Foclóir Mháirtín Uí Chadhain
Falamh
/falə/ mh. maon i gcomhnaí in falamh
Aidiacht
1.
a.
+
Nach falamh ó dhaoine atá an bóthar anocht
Tá an láthair falamh = tá an áit falamh; níl aonduine fágha; is minic an chiall leis go bhfuil an fhoghail nó an millteanas déanta agus gan fhios cé a rinne é
TUILLEADH (2) ▼
"Ní gleann falamh a mbíonn an t-uisce ann" = an rud is fairsinge, is fánaí, nó is lú a mbíonn meas ag duine air go minic, b'fhéidir gur áirge mhór é
"Ní féidir le mála falamh seasamh ar a cheann" = duine a bhfuil ocras air, níl acmhainn oibre aige; duine nach bhfuil aon-teannadh ar a chúl aige, ní fhéadfaidh sé achrann a tharraint ná a bheith neamhspleách; mara bhfuil cuid is maoin agad, beidh tú in do chis ar easair ag gach duine
+
Na trí obair is deacra: iomra in aghaidh srotha (iomra éigin), bolg falamh in aghaidh cnoic (coiscéimeacha fada in aghaidh cnoic) agus tomhais na talúna in a dhornaí
Is deacair obair a dhéanamh ar bholg falamh
TUILLEADH (4) ▼
An rud is measa a rinne tú ariamh, a dhul ag ól ar bholg falamh
"Ní aithníonn súch sách bolg falamh (anshógh an ocrais)"
"Níl ualach ar bith is measa ná ualach de phutógaí fala(mha)"
Is furasta cur ag (fuiliú ar) putógaí falamh"
b.
+
Bhí mo lámha falamh agus céard d'fhéadfainn a dhéanamh = ní raibh aon-airgead agam
"Ní cruaichte na clocha glasa ná na lámha falamh"
TUILLEADH (4) ▼
"An rud is tréine ná an lán-mhara, a bheith ag iarraidh féile ar lámha falamh"; ní cruaichte na clocha glasa ná na lámha falamh! = an té nach bhfuil aon-cheo aige ní thig leis aon-cheo a thabhairt uaidh
"Is minic a rinne láimh fhalamh fear tuatach d'fhear" = mara mbeadh sé indon deoch a sheasamh i dteach ósta ná síneadh láimhe a thabhairt uaidh nuair ba gádh é, déarfaí gur daoithiúlacht agus péisteántacht a bheadh air, cé go mb'fhéidir go mba duine cóir fial é
Ní féidir le pócaí falamh a dhul in aon-áit. Tá sé fánach aca. Ní thaithníonn le duine a bheith tuatach, ná i gcomhnaí ag glacadh cuid a charaid
"Pócaí falamh bocht, buailidís bóthar; Agus gheobhaidh siad seantáin amach faoin tír" (as amhrán)
c.
+
Ní féidir dhuit a bheith falamh cho luath seo. Nach arú inné a thug mé dhá onsa tobac chugad
Má theigheann tú go dtí é ní leigfidh sé uaidh falamh thú = tiúrfaidh sé airgead, beatha ól, nó pér bith céard atá uait duit
TUILLEADH (3) ▼
"Is mór an gar an té nach dteagann falamh"; "is mór is fiú an té nach dtige ann falamh" = nuair a bhíos duine ag dul agán a charaid ba cheart dó rud eicínt a thabhairt chuige dhá laghad é
Ní féidir dó a inín a chur amach falamh = a pósadh agus gan aon-spré a thabhairt di
Má theigheann tú fhéin isteach chuice agus cupla unsa tae a iarraidh uirre dheamhan a leigfidh sí amach falamh thú
d.
+
Ba chóra dhuit fanacht as — fanacht "san mbaile" — ná cur faoi fhear falamh = níor cheart duit cárta a chur isteach faoi fhear nach raibh cúig ar bith tóighe
Ní ghabhfaidh mise i mbéal a chúig ar fhear falamh
TUILLEADH (4) ▼
Imrigidh lib! Tá mise falamh = níl aon-mhámh agam
"Dhá dheich agus a cúig agus Tomás a Búrc falamh" = ceathar nó cheithre chomlán ag cearrúchas; bheadh duine nó comlán amháin gan aon-chúig
Tá sibse cúig, ach tá muide falamh, agus is falamh is minicí linn a bheith
Ná tabhair an mámh anois. Mise atá roinnt, agus ní ghabhfá ag fiachadh ar fhear falamh
2.
+
Fuair muid leitir ach bhí sí falamh (gan aon-airgead)
"A stóirín ó, ná tréig mé ingeall ar a bheith falamh (dólom) Agus a ghoirdeacht 's bheadh na poill mhóra ag tabhairt na mbó uainn agus dhá mbascadh … " (Cuachín Ghleanntán Éifinn)
TUILLEADH (1) ▼
Fear falamh é anois = níl airgead (fataí, etc.) aige
+
"Fear fada fuar falamh"; "nuair a bhíos fear fada bíonn sé falamh" = ní bhíonn airgead ag reanglamán, ná ní bhíonn aon-mhaith ann
Fear fada fuar falamh é. B'olc an áit a ngabhfadh bean isteach chuig an scóllachán sin
TUILLEADH (1) ▼
"Is furasta fogha agus easbaidh a bhaint as fear falamh" = is furasta fear gan-aon-mhaoin ná aon-airgead a mhaslú

Falamh in iontrálacha eile (35)

 
fóir
Go bhfoire Dia ort! Is mór de do cheann atá falamh! = go dtuga Dia ciall duit! Is seafóideach thú!
 
Tarraingeocha sí an carr falamh maith go leor, ach chomh luath a's chuirfeas tú ualach a' bith uirre, seasfa sí suas annsin na caidhfte, a's Goll Mac Móirne, ní bhainfeadh feannc aiste, go dtogruighe sí fhéin é (capall).
 
baile
Badh é do cheart-sa fanacht sa mbaile, a's gan cuir isteach faoi'n té a bhí falamh.
 
Níor cheart do na bealaighe sin suas a bheith falamh, gan deoir eicínt a bheith ionnta(b).
 
biorach 1
Sin í an imirt agad, mo chreach! An bhainrioghan a leigean isteach biorach, faoi fhear falamh, a's an bun a' gabhail amach.
 
bocht 1
Má tá sé falamh fhéin, nach bocht dó sin — fear nar ghnothuigh oiread a's cluithche ó shuidh sé anocht ag clár na h-imeartha.
 
Dhá mbeadh aon-bhrabach airgid orm, dheamhan baoghal a' bith go leigfinn amach falamh sib, ach cé'n neart atá agam air. 'Is cruaidhchte na clocha glasa ná na lámha fala(mha)' adeir siad = dhá mbeadh aon-phighinn le spáráil agam, nó dhá mbeadh aon-phighinn ar m'fhaghaltas, thiubhrainn rud eicínt dhaoib etc.
 
Tá'n boimbiléad sin ar a' séipéal falamh uiliog istigh ann.
 
buille
Dhá mbeadh tada ar foghnamh agamsa, ní leigfinn do shean-naoi thar mo dhorus, gan buille na speirthe a thabhairt dó, ach bhí mé fuar falamh, mar is minic liom a bheith.
 
fogha
Is furasta fogha agus easba a bhaint as fear falamh = is furasta fear falamh a mhaslú
 
fiú
Is mór is fiú an té nach dteagann falamh
+
Is furasta fuiliú ar phutógaí falamh = is furasta fear ocrais a bhualadh, a leagan etc.
TUILLEADH (2) ▼
Bí buíoch nar ith mise aon-ghreim ó mhaidin inniu. Marach sin, is fada amach uaimse a d'fhanfá. Ach is furasta fuiliú ar phutógaí falamh
Bhuailfeadh an madadh se'againne madadh J. gan stró ar bith, thréis go bhfuil madadh J. a dhá mhéid. Ach is furasta fuiliú ar phutógaí falamh. Dheamhan greim a fhaghas sé siúd, ach an méid a bhaineas sé as a chrága
+
fuar 2
Teach fuar falamh é anois = bánaithe bochtaithe
TUILLEADH (5) ▼
Nach hiomdha port croithiúil a daimhsíodh ann ariamh, agus feacha cho fuar falamh agus atá sé inniu = teach bán
Tá sé fuar falamh, an duine bocht, ó chuaigh sé ag obair ar a aghaidh fhéin
Ní féidir olann a bhaint de ghabhar. Is olc an té a dtáinig tú chuige in do chall. Tá mé fuar falamh a stór: cho feidhearha leat fhéin
M'anam nach bhfuil locht ar bith ar an scéal má tá sí indon beatha a bhaint as a crága. Mara mbaine ní hé siúd a shaothrós di é: fear fada fuar falamh, mar adeir an bhean fadó. Nach cunórach anois é, ag dul ag pósadh, agus gan slí ó neamh aige le bean a chothú?
Is deas é mo gheóisteamán! Fear fada fuar falamh. Dheamhan luach a shuipéir aige siúd. Cá bhfuigheadh sé é. Ní hé atá ag déanamh imní dhó
 
deacair 1
Cuirim léan agus deacair air, agus nar fhagha sé bás choidhchin nó go bhfeicidh sé a theallach fhéin cho falamh agus atá mo theallach-sa
 
Nach hé an diabhlánach mí-oibliogáideach anois é, agus nach dtiúrfadh sé aníos an beart slat dom, th'éis an carr a bheith falamh aige
+
dia 1
Nar fheicidh Dia easbaidh ort choíchin!; nar fheicidh Dia falamh go h-éag thú! = nuair a dhéanfá gar airgid nó earradha ar dhuine eile
TUILLEADH (1) ▼
Torm (tabhair dhom) luach pionta agus ní fheicfidh Dia falamh choíchin thú!
 
Is maith diomdhach a bhí sé ar maidin indiu, an uair a fuair sé a phócaí falamh th'éis na h-oíche agus a cheann dhá scoilteadh le tinneas óil
 
Mara bhfuil airgead ar bois agad ná taobhuigh siopaí na G. Má thaobhuigheann is ag brughadh ar an doicheall a bhéas tú. Siúd é an áit deire ag duine le dhul mara bhfuil pócaí teann' agad. Ná bac leis an bhfear falamh. Níl siad siúd dhá iarraidh. Is beag é a n-iarracht air. Tá sé a fhearacht ag an bhfear fadó: —"Pócaí falmha bocht, buailidís bóthar agus gheobhaidh siad seantáin amach faoi'n tír"
 
dorn
Má's cúrsaí de'n tsórt sin é, ní bheidh mise falamh ach an oiread le duine. Chreidim gurb é an fear is fhearr dorna gurb é is fhearr corna de'n fheoil annseo
 
Chuaidh bean an tincéara soir ar báll agus drad-mhála maith aice th'éis an lae. Is diabhlaí an soláthraidhe í. Ní fhágfaidh sí teach ar bith falamh. Beidh sí ag tuineamh leat nó go dtugaidh tú rud eicínt di
 
Teach fuar falamh dreancaideach atá aige
 
duine
Beannacht Dé dhuit a dhuine sin! Is mór de do cheann atá falamh
 
Chuala mé go minic go raibh geis ar an gcnocán sin: go raibh sé sídheamhail. Deir 'chuile dhuine go raibh rudaí dhá fheiceál ann. Ach ní raibh géilleamhaint ar bith aige-san do chúrsaí de'n tsórt sin. Bhí rachmall an airgid air, agus chaith sé in a cheann teach nuadh a dhéanamh. Ní bheadh aon-shásamh aige ann go ndéanfadh sé ar an gcnocán sin é, th'éis go raibh 'chuile dhuine ag cur aithne air gan drannadh leis. Má's é an t-Athair M. féin é — 'sé a bhí annseo an uair sin — chuala mé gur dhubhairt sé leis go mbeadh sé in aithmhéala, mara bhfágadh sé an cnocán agus a raibh ann len a n-anshógh féin. Ach ní raibh aon-chomhairleachan in a chíonn. Ó a chuirfeadh sé roimhe rud a dhéanamh. Bhí sé cho dána le múille. Réab sé an cnocán as a lúdrachaí ar aon-nós, agus rinne sé an teach. Tá sé fuar falamh annsin ó shoin, mar a fheiceas tú féin é. Dheamhan duine a chomhnuigh ariamh ann sílim. Marbhuigheadh an mac shul má bhí sé déanta. Sáthach fánach a marbhuigheadh é freisin. Ord a thuit de'n scafall air. Buaileadh síos an inghean agus chaill sé an domhnuidheacht airgid léithe, ach ní dhearna sí aon-mhaith ariamh. Thuit binn an tighe go talamh shul má bhí sé réidh. Shílfeá go mbadh shin é a dhóthain de theasbánadh, ach chuaidh sé in a éadan as dubhshlán in ath-uair. Ní fhaca sé an chloch spideoige ariamh air. Bhí sé ag déanamh creafóige. Ó'n lá ar thosuigh sé ag ordluigheacht ar an gcnocán sin — shílfeá gur beith a bhí air é — níor fhan rud istigh ná amuigh aige nar tháinig an díleághadh air. D'imigh a raibh aige agus ar chruinnigh sé go cruadh — d'imigh sé in a ghlaedh ghlas. B'éigin do'n bhean agus do'n chuid eile de'n chlainn lascadh leo as ar fad ins an deire. Bhí an díleághadh ar a gcuid as comhair a dhá súil. Níl a fhios agam an raibh an oiread aca agus a thug go G. iad. Má bhí, dheamhan tada leis é. Níl duine ar a shliocht indiu; i gcruthamhnas nach ceart d'aonduine a dhul ag cur araoid ar an sluagh sidhe — diúltaigheamuide dhóibh agus fuagruigheamuid deagh-chomharsanacht orra!
 
"Dílleachtín cráidhte mé gan athair gan máthair, Agus dá mbeadh mo chliú tárrtha cé'r chás dom a bheith falamh" (As "Cuaichín Ghleantáin Éifinn")
+
dóigh 1
Ní h-olc an dóigh poitín chor ar bith é tigh S. Mh. B'annamh leis a bheith falamh pé'r bith céard is cor dó ar an saoghal seo. Mara n-eirighidh aon-bhraon leat ann, déarfainn leat do shúil a bhaint dhe. Gabhfaidh sé righte leat aon-deoir a fháil ar a mhalrait
TUILLEADH (1) ▼
Dubhairt mé liom féin nar mhaith an dóigh dhom imeacht ar bholg falamh, agus dhá mhéad doicheall dá raibh romham, go bhfanfainn go bhfeicinn an dtairgfí aon-ghreim len ithe dhom. Tairgeadh agus mo sháith.
 
dóigh 3
"Bím ins an oíche ag ól: bím ins an ló in mo leabaidh; Bíonn mo chroidhe dhá dhóghadh nuair a bhíos mo phócaí falamh"