Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: déarfainn

+

→ abair

Déarfainn go bhfuil olc dhá bhualadh — ceapaim; ach tá sé an-choitianta mar seo sa modh coinníollach

TUILLEADH (8) ▼

Déarfainn go raibh diomdha ag teacht air an uair sin nach ndeachaigh sé féin ann freisin

Déarfainn go bhfuil an cogadh ionann is thart

Déarfainn nach ndéanfadh sé aon mhaith

Déarfainn gur bocht an chaoi dhá leithide a bheith teáltaithe istigh sa teach sin chuile ré solais agus iad sin ag magadh faoi

Déarfainn gur suarach an éadáil do dhuine ar bith a bheith i dtuilleamaí déirce bheag den tsórt sin

Déarfainn gur dona na gnaithí atá air a bheith ag imeacht ar a shláinte go fánach mar sin, agus a fhusacht dó a dhul go Sasana, agus saothrú maith ann

Dhá mba é an Seoigheach a bheadh ag caint déarfainn fear maith leis, ach an scráibíneach sin — déarfainn go mba fear maith é

Déarfainn fear maith le P. s'agaibhse, ach ná bac le fear ar bith eile ar an mbaile — thabharfainn fear maith ar Ph.; ceapaim gur fear maith é

→ daba

Ar an dá luath is ar thosaigh an tsiúite, dheamhan easna dhíom nach sciobann an daba den phláta agus haway liom. Déarfainn go mba diomdhach an bheirt a bhí iontu nuair ab éigean dóibh a mbéilí a ithe tur tar

→ dádach

Más ag tnúthán le seandádach mar í sin atá sé, beidh sé as pósadh déarfainn. Ach diabhal mé go n-éireoidh suaróigín eicínt leis as a dheireadh ina dhiaidh sin fhéin

→ dailleacht

Sin fear agus is gearr uaidh dailleacht déarfainn, théis chomh grinn agus a bhí sé tamall

→ daingnigh

Déarfainn go bhfuil an oíche anocht daingnithe chun seaca. Is furasta a aithinte é

→ dall 2

Téirigh soir ag an mbanaltra seo thoir agus tálfaidh sí bainne cíche fúithi agus feicfidh tú féin air ansin gur gearr a bheas tú dall … Deannóid bheag dheannaigh a chuaigh fúithi déarfainn, agus chuir tú chun othrais í dhá cuimilt

→ dall 3

Céard a dhall mar siúd é. Leabharsa muis, ní mórán dá chaillteamas féin a bhí leis déarfainn

→ dallamullóg

Dheamhan thiomanta caora istigh ar do bhaile i mbliana nach bhfuil dallamullóg uirthi, hé brí cén smál atá ar an mbliain seo thar bhliain ar bith eile. Ach is smál féin é chreidim. An iomarca drochaimsir atá dhá dhéanamh déarfainn

→ dallán

Níl dalláin an tseanchrainn daraí sin thíos ag goineachan amach chor ar bith i mbliana. Tá sé críonta. Is fada ar an saol an crann sin déarfainn. Ach ní fhásfadh tada san áit a raibh sé le riteacht

→ daor 1

Ba daor a chuaigh an bualadh air, ach diabhal a ngabhfainn i mbannaí nach ndéanfadh sé aríst é dá dteagadh sé ar a dheis. 'Sé a bheadh deas air déarfainn

→ dara hairt

Bainfidh siad an dara hairt as an Jap bocht anois más cúrsaí mar sin é. Ach diabhal a bhfuil daorbhasctha den Jap fhéin déarfainn. Fágfaidh sé cuid mhaith acu ag croitheadh na gcrúb shula chuirfeas siad i dteannta é

+

→ deachma

Bhíodh ar an daoine deachmaí a íoc roimhe seo, ach ní fhaca mise ariamh iad. Ní raibh mé beirthe ná go ceann dhá fhichead bliain ina dhiaidh. Ní mó ná m'athair — go ndéana Dia maith air — a chonaic iad. É sin féin, ba tanaí é déarfainn. Ach chuala mé seandaoine ag caint orthu. Tá sé na cianta cairbreacha ó bhí na deachmaí sin ann — nach bhfuil?

TUILLEADH (1) ▼

Tá oiread áiméan d'fhuílleach ann. Níl inti ach mionbhas — mionbhas ceart. Déarfainn nach fiú a dhul ina coinne. Fágfaidh muid ag an deachma í

→ deacracht

Is mó an deacracht an easca ná soir ar an gcruatan déarfainn (talamh crua). Ní fhéadfadh an easca sin gan a bheith deacair. Nach bhfuil sí ina bogeimhin

+

→ déan 1

Ní dhéanfaidh sé sin na gnaithí ach an oiread. Tá sé rórite. Dhá bhféadthá ligean leis déarfainn rud eicínt

TUILLEADH (3) ▼

Dhá ndéantá é a leagan, ansin déarfainn go mba fear thú!

Déarfainn go bhfuil madadh eicínt in aice láithreach faoi adhall an chaoi a bhfuil Toby s'againne ag déanamh a shlaite le cupla lá

Déarfainn go bhfuil sé ag déanamh lae. Tá gileacht ag teacht sa spéir sin thoir

→ deannachtach

Lá de na laethanta deannachtacha sin i dtús an Aibreáin a bhí ann: laethantaí na seanbhó. Bhí mé ag fódú súileog fhataí i ngarraí Mh. G. Ar éigean saoil a bhí mé in ann seasamh ar an iomaire idir dhá ráig. Shantaigh mé míle uair a dhul abhaile, ach déarfainn liom féin aríst nuair a d'fheicfinn fáfall beag triomaigh aige, go mbaininn scaitheamh eile amach. Tháinig P. anuas an bóithrín agus chuir sé cara chainte orm. 'Cá'il tú ag dul,' adeirim féin. 'Síos ar snámh,' adeir sé. Shíl mé féin gur ag déanamh grinn a bhí sé, gur chuala mé aríst ag dream a bhí síos ag an gcladach nárbh ea. Ní raibh sé seachtain ón lá sin go raibh sé i mBéal Átha na Sluaighe (sa ngealtlann)

→ déan suas

Chaill an déanamh suas siúd atá uirthi pínn mhaith agus a dhaoireacht agus atá éadach. Shílfeá go bhféadfadh sí a theacht le éadach ní ba tíriúla ná é siúd. Is gearr uirthi a bhfuil sí a shaothrú déarfainn

→ déanta

Mura bhfuil sé déanta ar an scoil feasta choíchin ná bac leis. Tá a chuid scoile ar iarraidh déarfainn. Dódh sé a chuid leabhar agus fanadh sé sa mbaile

→ deas 1

Is deas liom í. Déarfainn go mbeadh sí an-leitheadach

+

→ deascán

Rinne deascán bulláin le S. Ph. Mh. foghail air anseo an bhliain cheana. Ba bheag acu a bhí ann déarfainn, ach má ba bheag mór é, soir leis de mhaoil a mhainge gur fhuagair sé do na póilíos é. Sin é an fear atá géar faoi fhoghail. Agus cuid chuile dhuine foghlaithe aige féin. Ach bíonn daoine ann mar sin

TUILLEADH (1) ▼

Dhíol sé deascán mór turkeys i mbliana, agus má dhíol féin, dheamhan mórán a bhí dhá mbarr aige déarfainn. Bhí an-dola air dhá mbeathú

→ deireadh 1

Déarfainn go bhfuil muid ar dheireadh an chogaidh

+

→ deireanach

Níl aon tsúil acu leis, agus níl aon tsúil le bheith leis ach oiread. Tá sé deireanach déarfainn. Tá scéin an bháis idir a dhá shúil

TUILLEADH (1) ▼

Déarfainn rud eicínt leis go dtí inné, ach tá sé deireanach cheapfainn. Tháinig scamall ar na súile aige le cupla lá. Níl aon aithne aige anois ach aithin dhona. Níor aithin sé J. C. tráthnóna

+

→ deis

Ní fheicim go bhfuil sé ag cur mórán deise air féin le dhul 'na bhaile mhóir inniu. Déarfainn nach bhfuil. Is fada leis an t-aistir agus is fuar leis an lá

TUILLEADH (1) ▼

Is breá an deis glantacháin atá uirthi, a cuid éadaigh Domhnaigh! Déarfainn dhá mbeadh fonn glantacháin uirthi nach gafa gléasta mar sin a thiocfadh sí. Ach bíodh aici. Mura miste léithe féin a cuid éadaigh nua a mhilleadh, ní miste linne

→ deo

Cogadh go deo é déarfainn. Seo é deireadh an tsaoil mura bhfuil ag Dia!

→ deoladh

Tá fionnórtas beag anois ann ó d'éirigh an deoladh gaoithe sin. Déarfainn gurb é an lá is meirbhe a tháinig i mbliana é, ná b'fhéidir anuraidh

→ dia 2

Ar ndóigh sí an Aoine í, agus caithfidh sí a bheith in aghaidh na seachtaine. Lá idir dhá shíon é déarfainn. Feicfidh tú an lá amárach ina dhórtadh aríst, nó tá mise ag dul amú go mór

+

→ diaidh

Shílfeá go mbeadh pínneachaí eicínt thairis sin aige i ndiaidh Shasana, nó an raibh tada aige? Ba é cuid an bheagáin é déarfainn

TUILLEADH (2) ▼

Tháinig M. Ph. Sh. anoir inniu agus cois i ndiaidh na coise eile aige. Déarfainn gur fear é a raibh braoinín ar bord aige

Déarfainn leis an gcaoi a bhfuil cois i ndiaidh na coise eile aige nach luar leis an sioc ná a dhul 'na chladaigh. Bíonn an-drogall aige roimh an gcladach i gcónaí. Goróir an-fhuar é. Dar príosta muis, níl an fheamainn an-te inniu

+

→ díle 1

Seanfheairín beag cromtha coilgneach a bhí ann. Ba gheall le Fionntán Fáidh é nár báitheadh sa Díle, bhí féasóig chomh fada chomh liath sin air. Níor chuir mé chuige ná uaidh, ach chonaic mé ag scamhailéireacht ar ghasúir ansiúd é, agus déarfainn go mba francaithe an peata é deich mbliana is trí fichid ó shin

TUILLEADH (1) ▼

Bhí sé in am acu scoil nua a dhéanamh ann. Seanscoil ón Díle an ceann atá ann cheana. Ní fhaca aon duine anseo ariamh dhá dhéanamh í, ná an líne rompu ach an oiread déarfainn

→ dímheabhrach

Déarfainn ar chaoi ar bith, nach mbeadh aon ghnaithe ag duine dímheabhrach ag plé leis an iongás siúd. Bhí an iomarca boltaí agus cnónnaí agus wireíní air, agus mura láimhsíodh duine an ceann ceart, ba in é a mbeadh faoi. Ní fhágfadh an rud siúd mion mullóg dhó le chéile dhá bpléascadh sé

→ diogáil

Tháinig fear amach chugam as botháinín — bráicín beag — a bhí ann agus é chomh giogáilte bearrtha le easpag. Fhóbair mé a fhiafraí dhó (dhe) cén chaoi ar ghiogáil sé é féin chomh maith ina leithide de bhotháinín, ach lig mé tharam é. Déarfainn go mba fear é a thabharfadh cnap do dhuine sách gasta

→ díogarnach

Dá mbeadh díogarnach lae ar bith againn, ní bheadh muid i bhfad dhá dheasú, ach sin é an áit a bhfuil muid ina (ár) mbambairne nach bhfuil a fhios againn cén t-am é. Tá an réalta an-fhada soir, ach níl aon bhaol uirthi a bheith faoi. Agus níl glasadh ná gealachan san aer thoir. Déarfainn go bhfuil ó uair go dtí dhá uair fós ort shul má bheas aon léireachan lae ann

→ díol 2

'Speáin sé giota dhom agus dúirt sé go raibh díol culaith éadaigh ann. Má bhí muis, sách gann a bheadh sé déarfainn

→ dírigh faoi

Dhá bhfaigheadh sé Éire bronnta air, ní raibh sé in ann díriú faoin gcéad mine. Nach bhfuil a fhios agatsa gur deacair a bheith ag iarraidh maitheasa air sin! Beidh a shliocht air: is maith an oidhe mná é an Inid seo! Beidh sé ar bóthar déarfainn (díriú faoi ualach: a dhul faoi ar an talamh agus éirí faoi agus é ar do dhroim, nó go mbeifeá i gcruth siúil faoi)

→ díthrá

Ní taobh le bheith ina dhíthrá atá sé. Déarfainn go bhfuil roinnt tuilte aige

→ diúltach

Staicealach mhaith í sin. Is aici atá an t-éadan diúltach. Déarfainn gur deacair í a bhearradh

→ dochtúireacht

Lig de do chuid dochtúireacht ansin anois. Déarfainn gur mó go fada a mhillfeas tú ná a leasós tú faoin ngramafón sin

→ dodaire

Déarfainn gur dodaire maith í an múille sin ag T. Ch. Ach chreidim gurb annamh le múille gan a bheith ina dodaire. Bhíodh ceann agamsa anseo fadó agus b'éigean dom a díol. Nuair a bhuailfeadh an daol sin í, ní bheadh a fhios agat cá gcónódh sí leat féin ná leis an gcarr. Tá daoine ann a bhaineas ceart maith díobh, ach má tá, ní mise é

→ dóigh 1

Ní holc an dóigh poitín chor ar bith é tigh S. Mh. B'annamh leis a bheith folamh pé ar bith céard is cor dó ar an saol seo. Mura n-éirí aon bhraon leat ann, déarfainn leat do shúil a bhaint dhe. Gabhfaidh sé rite leat aon deoir a fháil ar a mhalrait

→ dóirt

Séard atá le déanamh agat a bhfuil de bhioráin sa mboiscín a dhóirteadh amach ar an mbord, go bhfeice muid cé mhéad atá ann. Níl sé taobh le céad déarfainn

→ dol 1

Bhain sé corrdhol astu (as na bradáin) anuraidh, ach ní mheasaim gur bhuail sé fúthu chor ar bith i mbliana. B'annamh leis, arsa tusa, ach déarfainn go bhfuil a dhóthain faighte aige den fhíoruisce. Tá sé ag fuasaoid scoilteachaí agus is beag an dochar dhó

→ domhan

Bhí sé an-tsaibhir den domhan scaitheamh, ach thug an drabhlás a chuid féin uaidh déarfainn

→ Domhnach

Go bhféacha Dia ort! Ní mná talmhaithe iad sin, ach cailíní Domhnaigh. Dhá leagthá scátháin agus boscaí púdair acu, ba é a mbuac é. Is cam a bhreathnóidís ort déarfainn dhá n-iarrthá orthu a dhul ag tarraingt fheamainn dearg lena ndroim

→ doscúch

Chuile fhear acu sin dhár chaith seal i Sasana, tá siad sách doscúch. Siúd é an áit nár mhór duit a bheith doscúch deirimse leat. An té nach raibh in ann imeacht agus a cheart a sheasamh, bhí sé ar deireadh. Daoine treallúsacha a dhéanfadh gnaithí ansiúd. Bhí mé ag caint le P. S. Dúirt sé liom go ndéanfadh sé chuile shórt: bualadh robáil agus eile. Níor dhúirt sé, leisce na bréige, go maródh sé duine, ach ní bheadh claonadh ar bith uaidh aige, déarfainn. Tá sé le dhá bhliain ag imeacht ar a the(itheadh) ar fud Shasana le faitíos go gcuirfí amach sa gcogadh é. Thabharfá fear doscúch ceart air sin

+

→ drad

Breathnaídís ar a drad má tá sé ag cinnt orthu a haois a dhéanamh amach agus feicfidh siad a bhfuil sé curtha aici nó nach bhfuil. Déarfainn go bhfuil sé curtha aici! — fear a bhí ag braiteoireacht faoi bhean a phósadh faoi rá is nach raibh a fhios aige cén aois go barainneach í

TUILLEADH (1) ▼

Cneámhaire é, agus déarfainn suas leis an drad aige é dhá spadhradh sé tada mé

→ dreach

D'aithneofá ar a dhreach nach fada a mhairfeadh sé. Teagaim leat. Ní ghabhfaidh sé i bhfad isteach sa mbliain nua déarfainn

→ drithlín

Gabhfaidh drithlíní faitís ann ach a gcloise sé an scéal sin déarfainn, agus go dté cheana! Dheamhan mórán scéil an ceann céanna

→ droim

Aire dhuit! Tá sé thuas in éadan an jug. Ólfaidh sé dhá dhroim é shula fhéadfas aon duine é a thógáil uaidh. Níl cás ná náire fanta ann … Tá sé ólta aige anois, ach ní raibh ann ach an teirgéis déarfainn. "Jug mór fada agus bainne i bhfad siar," mar adeir an ceann eile

→ droimeann

Cé leis an lao droiminn bhán atá ag scoitheadh claíochaí síos ansin. Ní hea ach is ginn é! Is beag an stró a bhí air a dhul de léim choscartha thar chlaí an bhóthair agamsa ansin thíos ar ball. Déarfainn gur maith a chuaigh a lacht dó ar chaoi ar bith, bail ó Dhia air!

→ drúcht

Dheamhan drúcht ná báisteach adeir B. leis ach an oiread is atá mise a rá leatsa anois, ná an oiread sin féin, mar is minic liomsa rud eicínt a rá as greann le duine. Dhá gcuireadh sé caidéis ar bith air, déarfainn go dtug sé tsiocair eicínt dhó, ach bhuail sé cuaifeach air gan fáth gan ábhar

→ druid 2

Bhí an teach druidte. Níl a fhios agam cérb as a dtáinig a leath. Déarfainn go raibh corrghiolla gan chuireadh ag smaoiseáil thart ann freisin — an teach ag dul thar maoil

→ dubh- 5

Tá méir liom dubhthinn. Déarfainn go bhfuil sí ag déanamh braoin

+

→ dúil

Déarfainn agus an stiúir a bhí uirthi ag breathnú anoir thar an gclaí go bhfuil sí ag cur dúile sa ngarraí atá cosnaithe. Má fhaigheann sí a bhlas aon uair amháin, ní choinneoidh do chumhachta cinn as í. Nach í an streachaille de bhó í nach sásaíonn áit ar bith í ach an fad méire de gharraí sin atá le aghaidh féir

TUILLEADH (1) ▼

Chuaigh ag an dúil ar an daoithiúlacht air má tá i ndán is go ndeachaigh sé isteach go dtí cuntar teach ósta. 'Sé an chéad uair aige é déarfainn

→ dúlaí

Nach dúlaí anois a bhí sé ag an bpíopa agus lá anseo an t-am nach raibh aon tobac le fáil in áit ar bith, gur bhuail sé suas trasna na heasca go B. Chuala sé ag duine eicínt — duine eicínt a bhí ag séideadh faoi ar ndóigh — go bhfuair J. Ph. punt tobac as Sasana. Dheamhan méir a bhain sé dhá shrón gur bhuail sé isteach aige idir chlár is chuinneoig. Is suarach an blas déarfainn a fuair J. Ph. air nuair a chuala sé céard a chas an bealach é, agus é féin ag imeacht agus an dúrúch céanna air cheal tobac

→ dúnárasach

Tá an diabhal sin ina shúmaire chomh dúnárasach agus a chasfaí leat in do shiúl lae. Ara cén! Nach bhfuil sé chomh dona chuile orlach lena bhean féin agus atá sé le chuile dhuine eile. Dá mbeadh sé sin ag cur beithígh ar aonach, ní chainteodh sé amach as a bhéal air léithe go n-imíodh sé ann. Thiocfadh sé síos G. dhá shiúl ionsaí, agus ní bheadh a fhios aici faoi bhonnaíochaí an diabhal cá mbeadh sé nó go dteagadh sé abhaile — ná b'fhéidir an uair sin féin. Dheamhan a fhios agamsa an labhrann sé léithe beag ná mór. Ach tá sé ag cur airgid tirim thairis déarfainn, agus deir Yank Sh. L. féin gurb é an t-airgead an buachaill. 'Níor mhiste dhuit a bheith balbh ná briotach ná gan caint ar bith i Meiriceá,' adeir sé, 'a fhad is atá airgead agat. 'Sé an t-airgead an buachaill. Labhrann an t-airgead. 'Sé atá deas air'

→ dúshlán

Chuaigh an bhó dhá báthadh i seanbhoglach atá ann ach chuaigh sé fúithi as dúshlán agus chuir sé aníos as í. Ach níl cnáimh ag gabháil léithe nach bhfuil as a riocht déarfainn

→ leath deiridh

Déarfainn go bhfuil léarsachaí (léasrachaí) ar an leath deiridh ag gasúr J. T. anocht agus an ghreasáil slaite a thug an mháthair dó. Ach níor theastaigh uaidh ach é. Tá sé ró-ábhailleach ar fad

→ téigh ar

Tá sé ag dul ar chlaochmú déarfainn. Más ea féin, ní dhéanfaidh an tuairt shneachta sin lá dochair

→ téigh le

Ní dheachaigh sé le fíodóireacht nó go raibh aois mhaith aige. Bhí na chúig bhliana fichead sáraithe aige déarfainn

→ téigh roimh

Déarfainn gur bréag é sin — ní ag dul romhat in do scéal é! Léar (de réir) mar a chuala mise …

déarfainn (78)