Deas
—/d′as/, /d′æs/
—aidiacht
1.
breagh, scéimhiúil, slachtar, dathúil agus rl.
a.
+–
Tá sí go deas
Bean deas í
TUILLEADH (23) ▼
Áit dheas é
Curach an-deas í
Meastú cé's deise do chapallsa ná mo chapallsa?
Amhrán deas é sin
Sin é an teach is deise ar an mbaile
'Sé an fear is deise clann inghean san tír é
'Sé an áit is deise teach é ó Gh. anoir
'Sé an fear is deise guth in do thír é
Ba é an té ba deise craiceann dhá raibh annseo ariamh é
Tá sí cho deas le nuallóig (fc. nuallóig)
Is deas liom í. Déarfainn go mbeadh sí an-leitheadach
Is fearr beag deas í ná mór gránna (bean)
Cailín deas í
"Ólfaidh mé agus tú sláinte chúil áluinn mo chailín deas" (líne as amhrán)
Is deas an aimsir í, (lá, oíche, cruach mhóna, bád agus rl.)
Madadh deas socair é
Bean deas chonscluithe í
Tá "tae-pot" deas buí aice, agus ceann gorm
Feairín deas ruadh é, bail agus beannú air
Tá sé ag iarraidh é fhéin a dhéanamh go deas leis an mbearradh sin
Is lághach deas an fear é
Is mín deas an sórt bean í
Cailín bán-deas í
b.
+–
Is deas a d'imir sé ort
Is deas a bhuail sé isteach ar an smut é
TUILLEADH (15) ▼
Is deas a thug sé an bord sin leis isteach (bád)
Is deas uaidh amhrán a rádh
Is deas atá sé ag fáil na h-oibre leis
Nach deas a deirigh sí leat. Tá mise ag tóraíocht speile le mí, agus chinn sé dubh agus dubh orm aon-cheann a fháil
Is deas a d'eirigh posta glan fiuntach leis faoi dheireadh thiar thall
Tá sé ag tabhairt taobh an tí anoir go deas leis
"Nach deas adúirt plandóigín na gcíocha míne bán; Ar fháisciú (fáisceadh) a dhá láimhin agus barrú a cúig méar; Ag cur scáth ar an gcás len a raibh sí ann i bpéin; Scéal cráite air, is láidir an snaoisín é" (ó Bheartla Ruadh Ó Fhlaithbheartaigh, Camas. Nuair a tháinic Tomás Láidir 'Ac Coistealbha isteach ag athair Úna Bhán dhá h-iarraidh fuair sé ag gol roimhe í. Bhí fear eile istigh dhá h-iarraidh. D'iarr an t-athair uirre sláinte an té ba mheasa léithe faoi'n domhain a ól, agus dúirt sí go mba é Tomás Láidir 'Ac Coistealbha é. Nuair a dúirt sí sin buaileann an t-athair iarraidh ar an mbéal uirre, agus thosuigh sí ag gol. Ach nuair a cheisnigh Tomás í faoi fhá a guil, dúirt sí go mba pinse snaoisín ba chiontsiocair leis. Annsin rinne Tomás giota de'n amhrán)
Nach deas a shíl sé fir a fháil a chúnamh dhó!
Is deas a thug mé néal chodlata liom th'éis mo dhinnéir inniu
Nach deas a gheobhadh sé bean agus gan slí gan fáltas aige
Nach deas uait magadh a dhéanamh! Diabhal bréag!
Is deas a chodlóinn píosa anois, dhá síninn ar an leabaidh
Is deas a d'ólfadh sé gloine fuisce anois agus bíodh sí aige
Is deas a dhaimhseóinn puirt anois dhá gcastaí dhom é
Má theigheann tú dhó go deas, b'fhéidir go bhfuightheá uaidh é
c.
+–
Tá sí deas caointineach (bean. Is minic a cuirtear deas mar aidiacht tacaíochta le aidiacht nó aidiacht-bhriathar eile leis an aidiacht eile a neartú)
Is deas mór an gamhain atá aige anois
TUILLEADH (24) ▼
Is deas déanta an staic de mhac é sin aige, bail ó Dhia air!
Ba deas meabhrach an gasúr é ag eirghe suas dó
Is deas gleoite an cailín í
Is deas leigthe an capall í
Is deas cuíbheamhail an fear é
Is breagh deas an chulaith éadaigh atá air
Is deas tóigthe atá an claidhe sin aige
Is deas óg an fear a fuair sí aindeoin bun-aois mhaith a bheith aice féin
Ba deas fáilí an mhaise dhó é, 'mo choinsias, agus gan aithne ar bith aige ort
Is deas reamhar atá sé ag coinneál i gcomhnaí
Is deas croíthiúil an sórt duine é i gcomhluadar ar bith
Is deas tobann a bhuail sé é
Is deas sciobtha uaidh a thiomáilt (thiomáint)
Ba deas éascaidh uaidh obair a dhéanamh go ndéanaidh Dia grásta air
Is deas stuama an sórt duine é
Is deas gangaideach an trathnóna é = gangaideach go maith
Tá sé deas fliuch anois agaibh le dhul amach
Is deas meanmnach a tháinig sé anoir an bóthar trathnóna, agus é ar a bhog-mheisce
Nach deas tráthúil adubhairt tú é!
Ba deas puínteáilte a chuir sé isteach an chloch sin
Is deas tóigthe an dá ghamhainín iad sin
Ba deas spéiriúil an bromach a bhí annsin an lá ar cheannuigh sé é
Nach deas roighin uaidh siúl!
Nach deas bladarach a shíl sé an chluain a chur orm. Ach ní dheachaidh leis
·
Má chuireann tú aighneas air go deas mín, tiúrfaidh sé toradh ort
Is mian leis obair a dhéanamh dhó i gcomhnaí go deas slachtar. Níl aon-ghnatha ag putrálaí in a ghoire
2.
+–
Is deas thú! = níl aon-chuma ort féin (ar do chuid éadaí, ar do cheann aghaidh, ar do chuid oibre, ar do chuid cainte agus rl.)
Is deas é, mo choinsias má's ag imeacht ag ól faoi agus thairis atá sé anois
TUILLEADH (5) ▼
'Deimhin is deas thú! Tuige a mbíonn tú ag gráiscínteacht mar sin i gcomhnaí
Is deas é, má's sin é an chaoi a bhfuil sé indon pláistéaracht a dhéanamh faoi dheireadh
Is deas thú anois dhá bhfeictheá thú fhéin!
Is deas í dar fiadh, má sin é a béas!
Is deas é gan bhréig gan mhagadh! Ag imeacht ag sioscadh bréag mar sin!
+–
Is deas é "m'fhear fataí" muis! M'anam má tá gur ag imeacht in a spailpín atá sé! = ní fear fataí é chor ar bith, ná baol air. Is spailpín é (Is iondúil go gcuireann an cainteoir "mo" isteach i gcomhnaí le leagan de'n tsórt seo cé nach mbíonn baint ar bith aige leis an duine a bhíos i gceist, nó is annamh a bhíos. Is ionann an leagan agus "mo chreach an máistir scoile (sagart agus rl.) a dhéanfas an duine sin")
Is deas é mo shagart muis! M'anam gur ag imeacht ag reathach indiaidh gearrchaileadha 'chuile oíche ar na bóithrí é! Deamhan a chos siúd a bhéas in a shagart fhad agus a bhéas Peadar i gcathaoir
TUILLEADH (5) ▼
Is deas é mo mháistir scoile muis! Dubhairt sé go raibh sí le máistir scoile a dhéanamh de. M'anam gurb í an scoil atá anois aige, thuas ag réabadh móin uicht annsiúd thuas gach lá
Is deas iad mo dheich bpunt muis. Fuair mé h-ocht bpunt gan leithphighinn aige ná uaidh = shamhluigh an fear eile leis go bhfuair sé deich bpunt ar an mbeitheach
Is deas é mo dhá "phíosa" fataí! An bhfuil "píosa" fhéin ann?
Is deas iad mo shé pholl. Bhí an gairéad ariamh aige. Caithfidh sé an comhaireamh a bheith aige i gcomhnaí. Níl trí poll maith fataí ag gabhail leis
Ba deas í mo cheird muis, ag brú sean-chaillí thart i gcáirrín! Dhá mbeinn gan aon-bhuille oibre a fháil le mo ló, ní dhéanfainn é
+–
Is deas an chaoi é go deimhin! Iasacht na n-iasacht. Ise ag fáil bainne uainne, agus dhá thabhairt uaithe aríst
Is deas an bhail a chuir sé ort: a raibh agad a mhealladh uait
TUILLEADH (11) ▼
Is deas an scéal é: fear leath-choise ag dul ag pósadh
Is deas an deis atá air anois: gan fód móna ag gabhail leis nach bhfuil díolta aige
Is deas an cleas a rinne sé! Shílfeá gur beag an dochar dhó náire a bheith air
Is deas an rath ar a' (ar) gcuid coirce é: asail na tíre dhá thaltú
Is deas an obair atá ort: ag caitheamh smugairlí le na daoine. Béidh a shliocht ort ach a dteagaidh t'athair. Gheobhaidh tú garbh é
Is deas é t'fhaisean; is deas sin. Dheamhan ceó a bhí le déanamh leat ach dhá leith a dhéanamh de do dhruim
Nach deas an béas a thug tú faoi deara dhuit féin: a dhul ag aithléamh ar na daoine. Tá an diabhal ag cur chathaí ort
Is deas an bealach atá len a leithide de chailín óg, dá mbeadh a fhios aice é! An chaile bhradach, ó's ise í
Is deas an tógáil atá sí a thabhairt ar a cuid páistí! Is cinniúint uirre é, nó beidh siad in a gcneámhairí cho mór léithe féin
Is deas an aire atá a chuid laoghantaí a fháil uaidh. Diabhal bréag nach deas! A scaoileadh siar annsin siar 'sna breaclachaí raithní sin, nó go gcáilltear leis an ocras iad. Annsin tosaí ag rá nach mbíonn siad ag dul dó
Is deas an chóir atá air anois: gan fata ná meacan de bhlá bliana aige
3.
+–
Déanfaidh sé é. 'Sé atá deas air! = tá sé go maith dhá dhéanamh; is aige atá a fhios len a dhéanamh; tá fonn a dhéanta air. Tosaíonn an leagan seo i gcomhnaí le "is" nó i ráití coibhneasta le "tá" .i. "Is fear é Seán atá deas ar an obair sin a dhéanamh." Ach is annamh a bhíos an leagan coibhneasta seo féin ann, agus níor chuala mé an leagan neamhspleách ariamh .i. "Tá Seán deas ar a dhéanamh." Bíonn sé go minic ag ath-chainteoir san am a n-abróchadh an chéad duine: "Déanfaidh sé obair anois" (Freagra ó'n ath-chainteoir: "'Sé atá deas air")
Bainfidh sé móin anois agus 'sé atá deas air bail ó Dhia air! Ach tobac a choinneál leis!
TUILLEADH (10) ▼
Ólfaidh sé foracún anocht, agus má ólann féin, 'sé atá deas air! Go deimhin ní chuirfidh sé aon-ghiorranála air, mar chuireadh sé ar an athair nuair a theagadh sé ar "turn" an deoch a sheasamh. "Chinnfeadh orm níos mó dhe a ól" adeireadh an cneagaire. "Airighim giorranála ag teacht orm fhéin"
'Sé Seán atá deas ar iomramh. Is mór an spóirt i gcura(igh) é. Níl fear a bhárrtha annseo anois
Dar príosta má's é féin sé atá deas air! Breathnuigh ar an déanamh atá ar an teach sin. Gobáin iad na Beartlaíochaí ar a ghualainn.
Is tú atá deas air, bail ó Dhia ort, má thograíonn tú a dhéanamh. Thug tusa an damhsa ó bhuaile leat! Amach leat agus déan geábh
'Sé a bheadh deas air, dhá bhfaghadh sé a shá len ithe. Ach sin é an buille! Céard a choinneochadh a shá len ithe leis. D'íosfadh sé siúd an tsá mhuimhneach (an tsá bhuidhneach?)
Deasóidh S. G. dhuit iad! Sé atá deas air! Dheamhan gréasaí déanta inchinnte air!
'Sé an mac atá deas air! Níl aon-ríochan leis! Níl aon-cheird amuigh nach bhfuil aige.
Is muid atá deas air! Tugaighidh aríst anois é, má's breágh lib é, agus gheobhaidh sib failm eile! (cártaí)
Nach h-é atá deas air a mhic ó. Dheamhan duine dhá bhfuighidh sé siúd iarraidh air nach fear é a mbeidh suan air. Siúd é an buachaill aca!
Nár lagaidh Dia thú! Is tú atá deas air! Faoi do chois é a fhleascaigh! Faoi do chois é!
Deas in iontrálacha eile (100+)
→
daibéad
Níl sé sásta mar mbeidh 'chuile spreab de'n fhóidín baic in a dhaibéid mhóra millteacha aige. Chinnfeadh air fóide deasa slachtara a ionntú. Is cuma leis ins an tubaiste é ach é a bheith casta
Ná cuir araoid ar bith anois air go mbeidh an coca déanta aige. Bíodh a fhios agad gur liomsa an coca. Is daighceamhla é sin ná an diabhal. Dá gcaitheadh sé in a cheann é, d'fhágfadh sé an coca agus a bhfuil ann annsin. 'Sé atá deas air
→
daingean
Dhá mbeadh sé cho daingean ann i dtalamh le Carraig an Mh., bhainfidís siúd í le teann fórsa. 'Siad a bheadh deas air!
→
dairt
Is deas iad do chuid dairteachaí. Nach gruadháin de chlocha atá tú a chaitheamh. Ní spóirt ar bith an tsúil a bhaint as duine.
→
dall 3
Dalladh as ort! Cuirfidh mé geall go bhfuil luach an ghamhain ólta agad. Muise má tá dalladh gan aon-léas ort agus dalladh Oisín in a dhiaidh sin, mara deas an chaoi orm é, luach mo ghamhain ólta ag stróirí
Nach deas a chuir sé dalladh mullóg anois ar J! Is fhearr liom é ná punt airgid in mo phóca. Bhí an oiread gaisce agus floscaí aige, mar dhóigh dhe nach raibh duine ar bith indon imeartas air fhéin
+
→
dallán
Dalláin ag an diabhal ort. Cá'il na dalláin? An caoch atá tú? Tóruigh an méid atá gearrtha agad aríst agus togh na síolta caocha as. Is deas iad mo chuid síolta! Bhí sé cho maith dhom imeacht ag gabhail "Laddie O'Lee" ar na cnocáin le dhul ag deargadh talmhana len a n-aghaidh sin
TUILLEADH (1) ▼
Má leigeann tú dóibh feicfidh tú go gcuirfidh na dalláin sin craobh amach aríst in aithbhliain. Siad atá deas air. Ach má roiseann tú mar sin é bain do shúil dó (dhe). Ní fhéadfadh crann ar bith goineachan ar tugadh an úsáide dó a fuair an crann sin
→
damnaigh
Go ndamnuighidh an catmara agad é, nach mbeireann air agus é a chaitheamh amuigh ar an tsráid, agus gan na daoine a bheith thar bharr a gcéille ag éisteacht leis istigh annseo. Is furasta aithinte go mba deas an t-amhantar a thug sí duit. Dhá mba rud ar foghnamh é, is fada go scarfadh sí féin leis
An bhfuil aon-cheo ins na páipéir sin go bhfuil muca ag daoirsiú … A's 'ar ndú mara bhfuil cé'n mhaith iad. Is deas an éadáil iad le bheith ag tabhairt dhá phighinn ins an ló orra
B'fhéidir go bhfuil leabhra aca, ach 'mo choinsias má tá, ní le t'aghaidh-sa ná l'aghaidh aon-duine eile iad. Níl sé cruthuighthe ar an talamh indiu an té a thiubharfas ceann de na leabhra sin amach an dorus. Daoine daoitheamhla mar sin iad faoi'n rud atá aca. Ba deas ba mhian leo an rud a bheadh ag duine eile a fháil iad féin muis. Ach tá rud le déanamh leo: cor in aghaidh an chuir agus cam in aghaidh an chaim a thabhairt dóib
→
daol
Chaithfeadh sé gur theangmhuigh daol eicínt leis ar maidin agus é a bheith ag imeacht ag bruimseálacht mar sin. Ní réidhteach do'n teach muis má tá dhá cheann an tighe thrídh lasadh mar sin (an fear agus an bhean ag troid). Ach b'fhurasta aithinte nach i bhfad a bhainfidís amach suaimhneach agus an deis a bhí uirre féin oíche na bainse
→
daor 1
Ba daor a chuaidh an bualadh air, ach diabhal a ngabhfainn i mbannaí nach ndéanfadh sé aríst é, dá dteagadh sé ar a dheis. 'Sé a bheadh deas air déarfainn
→
daor 2
Daoradh é, agus tligeadh 'un báis é. Maitheadh dhó ina dheidh sin é. An sean-L. a thug ó'n gcroich é. 'Sé a bhí deas air!
+
→
daoradh
Ní shin é an chaoi a bhfuil sé in áiteachaí eile chor ar bith. Má chuireann siad an liathróid ar chúla an daoradh féin ní bhíonn tada dhá gcaillteamas leis. Ach sílim gur deise é mar atá sé againne
TUILLEADH (1) ▼
Bhí sé cuibhrighthe ar an daoradh clis i gcaitheamh an lae, agus é ag cinneamhaint air corruighe di. 'Chuile uair dhá leigeadh sé leis fhéin, bhíodh sé dóighte ar áit na mbonn. Ba shin é an deasú air. Níl aon-ár go deo ach a ndearnadh de mhagadh faoi. Ní mór do dhuine acmhuinn a bheith aige le "deis" féin
+
→
de
Bhí spealóig dheas de chamán aige
TUILLEADH (3) ▼
Dheamhan a bhfuil go h-olc dó (dhe) ach a dhul dó go deas
Sín linn sin taobh ó dheas de dhroichead í. Annsin a bhí sé
Beidh a bhfuil ó dheas de chuan annseo uiliog Dé Domhnaigh. Sin é a mheasaim
→
deachma
Is diabhlaí aibéil a tháinig siad sin anuas san saol! Dar príosta chonnaic mise iad muis, agus ní chuirfidís an deachma ar cáirde, ach bíonn a lá féin ag chuile dhuine. Agus sin é an deis a bhfuil siad anois: sirriam ag teacht orra. Is fiú do chuile dhuine an buachaill sin a choinneál ón a dhoras muis, má fhéadann a chumhachta chor ar bith é
→
déag
Go dtugaidh Dia ciall duit! Is deas iad mo h-ocht mbliana fichead! Amach go maith féin atá sé ins na déaga agus fiche (amach go maith ins na déaga agus fiche = "in his late thirties")
Déarfá nach bhfuil aon-deá ghealladh faoin aimsir pé aca sin é. Diabhal an dtaithníonn na léasáin sin ó dheas liom. Ní fhaca mé ariamh iad nach ag cothú na h-uaire móire a bheidís
Tá sé an-deálabhrach (deálabhra). Ní mhór dhuit a bheith ar t'aireachas fhéin i gcomhnaí nó gheobhaidh sé brabach ort. Sé atá deas air, 'mo choinsias
+
→
dealaigh
Mara ndealuighidh tú leat anois a ghrabairín, beidh scéal agad air. Is deas iad do bhéasa. Ag iarraidh bior dearg a chur síos le mo dhruím. Rún atá agad mo bhruith agus mo loscadh. Chonnaic mise gasúir ámhuilleacha go minic ach ag an Diabhal go raibh sibse — croisim aríst sib! — sháruigh sib a bhfaca mé ariamh
TUILLEADH (2) ▼
Bhí deis annsiúd a dhealóchadh an droch-choirce ó'n gcoirce ar foghnamh ar an bpuínte boise. Cineál machine a bhí ann
Séard a theastóchadh deis eicínt annsin a dhealóchadh an droch-bhainne ó'n deagh-bhainne, má's cúrsaí de'n tsórt sin é. Ach níl leath-chreisteamhaint agam féin go dtolgann bainne daoine ar an gcaoi sin.
→
dealg
Ó'n trathnóna ar leag muid a chuid claidhtheachaí, bhí a dhealg sáithte aige ionnamsa uaidh sin amach. Chreid sé i gcomhnuí gur mise an ceann-feadhain a bhí ann. 'Ar ndú ní raibh sé ag dul i bhfad amú ach oiread. D'íoc mé ann ag an scoil. Uair ar bith a bhfuair sé deis ar bith orm, 'sé nar leig ar cáirde é, ach bruicneáil bhuailte a thabhairt dom féin. Bhí an catmara críochnuighthe orainn freisin agus a dhul ag cur araoid' ar bith ar a chuid claidhtheachaí …
+
→
déan 1
Dhéanfá do dhicheall, (do dhóthain, do dhíol, dalladh, cuid mhaith, cat agus dá rioball agus rl.) dá mbeadh deis agad
TUILLEADH (3) ▼
Is fear é, nach mbeadh aon-mhairg air ól mór a dhéanamh, dhá bhfaghadh sé an deis. Ach coinnigheann an bhean smachtaighthe go maith anois é
Déanfaidh sé sin siléig má fhágann tú faoi é. 'Sé atá deas air
Dhá mbeitheá ag iarraidh a tabhairt ó thuaidh, bheadh sé cho maith dhuit an leathtaobh ó dheas (den adhastar) a ríochan leis an leathtaobh ó thuaidh, mar níl a béal déanta ach an oiread leis an gcéad lá ar cuireadh an bhéalmhach in a béal
→
déan le
Ní dhéanfainn mór léithe dhá mbeadh Éire taobh léithe. Ba deas é m'fhéirín muis: scaoinn mhór fhada bhealuighthe, agus muineál corr-éisc uirre. Ba mhaith an dóigh í le t'ais ins an leabaidh maidin sheaca!
→
deannach
Tháinig siota agus bhailigh sí léithe a raibh de dheannach agus de bhilleogaí agus de pháipéir ar na portaigh. B'aisteach an casán a thóig sí: aniar tharainne, soir ar chuid Sh., síos ó dheas go dtí P. Mh., siar aríst ar roinn J., agus soir ó thuaidh annsin ar chuid Bh., agus ar roinn J. F., gur bhailigh sí amach ó thuaidh as ar n-amharc. An uair a chuaidh sí cho fada le J. d'fhuagair muid féin air — ní fheicfeá é len a raibh de dheannach ann — an sleaghan nua a fhágáil in a dhiaidh. "B'fhéidir" adeir sé go dteastóchadh sé uaim. Nach ndeir siad go bhfuil múin (móin) ins an mbruidhinn fhéin". B'uathbhás é an siota siúd
→
deannóid
Thuit dionnóidín shúighe ar an bpáipéar cho uain agus a bhí sé dhá léigheamh agus dhá bhfeictheá é ag breathnú air! Chuir sé séideog faoi annsin, ach dheamhan maith a bhí ann. Tharraing sé amach lann safety annsin — ceann a bhí síos an-domhain in a phóca — agus seó (show?) páipéir timcheall uirre. Dhá bhfeictheá cho deas agus a chuir sé corr na lainne faoi'n dionnóidín shúighe agus chuaidh sé amach annsin gur chuimil sé ar an gclaidhe í. Tá sé cho puinteailte le cat a bheadh dhá bhearradh féin. Cuireann salachar ar bith uais air
→
déanta
Tá déanta len a bhás. Leig de do chuid cumadóireacht' anois. Dheamhan tinneas ná tromas air, má sin é do scéal. Nach bhfaca mé ag stolladh romhair é ins an ngarrdha ó dheas de'n teach indé, agus mé ag dul thart
+
→
deara
Cheal nachar thug tú aon-bhlas faoi deara aréir? An bhfaca tú í ag síneadh an leabhair chuige? Scríobh sí rud eicínt ar phísín de pháipéar roimhe sin, agus bhí an páipéirín sin ins an leabhar. Chuirfinn a bhfuil istigh agus amuigh agam go (gur) b'éard a bhí ar an bpáipéirín sin rádh leis castáil léithe anocht in áit eicínt. Ní raibh aon-deis eile aice é a rádh leis as coinne na máthar. Is dall an mhaise dhuit é, marar thug tú an méid sin faoi deara. Is maith a bhrath C. é. Nach bhfaca tú an fad a bhí sé a bhaint as a mhuineál ag iarraidh amharc a fháil isteach ar an leabhar
TUILLEADH (2) ▼
Céard a thiubharfadh an chlann faoi deara dhóib féin ach an rud a chonnaic siad an mháthair a dhéanamh. Níor thóig a máthair sin ceann as ól ariamh. Ba diachta do'n chlann inghean annsin, mara mbeidís féin ag baint braon as de réir mar a gheobhaidís deis. Dheamhan ceilteamas ar bith aca air anois. Ólann siad as coinne 'chuile dhuine é
Síleann tusa gurb é S. a rinne é. Tabhair faoi deara ab é. Má sé muise, ba diabhlaí an deifir a rinne sé, má tá indán agus gur buaileadh an ceann eile ag an h-aon dhéag. Arae sé sin an fáth, bhí sé ag ól tigh Th. an oíche sin nó gur cuireadh amach muid ag leath-uair th'éis an deich, i gcruthamhnas duit nachar mhór dhó bealadh a chur faoin a ioscadaí le bheith i nD. L. ag an h-aon dhéag: fear nach raibh "bicycle" ná deis marcaigheacht' ar bith aige ach na buinn
→
dearc
Is géar an dearcadh atá aice. Tiubharfaidh sí léithe uiliog thú d'aon-amharc amháin. 'Sí atá deas air.
→
dearg 1
"An t-aer dearg thiar (nó dearg dearg thiar adeirtear amantaí) gealach agus grian; An t-aer dearg ó thuaidh, bainne ag na bua'; An t-aer dearg thoir sneachta go fro (fraigh); An t-aer dearg ó dheas mil ag gach (/ɡax/) meach" (tuara faoi dheirge an aeir)
→
dearg 2
Seo píosa iarainn duit. Cuir isteach annsin i dteallach na ceártan é, agus dearg agus comhdhearg ach ná ruadhearg é, agus leag amach annseo agamsa ar an inneoin é, agus feicfidh tú féin air go ndéanfaidh mise fuireann deas cruithe dhuit l'aghaidh an chuit! = duine ag magadh faoi ghasúr
Bhí beirt cheannaidhe ag dul an bóthar fadó. Thosuigh siad ag sáraidheacht. Dubhairt ceann aca go mb'fhearr an bhréag ná an fhírinne. Sháruigh an ceann eile air nacharbh fhearr. Fágfamuid ar bhreitheamhnas an chéad rud a chasfas linn ar an mbóthar é, adeir duine aca. Tá go maith adeir an ceann eile. Chuir siad geall as. D'imigh leo dhá siubhal ionnsaidhe. Ba ghearr go dtáinic siad ar dhearga daol ar an mbóthar. Chrom an ceannaidhe bréagach síos. "Cé is fhearr an fhírinne ná an bhréag" adeir sé leis an dearga daol. "An bhréag, go' deile", adeir an dearga daol. Sín amach mo gheall agam, adeir an Ceannaidhe bréagach. Shín. Scar siad len a chéile. Ba ghearr a chuaidh an ceannaidhe bréagach, nuair a thosuigh sé ag cur scrúdaidh air féin. Dheamhan easna dhó nach bhfilleann ar a chois aríst, nó go dtáinic sé suas leis an dearga daol. Cromann sé síos agus baineann sé póg dó. Ghreamuigh an dearga daol dhá bhéal. Is gearr go raibh seacht mbrat dearga daoil air, agus bhí siad dhá ithe isteach go grinneal. Cuireadh fios ar an sagart dó. Tháinic an sagart. Nuair a chonnaic sé an deis a bhí air, chuaidh sé amach as an seomra agus thosuigh sé ag léigheamh a leabhair. "Gabh isteach" adeir sé leis an gcailín faoi cheann tamaill "agus feacha cé'n chaoi a bhfuil sé." Chuaidh an cailín isteach. "Tá sé faoi dhearga daoil ar fad" adeir sí. "Níl sciolltar fágtha air, nach bhfuil ithte dhó." Léigh sé leis eádradh eile. "Gabh isteach anois" adeir sé "agus feacha cé'n chaoi atá air." "Tá fiche brat dearga daoil anois air," adeir sí. "Níl ann ach na cnámha geala. Is gearr an bás uaidh." "Tá an cholainn ag an diabhal," adeir an sagart, ach beidh an t-anam aghamsa dhá bhuidheachas." Tháinic an oiread eile díocais air ag léigheamh … (Scéal a fuair mé ó m'athair faoi na dearga daoil)
→
deargán
Thóig sé as an teine é, an uair a bhí sé in a dheargán agus thosuigh sé dhá lascadh ar an inneoin. Níor chuir sé biseach ar bith isteach ann, ach an dá bhrionglán a thathú agus aon-cheann amháin a dhéanamh dhíob. Siúd é atá deas air. An-ghabha é. Níl goir ar bith ag an mb. air. Níl sé 'fhoisceacht mbeannuighidh Dia dhó
Tá sé sin deas-lámhach 'mo choinsias. Ní fheicfidh tú aon-chuileóigín chlúmhaighe ag imeacht ar a chuid éadaighe ní hé m'fhearacht féin é
→
deatach
Mo dheatach air, mara deas an cheird atá air, ag imeacht as a chranna cumhachta mar sin le postamhlacht
→
deil 2
Níl neart agad focal cainnte a rá as a choinne nach mbeidh sé ag aithrist ort. Sé atá deas air freisin. B'aige siúd a bheadh an ghnatha sna drámaí agus ní ag an dream a bhíos ionnta. Dar fiagaí dhá mbeadh cainnt ar leithide Mh. Mh. in aon-dráma bheadh sé indon a dheil ar chaoi ar bith … Nathaíodóirí a bhí sna Cuilm sin frén a chéile. Ba bia agus ba beatha leó a bheith ar an gceird sin
→
deilbh 1
"An Crann Deilbh: de mhaidí coille a dhéantaí iad. Chaithtí a dtomhais le riail le fad áirid a bheith ionnta agus leithead áirid is na maidí treasna. Dhá chuaille a bheadh ann agus dhá mhaide treasna. Rinne P. M. Mh. ceann aca dhuinne annseo. Níl a fhios agam cá'il sé anois: ag imeacht is 'chuile áit a mbíonn deilbh le déanamh. Tá sé cho maith dhuinn anois sneachta a chaitheamh ar a lorg chreidim. Ní deilbh a dhéanfas muide go bráth aríst. Ní bheadh na gearrchaileadha sin indon aon-deilbh a dhéanamh … Cur síos an tSnátha ar an gCrann Deilbh (nó crann deilbhe; tá an dá leagan aige): an dá chuaille a chur in a seasamh annsin le balla: ceann ag corr na fuinneoige agus an ceann eile tuairim agus ag giall an dorais. Ní bheidís cho h-árd leis an áiléar sin baileach. An dá mhaide treasna a chur suas orra: ceann in íochtar agus ceann in uachtar agus iad ag dul isteach ionnta in eangaí mar a bheadh leabaidh. Bíonn rungaí ar nós dréimre 'san dá mhaide a bhíos in a seasamh ar a n-éadan: an t-éadan de na cuaillí a bhíos leat. Bíonn buimbiléad tuighe ar an urlár agus dhá cheirtlín shnátha air, i riocht agus nach mbeidh an snáth ag dul ar fud an tighe ort. Ní dhéanfadh sé cúis duit tuinte fada na h-óinsighe a bheith aghad! Annsin tosóchaidh tú ag cur an tsnátha síos ar an gcrann. Crios a dhéanamh an chéaduair. Comhairfidh siad an oiread seo banláí (bandles) de'n tsnáth — an méid banlá a bhéas le dul 'san eige (aige: /ɴ′eɡ′ə/) sin. Cuirfidh siad síos an snáth sin ar an gcránn agus beidh siad dhá chur sin síos choidhchin nó go mbeidh a ndóthain thíos. Tosóchaidh siad ar an bpionna (runga) íochtair ar an taobh seo — taobh na ciotóige — agus tiubharfaidh siad leo suas é ar na pionnaí — dhá chur orra ar fiar — ach gan snaoim (snaidhm) ar bith a chur air ar an bpionna, nó go dteighidh siad go bárr. Anonn treasna annsin agus anuas ar an deis chéadna ar an taobh eile ó runga go runga go dteagaidh siad go talamh. Anall treasna go dtí an áit ar thosuigh siad agus ar ais aríst ar an gcaoi chéadna, nó go mbeidh deireadh na gclannaí thíos. Bíonn dhá phionna dhéag suas ar aoirde na maidí. Scaithtí bheadh agus tuilleadh. Féadfaidh siad tuilleadh rungaí a chur ann de réir (léar adubhairt sé) mar a fheilfeas dóib. Tugtar céadta 'sa deilbh de'n eige 'léar (de réir) mar is maith leat leithead a bheith ann. Féadfaidh siad h-ocht gcéad (snáth) nó seacht gcéad a chur ann. Mara mbeadh ann ach seacht gcéad ní bheadh aon-leithead ag an snáth nuair a bheadh sé deilbhthe. Beidh leithead ag h-ocht gcéad. Nuair a bhíos an oiread seo clannaí thíos ar an gcrann buaileann siad sriongáinín ar an méid sin. Céad a bheadh annsin. Beidh fearas bárr leithid 'san éadach 'léar (de réir) mar a ghabhfas céadta ar an gcrann. Féadfaidh tú deilbh dhá shnáth a dhéanamh nó dhá shnáth dhéag nó scór má thogruigheann tú. Chonnaic mé 'chaon chineál aca. Bíonn chúig chlannaí fichead is 'chuile chéad. Ní fuláir fios a bheith agad cé mhéad céad ann shul a bhaineas tú de'n chrann deilbh é. Nach shin é an fáth a gcuirfidh tú síos air é. Comhairfear na clannaí amach in a gcéadta. Beidh an bhean nó an fear atá ag deilbh ag siubhal i gcomhnaí 'gcomhnaí. Ní fheilfeadh dhuit aon-bhuille marbh a leigint in do chuid oibre dhá mbeitheá ag deilbh. Is maith an píosa de lá a chaithfeá ag deilbh giota. 'San ngeimhreadh bheitheá an lá leis ar fad. … Nuair a thóigtear anuas de'n chrann é, bíonn an-fhad ann. Bhuailfeadh tú snaoim (snaidhm) nó crios ar 'chaon chloigeann dhe annsin, agus déanfaidh tú suas in a throisleáin é mar a bheadh gruaig mná ann go díreach. Sin í an eige. Tá sé faoi réir annsin le dhul ag an bhfigheadóir … Gan aimhreas is aon-tsnáth amháin a bhéas ann. Dhá mbriseadh an snáth 'san deilbh, ghreamóchadh sí ar an bpuínte de'n chuid eile de'n tsnáth é. Chuirfeadh sí snaoim (snaidhm) air … " (Giota faoi dheilbh shnátha a fuair mé ó m'athair. Rinne sé féin an obair go minic)
→
déileáil
Cé'n siopa a mbíonn sí ag déileáil ann anois. Ghníodh sí déileáil cuid mhaith ins an siopa ó dheas, ach chuala mé gur athruigh sí ó thuaidh le goirid, má's fíor é, nó nach fíor
+
→
deimhin
Dar go deimhin muis, is deas an buachaill siopa a dhéanfadh sé
TUILLEADH (2) ▼
Go deimhin agus go dearbhtha dhuit, ba deas an feic é ag teacht aniar dhó
'Deimhin is deas an chaint atá ort!
Nach deas a shíl siad imirteas ort: gan ceachtar aca ag tabhairt saoradh ná séanadh dhuit faoi. Sin é a fearacht é ag: íocfaidh an fear thoir an fear thiar agus íocfaidh Dia an fear deireadh
+
→
deis
Is maith éascaidh a ghoidfeadh sé sin é, dhá bhfaghadh sé an deis = seans, dóigh caoi, ionbhadh
TUILLEADH (38) ▼
Má fhaghann tú deis ar bith an tseachtain seo biorruigh na claidheachaí ar Gharrdha an Chl. Má fhágtar cho maoilscríobach siúd iad, gabhfaidh an droch-rath ar ar gcuid féir ar fad
Is tú a fuair an deis, ach ba bheag an rath a bhí ort in a dheidh sin. Ní mise a bheadh in do bhróga. Dá mbadh mé, bheadh rud eicínt de bharr m'aistir agam
Siubhail siar chuig an gcéilidhe. B'fhéidir duinn deis a fháil ar aon-bhean
Is iomdha deis a fuair tú air ó shoin agus níor chuir tú aon-aighneas air. Má tá faltanas istigh agad dó teirigh agus ídigh air é, agus ná bíodh sé in a leath-rann annseo agad chois an teallaigh 'chuile lá
Má fhaghann tú aon-deis ar aon-phíopa in áit ar bith croch leat é. Tá mé thart d'fhuireasbhaidh sean-dúda eicínt
Is diabhlaí a chruthuigh sí sin a theacht amach in a máistreás scoile agus laghad an deis a fuair sí. Ach bhí ínntreacht chinn ionnta sin ar fad
Dhá bhfaghainnse deis uirre, ní fhágfainn ag ceachtar aca í. Ach ní bhfuair. Bhí an iomarca cruadhóige orm thairti
Dhá bhfaghainnse deis air, thiubharfainn dual na druinne dhó. Ach sin é an buille. Cá bhfuighidh mé deis air. Nímé an dtaobhuigheann sé tigh M. G. ar cuairt chor ar bith anois
Ní bhfuair mé aon-deis ar aon-pháipéar le seachtain, ach chuala mé go raibh na Rúiseánaigh ag déanamh íosbairte. Tá siad isteach ar fad ins an nGearmáin. Is mór an seasamh ag an nGearmáin bhocht é agus an domhan ar fad dhá cúinneáil. Is gearr uaithe anois cheapfainn
Má fhaghaim deis ar bith ar an asal sin aige, bascfaidh mé é. Deir tú leis a theagas ins an iothlainn agam 'chuile oíche, ach tá a dhíol céille aige le bheith imighthe shul a eirighim ar maidin. Sin é an gleacaidhe
Má fhaghann an sagart an deis ar an máistir scoile sin thoir, cuirfidh sé ag caitheamh na miotán é. Is fada in a dhiaidh é, ach is deacair a bheith suas leis an gceann eile féin
Má fhaghann na póilíos deis tóigeála ort gabhfaidh tú isteach. Mar sin bí ins an áirdeall = deis ghabhtha
Tá deis mhaith ar an bhfeamainn dearg annsiúd aige agus é buailte ar an gcladach. Má tá féin, dar príosta ní leis a eirigheas sí igcomhnaí
Ní bheadh sé a iarraidh anois ach an deis ort, le thú a chur ar siubhal. Is maith a bhéas tú ar do mhaidí nó béarfaidh sé ort uair eicínt mar sin féin
An uair a d'eirigh an deis leat níor thapuigh tú í. Is fadó an lá a bheitheá igcrích dhá dtugtá áird ar do mhuintir. B'fhéidir dhá mbeadh breith ar t'aithmhéala anois agad go dtiubharfá
Dhá mbadh mise thú, ní leigfinn an deis uaim. Ní móide go bhfuightheá cho réidh aríst í
Is maith an deis í ceart go leor, an té a bheadh faoi réir faoin a comhair, ach sin é an buille. Cé atá?
Ní raibh aon-deis agam a dhul ann. Chaithfeadh duine eicínt fanacht ins an mbaile le giotamáil a dhéanamh timpeall an tighe. Ní hí an tsean-bhean sin a bhí indon freastal do bheithidhigh agus do mhuca
Níl aon-deis aige tada a dhéanamh mar atá sé. Tá sé idteannta ag an gcuingir eile
Cé'n deis atá aige sin a dhul 'na scoile. Tá sé ag tastáil ro-ghéar ins an mbaile. Is fada fós go mbeidh ceachtar de'n dream eile ionchongantach
Níl deis ar bith agamsa aon-bhuille oibre a dhéanamh. Feiceann tú féin an chaoi atá orm. Bíonn an mhaidin thar druim shul a bhíos freastal déanta agam ar bheithidhigh agus ar ghamhna
Níl aon-deis agam tada a léigheamh len a mbíonn ag dul fúm agus tharm. Bím thar bharr mo chéille aca scaithtí, ach céard a fhéadfas mé a dhéanamh
Is beag an deis atá aca anois aon-deoir a dhéanamh ó a cuireadh an droichead ar an abhainn. Níl a fhios aca, cé'n puínnte a mbuailfidh póilidhe isteach aca idir chlár agus chuinneoig
Ba mhaith liom deis a thabhairt dóibh thar agus mar fuair mé féin. Ar an dá luath agus a raibh mise deich mbliana d'aois, bhí mé ruaigthe amach ar aimsir. Thiubharfainn scoil agus fóghluim dóib seo, ach dair leat, níl siad an-ghabhthach leis an scoil. Bíodh aca. Iad fhéin a bhéas siar leis, agus ní mise
Rinne sí an teach nuadh sin le deis a thabhairt do'n mhac pósadh. Ach is cosamhail nach bhfuil aon-tsaint ag an mac an pósadh a dhéanamh
Má thugann tú deis domsa uirre, cuirfidh mise fáinne innte, feicfidh tú féin air. Dar mo choinsias cuirfead
Mharbhóchadh sé S. dhá dtugadh sé aon-deis dó dorna amháin a chur i gcion, ach ní thiubharfadh. Tá S. ro-úsáideach le na lámha aige
Ní thugann an t-Aifreann deireannach seo deis do dhuine a dhul in aon-áit. Dhá n-abruigheadh sé leis an am nuadh féin é, ba mhór ab fhiú do na daoine é — ba mhór sin
Níor thug sé aon-deis dhom labhairt leis. Bhí sé imighthe de ghort an gharta.
Caithfidh mé fanacht ins an mbaile le deis a thabhairt do N. a theacht scaithín
Ná tabhair an deis do'n tseáirsint ort. Má thugann leagfaidh sé ort feicfidh tú féin air
Is maith gasta a bhrisfeadh sé mé, dhá dtugainn an deis dó, ach ní thiubharfad le congnamh dé
Teigheadh duine ar an mbearna sin agus ná tugaighidh deis dó imeacht
Thug tú deis do'n fhear thall a aona heairt a chur fúmsa agus mé a chur as cúig. 'Gcuiridh dia an t-ádh ort, agus bíodh staidéar eicínt ionnad, agus ná bí ag caitheamh do chuid cártaí i dtraipisí mar sin
Níl deis mhóna ar bith ins an taobh seo tíre. Tá na portaigh ro-fhada ó láthair. Nach h-aoibhinn daoibh soir agaibhse, a bhfuil siad ag béal an doruis agaibh
Ná bac le deis fheamainne agamsa. Tá mo chuid talmhana ro-aistreánnach, agus ar aon-chor, 'sé cuid an bheagáin di atá againn. Níl fás mór feamainne ar bith ar na cladaigh se'againne
Níl aon-deis chaorach againne. Tá an sliabh ro-fhada ó láthair agus gan aon-chongnamh ann le dhul ag breathnú orra
Is suarach an deis phoitín atá aca. Féadfaidh an póilidhe siubhal isteach in a mullach in a rogha uair, agus ní aireochar ag teacht é.