atá againne imbliana in a ndeargáin as éadan. Facthas domsa an uair a bhí mé dhá gcur nach raibh na síolta ro-dhearg chor ar bith. Ach nach hé an cás céadna é. Is beag an locht iad na fataí dearga dhá mbeadh a sháith ag duine díobh.

→ dearóil

Tá sé ag coinneál deireoil go leór an duine bocht. Bhéarfaidh an geimhreadh seo a sháith le déanamh dhó. Dar príostaí bhéarfaidh

+

→ de

Tá a sháith go bínn aige den mhóin anois = tá sé tuirseach di nó tuirsithe aice

TUILLEADH (1) ▼

Déanann sé a sháith den chumadóireacht ar aon-chor

→ deil 1

Tá mise ar deil anois. Teigheadh muid abhaile. Tá mo sháith pórtair ólta agamsa ar chaoi ar bith

→ diabhal 1

Diabhal feiceál ná feiceál. Sháith sé é féin i bpruchóig eicínt as amharc na ndaoine

sáith (50+)