Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: bannaí

→ daidhciúil

Is daidhciúil an mhaise dhuit é. Mise i mbannaí dhuit dhá bhfaighteá neart slaite gur maith gasta a d'éireofá as an bhfaisean sin. Chonaic muid do mhacasamhail cheana, agus smachtaíodh iad

→ daigh

Tá dó croí agus dó ghoile agus dó bhoilg agus chuile dhó dhá bhfuil ann ag dul dó. Ach is maith atá a fhios agamsa céard atá ag dul dó sin: neart leoistíochta agus rístíocht. Dhá mbeireadh an t-athair ar mhaide nuair a thosaíos sé sin ag fuasaoid, agus tosaí dhá rúscadh leis aniar ar an dromán agus é a ruaigeadh amach ina ghnaithe, mise i mbannaí gur beag a fhuasaoid a bheadh aríst aige. Ach ag peataíocht leis a bhíos siad ina leaba sin

→ dallamullóg

Mura bhfuil uirthi ach dallamullóg, tiocfaidh sí uaidh. Má chuireann tú ar athrú áite í, mise i mbannaí gur gearr a bheas aon cheo dhó sin uirthi. Bhí na híochtair sin rófhliuch aici

→ daor 1

Ba daor a chuaigh an bualadh air, ach diabhal a ngabhfainn i mbannaí nach ndéanfadh sé aríst é dá dteagadh sé ar a dheis. 'Sé a bheadh deas air déarfainn

→ daor 3

Chuir mise ceangal na naoi ndaora ceart uirthi inniu. Ní bhfuair mé aon tiaráil ariamh ach í a sháinniú. Murach putachín beag le M. a casadh an bealach, bheinn in mo bhambairne. Ach mise i mbannaí dhuit nach mbrisfidh sí an chromnasc atá anois uirthi. Ní bhrisfeadh ná Goll Mac Móirne

→ de

Níl mórán de néal air, mise i mbannaí!

→ dea-fhocal

Ní hé an dea-fhocal a bheadh in do bhéal leath chomh maith! Ach mise i mbannaí go dtógfaidh tú an drochfhocal sách gasta — focla míchuibhiúla; nó focla eascainí nó gáirsiúlachta

→ dealaigh

Ní dhealóidh siad sin leo nó go bhfága siad cithréim ar dhuine eicínt. Is maith ábalta na buachaillí iad, agus mise i mbannaí nach gceilfidh siad lúd a láimhe ar dhuine ar bith a chuirfeas aon araoid orthu, ná gan araoid ar bith má chaitheann siad ina gceann é

→ dearglaoch

Tá mé ag réabadh dearglaoich ar an aimsir seo (ag baint phortaigh dearglaoch). Má tá féin, is furasta í a mhúnláil, ní hé fearacht portach na bliana anuraidh é. Mise i mbannaí gur beag a leacógaí a dhéanfas an mhóin seo nuair a chaithfeas tú suas í, ach bhí na portaigh eile dubhdhomhain

→ dearmad 1

Sea! Ardóidh sé leis mo phíopasa go maith ach cé a gheobhas aon bhrabach air fhéin. Mise i mbannaí nach bhfágfadh sé a phíopa féin ina dhiaidh anseo. Mo chreach mhaidne ghéar tú! Ní bheidh aon dearmad uaidh air sin

→ deis

Ní fheicimse dream ar bith anois is fhearr a bhfuil deis tógtha orthu ná an dream atá ag imeacht ar an scoir. Mise i mbannaí nach ngabhfaidh aon duine acu a chodladh an lá sin d'uireasa béilí feola, ní hé sin domsa agus duitse é

→ deoin

Mura n-ithe sé dhá dheoin féin é, cén mhaith a bheith ag sáraíocht leis. "Tairg bia do dhuine beo agus mura n-ithe sé é, ligeadh sé dhó". Mise i mbannaí dhá mbeadh ocras air go mba deacair é a choinneáil uaidh

+

→ diaidh

D'éirigh sé as an nathaíocht sin. D'fhága sé ina dhiaidh í. Níl a fhios agam nach bhfuair sé a sháith di. Bhí sé ag tarraingt an iomarca síomálachaí air féin lena chuid dea-chainte. Is maith an bannaí ar an teanga a mhic ó, corrchniogaide a fháil

TUILLEADH (2) ▼

Mise i mbannaí go bhfuil an furú ina dhiaidh. Is dual dó sin mar bhí sé i ndiaidh a athar féin

Shílfeá nach bhfuil breathnú ar bith i ndiaidh na gcaorach sin, ach cead acu a rogha rud a dhéanamh. Bhí siad thoir ar chuid J. T. Mh. inniu. Mise i mbannaí má bhíonn a gcuid féin foghlaithe gur maith gasta a bheas sibh amuigh dhá fhuagairt

→ dícheall

Is dona na gnaithí a bhí oraibh an dícheall sin a dhéanamh le cuid aon duine. Dá mba bé (dá mba é) a (bhur) gcuid fhéin a bheadh ann, mise i mbannaí gur beag an baol a bheadh oraibh a dhéanamh

→ diogáil

D'fhéadfá a rá gurb é atá giogáilte ag imeacht. Agus an láimh thuas i gcónaí aige faitíos a mbeadh cuileoigín chlúmhaigh ná donóid shalachair ar a chuid éadaigh. Is fiú dhó. Sin é a bhfuil ar a aire. Dá mbeadh cúram gort agus garraí air mar atá ar thuilleadh, mise i mbannaí dhuit gur beag an diogáil a bheadh aige air fhéin. Ach is mór is feictear don díomhaointeas arsa tusa

+

→ díogha

Má tá tú ag iarraidh díogha na talúna a fheiceáil, ná fág amach an áit a bhfuil tú. Téirigh suas sna breaclachaí agus sna diomalachaí atá thuas ansin i mB. an Ghl., agus gan garraí as chuile dheich gcinn intsaothraithe. Tá caitheamh agus cáineadh ar na sléibhte, ach mise i mbannaí dhuit, má chaitheann tú an oiread anró agus easonóra leis an sliabh agus a caitear le na clochair atá thart anseo, go mbeadh rud eicínt de bharr do shaothair agat. An-talamh é an sliabh sin suas má fhaigheann sé giollaíocht cheart. Ach an talamh atá thart anseo, tá sé ídithe — spíonta ag feamainn chladaigh. Nach bhfuil an leac leis ins chuile áit ann

TUILLEADH (1) ▼

Mise i mbannaí muis nach den díogha an cupán tae a bhí sí a ól. Bhí sé chomh buí le ór agus shnámhfadh an spúnóg ann, bhí sé chomh láidir sin. Ba bheag ab ionann é agus an scodalach tae agus coffee a bhíos againne. Tá sí siúd ag fáil tae as éadan as Sasana. Deile cé as a bhfaigheadh sí é

+

→ díol 1

Díolfaidh sé siúd an déirce má ghníonn éadan agus treallús dó é. Dheamhan fear a chonaic mé ariamh a bhuailfeadh faoi chuile rud ach é. Chuaigh mé síos thairis an lá faoi dheireadh agus é ag déanamh láthair mhoirtéil ar an tsráid. 'Cé le aghaidh í,' arsa mise. 'Le aghaidh giall a chur ar an tobar,' adeir sé, 'i gcaoi is go bhféadfar buicéad ar rópa a ligean síos ann nuair a thiocfas an triomach.' Fear ar bith a chuimhneodh ar intreacht den tsórt i mbrollach an earraigh, is fear é a dhéanfas cúis mise i mbannaí!

TUILLEADH (1) ▼

Má théann tú i mbannaí déan díol (fc. díolaíocht, bannaí)

→ díol 2

Is díon déirce liom na "Meiriceánaigh" féin a fháil nuair a chinneas chuile sholáthar eile orm. Tá neart acu thartu freisin, ach mise i mbannaí nach mise ná thusa a gheobhas iad. Coinneoidh siad sin dá nduine fhéin iad — do na daoine móra seo — póilíos, máistrí scoile, agus bossannaí bóthair. Fanadh béal na trua uathu

→ díolaíocht

Má théann tú i mbannaí déan díolaíocht (nó díol — tá an dá fhoirm air) — má théann tú i mbannaí ar dhuine, ní dóichíde an Cháisc ar an Domhnach nó brisfidh sé na bannaí agus caithfidh tusa cur dhíot nó íoc ansin leis an mbannaí a fhuascailt (fc. bannaí)

→ diomlachaí

Má sciorrann tú síos go dtí an táilliúr, mise i mbannaí go bhfaighidh tú píosa uaidh a dhéanfas é sin duit. Bíonn go leor diomalachaí éadaigh aige. Ní bheidh tú dhá mhionóid amuigh

→ diúltaigh

Shílfeá gur dhiúltaigh sé na cumainn (cumann de pháirtí polaitíochta) amach is amach. Ar ndóigh mo léan dhiúltaigh, nuair nár fhéad sé uisce a tharraingt ag a mhuileann féin. Mise i mbannaí nach ndiúltódh dá mbeadh aon bhrabach aige orthu, ach chinn air an seanbhóithrín siúd siar ag a chuid talúna a fháil. Sin é a thug sna cumainn an chéad lá ariamh é

→ dlí

Tabhair faoi dhlí é, agus mise i mbannaí go mbainfidh tú do shásamh dhe

→ dligh

Ní dhlíonn duine ar bith faoi chaolachaí an tí seo, ná aon duine dhá bhfuil ag tarraingt ann ach oiread, do chuid achrainn uait a T. Téirigh agus déan do chuid achrainn leis an dream a dhlíos duit é — an dream a chuir puiteach ar an bpus agat gairid ó shin. Ach mise i mbannaí nach mbainfidh tú leo sin. Ach tá mé ag tabhairt warning anois duit crapadh leat as seo chomh beo deifreach agus atá in do chosa, agus má thagann tú aríst go deo ag cur choc orainne, ní imeoidh tú chomh saor agus atá tú ag imeacht anocht

→ dlisteanach

Má fuair sé go dlisteanach é, mise i mbannaí gur beag an chaidéis a chuirfeas na póilíos air faoi. Ach mura bhfuair, gheobhaidh sé garbh é

→ doicheall

Is deacair le rud a dhul síos sa bpíobán sin — píobán an doichill — mura mbeadh an iomarca anbhá ort ag slogadh. Má ghníonn tusa réiteach leat féin, mise i mbannaí nach dtiocfaidh aon cheo síos píobán an doichill

→ doicheallach

Má théann tú siar chuig P. B. agus taoscán breá fuisce agat, ní hí fáilte an duine dhoicheallaigh a chuirfeas sé romhat, mise i mbannaí. Cá bhfaighidh sé cliamhain is fhearr ná thú, agus thú ag saothrú trí phunt sa tseachtain ar scím na móna

+

→ dóigh 1

Is diabhlaí dúlaí a bhíos sé a dhul ag déanamh dóighe de chuile dhuine. Mise i mbannaí gur deacair drannadh leis féin — gur deacair sin

TUILLEADH (1) ▼

Níl aon áit sa gceathrú is fhearr dóigh coirce ná an ithir sin thíos agatsa. Nach bhfeiceann tú go bhfuil sí ina púir uileag, tá sí chomh séasúrach sin. Cuir coirce mór inti sin i mbliana, agus mise i mbannaí go mbeidh an toradh chéatach agat air

→ dóirt

Bhí sé ag tabhairt phórtair uaidh anseo thoir faoin Nollaig ina dhórtadh. Is maith é Sasana ina dhiaidh sin. Mise i mbannaí gur beag a bhrabach atá le fáil ar an té a d'fhan sa mbaile. Beidh sé sin ina scráibín i gcónaí

→ Domhnach

Cuirfidh mise geall leatsa nach dóichíde an Cháisc ar an Domhnach nó go ligfear amach saor slán é sin. Ara níl aird ar bith ar choir den tsórt sin anseo. Ach mise i mbannaí gur maith gasta a chuirfí cupla bliain ar fhear bhocht agus gan millteanas ar bith déanta aige

→ draíodóir

Tá an draíodóirín sin thíos ar an mbóthar ag teacht aríst. Mise i mbannaí go bhfaighidh sibh caint agus nathaíocht anois

→ drann

Ní ligfidh an faitíos dhó drannadh leat, mar chuaigh bannaí air ag an gcúirt seo caite, agus má bhriseann sé an bannaí, gabhfaidh bliain air de ghorta gharta

→ dreach

Sin iad thuas ag T. Mh. na bodógaí a bhfuil an dreach orthu. Mise i mbannaí dhuit nach gcónóidh an braon i logán an droma acu sin mar a bhíodh sé ag cónú ar bheithígh Ch. 'Sé an scéal é, ní bheadh call dó sin a dhéanamh ach a gcoinneáil istigh sa gcró agus gan ghiollaíocht ar bith a dhéanamh orthu, agus bheidís ramhar slachtmhar aige ina dhiaidh sin. Tá an mí-ádh ann do dhaoine agus an t-ádh do dhaoine eile mar adeir S. G.

→ dreancaid

Tá sí ag imeacht mar sin agus a cuid eochraí i mbarr an duáin aici, ach ní rachainn i mbannaí nach gcodlaíonn sí ar chuasnóig dhreancaidí chuile oíche sa leaba ina dhiaidh sin. Ar ndóigh, ar chuala tú ariamh é: ceann cíortha a dhíolas na cosa

→ dreoigh

Diabhal a leagfadh sí smut air! Deirimse leatsa dhá mbeadh a díol ocrais ar an gcailín sin (capall) gur beag an locht a gheobhadh sí air, má tá sé buille dreoite féin. Mise i mbannaí gur gearr a bheadh a chapall seo thíos ina éadan. Caith amach ag na hasail é, agus ní bheidh siad i bhfad leis

→ droichead

Rinne tú droichead díomsa, ach mise i mbannaí nár fhága tú thú fhéin ar deireadh. Ach deir siad, "an té a chruthaigh neamh agus talamh, nár fhága sé é féin ar deireadh"

→ droimneach

Tá an galra cleiteach ar an gcirc sin. An bhfeiceann tú na cleitiúchaí droimneach uileag caillte aici. Mise i mbannaí go gcaithfeadh sé a theacht uirthi

→ drúcht

Shílfeá go bhfuil drúcht goiríní ort bail ó Dhia ort. Nigh thú fhéin chuile mhaidin as uisce te agus cuir gráinne salainn thríd. Mise i mbannaí gur gearr a fhágfas sé sin aon cheann ort

→ dubh 3

Breacaimsir í. An t-aer ag dúchan agus na léasáin sin ann gacha le leathuair. Ní ghabhfainn i mbannaí nach gcaithfeadh sé tuile gan mórán achair

→ duine

'Sé do dhuine fhéin chuile dhuine nó go dté tú ag iarraidh rud air. Mise i mbannaí go mbeidh a fhios agat ansin cé hé do dhuine féin

→ dún

Má dhúnann sibh súil na brocaí agus an firéad a chur isteach ina cloigeann eile, mise i mbannaí go mbeidh coiníní agaibh

→ téigh i

Ná téirigh i mbannaí choíchin

→ téigh ó

Rachaidh duine ó aithne air go maith nuair nach mbíonn sé ag iarraidh a aithneachtáil, ach mise i mbannaí, an té atá sé ag iarraidh a aithneachtáil gur beag an baol air a dhul ó aithne air

bannaí (47)