Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: déarfainn

+

→ abair

Déarfainn go bhfuil olc dhá bhualadh = ceapaim; ach tá sé an-choitianta mar seo is an modh coingheallach

TUILLEADH (8) ▼

Déarfainn go raibh diomdha ag teacht air an uair sin nach ndeachaidh sé féin ann freisin

Déarfainn go bhfuil an cogadh ionann agus thart

Déarfainn nach ndéanfadh sé aon-mhaith

Déarfainn gur bocht an chaoi dhá leithide a bheith teáltuighthe istigh 'san teach sin 'chuile ré soluis agus iad sin ag magadh faoi

Déarfainn gur suarach an éadáil do dhuine ar bith a bheith i dtuilleamaí déirce bheag de'n tsórt sin

Déarfainn gur dona na gnaithí atá air a bheith ag imeacht ar a shláinte go fánach mar sin, agus a fhusacht dó a dhul go Sasana, agus saothrú maith ann

Dhá mbá é an Seóigeach a bheadh ag caint déarfainn fear maith leis, ach an scráibíneach sin = déarfainn go mba fear maith é

Déarfainn fear maith le P. se'agaibhse, ach ná bac le fear ar bith eile ar an mbaile = thiúrfainn fear maith ar Ph.; ceapaim gur fear maith é

→ daba

Ar an dá luath agus ar thosuigh an tsiúite, dheamhan asna dhíom nach sciobann an daba de'n phláta agus "haway" liom. Déarfainn go mbadh diomdhach an bheirt a bhí ionnta nuair ab éigin dóibh a mbéilí a ithe tur tar

→ dádach

Má's ag tnuthán le sean-dádach mar í sin atá sé, beidh sé as pósadh déarfainn. Ach diabhal mé go n-eireochaidh suaróigín eicínt leis as a dheireadh in a dheidh sin fhéin.

→ dailleacht

Sin fear agus is gearr uaidh dailleacht déarfainn th'éis cho grinn agus a bhí sé tamall

→ daingnigh

Déarfainn go bhfuil an oíche anocht daingnithe chun seaca. Is furasta aithinte é

→ dall 2

Teirigh soir ag an mbanaltra seo thoir agus tálfaidh sí bainne cíche fhúithe agus feicfidh tú féin air annsin gur gearr a bhéas tú dall … Dionnóid bheag dheannaigh a chuaidh fúithe déarfainn, agus chuir tú 'un óthrais í dhá cuimilt

→ dall 3

Céard a dhall mar siúd é. Leabharsa muis, ní mórán dá chaillteamas féin a bhí leis déarfainn

→ dallamullóg

Dheamhan thiomanta caora istigh ar do bhaile i mbliana nach bhfuil dalladh mullóg uirre, hé brí cé'n smál atá ar an mbliain seo thar bhliain ar bith eile. Ach is smál féin é chreidim. An iomarca droch-aimsir atá dhá dhéanamh déarfainn

→ dallán

Níl dalláin an tsean-chrainn daraighe sin thíos ag goineachan amach chor ar bith imbliana. Tá sé críonta. Is fada ar an saoghal an crann sin déarfainn. Ach ní fhásfadh tada ins an áit a raibh sé le rithteacht

→ dán

Mara bhfuil sé indán dó críochnuighthe a bheith ina bhráthair, níl a fhios agam céard a déarfainn leis. Tá sé ro-aerach ar fad

→ daor 1

Ba daor a chuaidh an bualadh air, ach diabhal a ngabhfainn i mbannaí nach ndéanfadh sé aríst é, dá dteagadh sé ar a dheis. 'Sé a bheadh deas air déarfainn

→ dara hairt

Bainfidh siad an dara thairt as an Jap bocht anois, má's cúrsaí mar sin é. Ach diabhal a bhfuil daor-bhasctha de'n Jap fhéin déarfainn. Fágfaidh sé cuid mhaith aca ag craitheadh na gcrúb, shul a chuirfeas siad i dteanta é

+

→ deachma

Bhíodh ar an daoine deachmaí a íoc roimhe seo, ach ní fhaca mise ariamh iad. Ní raibh mé beirthe ná go ceann dhá fhichead bliain in a dhiaidh. Ní mó ná m'athair — go ndéanaidh Dia maith air — a chonnaic iad. É sin féin, ba tanuidhe é déarfainn. Ach chuala mé sean-daoine ag caint orra. Tá sé na cianta cairbreacha ó a bhí na deachmaí sin ann — nach bhfuil?

TUILLEADH (1) ▼

Tá oiread ámén d'fhuighleach ann. Níl innte ach mionús — mionús ceart. Déarfainn nach fiú a dhul in a coinne. Fágfamuid ag an deachma í

→ deacracht

Is mó an deacracht an easca ná soir ar an gcruadhtan déarfainn (talamh cruadh). Ní fhéadfadh an easca sin gan a bheith deacair. Nach bhfuil sí in a bog-eibhinn

+

→ déan 1

Gheobhaidh sé a dhóthain (a sháith, neart, cuid mhaith agus rl.) le déanamh agus a dhul go G. aríst choidhchin. Níl a fhios [agam] céard a déarfainn leis ó a tháinic árdú aríst air. Ní deagh-chosamhlacht ar bith é.

TUILLEADH (4) ▼

Ní dhéanfaidh sé sin na gnaithí ach an oiread. Tá sé ro-rithte. Dhá bhféadthá leigean leis déarfainn rud eicínt

Dhá ndéantá é a leagan, annsin déarfainn go mbadh fear thú!

Déarfainn go bhfuil madadh eicínt in aice láithreach faoi adhal an chaoi a bhfuil Toby se'againne ag déanamh a shlaite le cupla lá

Déarfainn go bhfuil sé ag déanamh lae. Tá gileacht ag teacht ins an spéir sin thoir

→ deannachtach

Lá de na laetheanta deannachtacha sin idtús an Aibreáin a bhí ann: laethantaí na sean-bhó. Bhí mé ag fódú súileog fhataí i ngarrdha Mh. G. Ar éigin saoghail a bhí mé indon seasamh ar an iomaire idir dhá ráig. Shanntuigh mé míle uair a dhul abhaile, ach déarfainn liom féin aríst an uair a d'fheicfinn fáfall beag triomaigh aige go mbaininn scathamh eile amach. Tháinig P. anuas an bóithrín agus chuir sé carra chainte orm. "Cá'il tú ag dul" adeirim féin. "Síos ar snámh" adeir sé. Shíl mé féin gur ag déanamh grinn a bhí sé, gur chuala mé aríst ag dream a bhí síos ag an gcladach narbh eadh. Ní raibh sé seachtain ó'n lá sin go raibh sé i mBéal Átha na Sluaighthe (ins an ngealtlann)

→ déan suas

Chaill an déanamh suas siúd atá uirre pighinn mhaith agus a dhaoireacht agus atá éadach. Shílfeá go bhféadfadh sí a theacht le éadach ní ba tíreamhla ná é siúd. Is gearr uirre a bhfuil sí a shaothrú déarfainn

→ déanta

Mara bhfuil sé déanta ar an scoil feasta choidhchin ná bac leis. Tá a chuid scoile ar iarraidh déarfainn. Dóigheadh sé a chuid leabhar agus fanadh sé ins an mbaile

→ deas 1

Is deas liom í. Déarfainn go mbeadh sí an-leitheadach

+

→ deascán

Rinne dioscán buláin le S. Ph. Mh. foghail air annseo an bhliain cheana. Ba bheag aca a bhí ann déarfainn, ach má ba bheag mór é, soir leis de mhaol a mhainge gur fhuagair sé do na póilíos é. Sin é an fear atá géar faoi fhoghail. Agus cuid 'chuile dhuine foghluighthe aige féin. Ach bíonn daoine ann mar sin

TUILLEADH (1) ▼

Dhíol sé dioscán mór turkeys i mbliana, agus má dhíol féin, dheamhan mórán a bhí dhá mbarr aige déarfainn. Bhí an-dola air dhá mbeathú.

→ deireadh 1

Déarfainn go bhfuil muid ar dheireadh an chogaidh

+

→ deireanach

Níl aon-tsúil aca leis, agus níl aon-tsúil le bheith leis ach oiread. Tá sé deireannach déarfainn. Tá scéin an bháis idir a dhá shúil

TUILLEADH (1) ▼

Déarfainn rud eicínt leis go dtí indé, ach tá sé deireannach cheapfainn. Tháinic scamall ar na súile aige le cupla lá. Níl aon-aithne aige anois ach aithin dhona. Níor aithin sé J. C. trathnóna

+

→ deis

Ní fheicim go bhfuil sé ag cur mórán deis' air féin le dhul 'na bhaile mhóir indiu. Déarfainn nach bhfuil. Is fada leis an t-aistir agus is fuar leis an lá

TUILLEADH (1) ▼

Is breagh an deis glantacháin atá uirre, a cuid éadaigh Domhnaigh! Déarfainn dhá mbeadh fonn glantacháin uirre nach gabhtha gléasta mar sin a thiocfadh sí. Ach bíodh aice. Mara miste léithe féin a cuid éadaigh nuadha a mhilleadh, ní miste linne

→ deo

Cogadh go deo é déarfainn. Seo é deireadh an tsaoghail mara bhfuil ag Dia!

→ deoladh

Tá fionnórtas beag anois ann ó d'eirigh an deoladh gaoithe sin. Déarfainn gurb é an lá is meirbhe a tháinig i mbliana é, ná b'fhéidir anuiridh

→ dia 2

'Ar ndú' sí an Aoine í, agus caithfidh sí a bheith in aghaidh na seachtaine. Lá idir dhá shíon é déarfainn. Feicfidh tú an lá amáireach in a dhórtadh aríst, nó tá mise ag dul amú go mór

+

→ diaidh

Shílfeá go mbeadh pighneachaí eicínt thairis sin aige indiaidh Shasana, nó an raibh tada aige? Ba é cuid an bheagáin é déarfainn

TUILLEADH (2) ▼

Tháinic M. Ph. Sh. anoir indiu agus cois indiaidh na cois' eile aige. Déarfainn gur fear é a raibh braoinín ar bord aige

Déarfainn leis an gcaoi a bhfuil cois indiaidh na cois' eile aige nach lughar leis an sioc ná a dhul 'na chladaigh. Bíonn an-drugal aige roimh an gcladach i gcomhnaí. Guróir an-fhuar é. Dar príosta muis' níl an fheamainn an-te indiu

+

→ díle 1

Sean-fheairín beag cromta coiligneach a bhí ann. Ba gheall le Fionntán Fáidh é nar báitheadh ins an Díle, bhí féasóig cho fada cho liath sin air. Níor chuir mé chuige ná uaidh, ach chonnaic mé ag scaimhléaracht ar ghasúir annsiúd é, agus déarfainn go mba francuighthe an peata é deich mbliana agus trí fichid ó shoin

TUILLEADH (1) ▼

Bhí sé in am aca scoil nua a dhéanamh ann. Sean-scoil ó'n Díle an ceann atá ann cheana. Ní fhaca aonduine annseo ariamh dhá dhéanamh í, ná an líne rómpa ach an oiread déarfainn

→ dímheabhrach

Déarfainn ar chaoi ar bith nach mbeadh aon-ghnatha ag duine dímheabhrach ag pléidh leis an iongás siúd. Bhí an iomarca boltaí agus cnothannaí agus "wiríní" air, agus mara laimhsigheadh duine an ceann ceart, ba shin é a mbeadh faoi. Ní fhágfadh an rud siúd mion mulóg dhó le chéile dhá bpléascadh sé

→ diogáil

Tháinic fear amach chugam as botháinín — bráicín beag — a bhí ann agus é cho gíogáilte bearrtha le easbog. Fhobair mé a fhiafruighe dhó (dhe) cé'n chaoi ar ghíogáil sé é féin cho maith in a leithide de bhotháinín, ach leig mé tharm é. Déarfainn go mbadh fear é a thiubharfadh cnap de dhuine sáthach gasta

→ díogarnach

Dá mbeadh díogarnach lae ar bith againn, ní bheadh muid i bhfad dhá dheasú, ach sin é an áit a bhfuil muid in 'u' (ar) mbambairne nach bhfuil a fhios againn cé'n t-am é. Tá an réalta an-fhada soir, ach níl aon-bhaoghal uirre a bheith faoi. Agus níl glasadh ná gealachan ins an aer thoir. Déarfainn go bhfuil ó uair go dtí dhá uair fós ort, shul má bhéas aon-léireachan lae ann

→ díol 2

'Sbáin sé giota dhom agus dubhairt sé go raibh díol culaith éadaigh ann. Má bhí muis, sáthach gann a bheadh sé déarfainn.

→ dírigh faoi

Dhá bhfaghadh sé Éire bronnta air, ní raibh sé indon díriú faoi'n gcéad mine. Nach bhfuil a fhios agad-sa gur deacair a bheith ag iarraidh maitheasa air sin! Beidh a shliocht air: is maith an aghaidh mná é an Inid seo! Beidh sé ar bóthar déarfainn (Díriú faoi ualach = a dhul faoi ar an talamh agus eirghe faoi agus é ar do dhruim, nó go mbeitheá i gcruth siubhail faoi)

→ díthrá

Ní taobh le bheith in a dhíthráigh atá sé. Déarfainn go bhfuil roint tuilte aige

→ diúltach

Staiceallach mhaith í sin. Is aice atá an t-éadan diúltach. Déarfainn gur deacair í a bhearradh

→ dochtúireacht

Leig de do chuid dochtúireacht annsin anois. Déarfainn gur mó go fada a mhillfeas tú ná a leasós tú faoin ngramafóin sin

→ dodaire

Déarfainn gur dodaire maith í an múille sin ag T. Ch. Ach chreidim gurb annamh le múille gan a bheith in a dodaire. Bhíodh ceann agamsa annseo fadó agus b'éigin dom a díol. An uair a bhuailfeadh an daol sin í, ní bheadh a fhios agad cá gcomhnóchadh sí leat féin ná leis an gcarr. Tá daoine ann a bhaineas ceart maith díob, ach má tá ní mise é

→ dóigh 1

Ní h-olc an dóigh poitín chor ar bith é tigh S. Mh. B'annamh leis a bheith falamh pé'r bith céard is cor dó ar an saoghal seo. Mara n-eirighidh aon-bhraon leat ann, déarfainn leat do shúil a bhaint dhe. Gabhfaidh sé righte leat aon-deoir a fháil ar a mhalrait

→ dóirt

'Séard atá le déanamh agad a bhfuil de bhioráin ins an mboiscín a dhóirteadh amach ar an mbord, go bhfeicidh muid cé mhéad atá ann. Níl sé taobh le céad déarfainn

→ dol 1

Bhain sé corr-dhol asta (as na bradáin) anuiridh, ach ní mheasaim gur bhuail sé fútha chor ar bith i mbliana. B'annamh leis arsa tusa, ach déarfainn go bhfuil a dhóthain fáighte aige de'n fhíor-uisce. Tá sé ag fuasaoid scoilteachaí agus is beag an dochar dhó

→ domhan

Bhí sé an-tsaidhbhir de'n domhan scathamh, ach thug an drabhlás a chuid féin uaidh déarfainn

→ Domhnach

Go bhféachaidh Dia ort! Ní mná talmhuidhthe iad sin, ach cailíní Domhnaigh. Dhá leagthá scatháin agus boscaí púdair aca, ba é a mbuac é. Is cam a bhreathnóchaidís ort déarfainn dhá n-iarrthá orra a dhul ag tarraint fheamainn dearg len a ndruim

→ doscúch

'Chuile fhear aca sin dhá'r chaith seal i Sasana tá siad sáthach doscudhach. Siúd é an áit nar mhór duit a bheith doscúdhach deirimse leat. An té nach raibh indon imeacht agus a cheart a sheasamh, bhí sé ar deire. Daoine triollúsacha a dhéanfadh gnaithí annsiúd. Bhí mé ag caint le P. S. Dubhairt sé liom go ndéanfadh sé chuile shórt: bualadh rubáil agus eile. Níor dhubhairt sé leisce na bréige go marbhóchadh sé duine, ach ní bheadh claonadh ar bith uaidh aige, déarfainn. Tá sé le dhá bhliain ag imeacht ar a the(icheadh) ar fud Shasana le faitíos go gcuirfí amach ins an gcogadh é. Thiubharfá fear doscúdhach ceart air sin

+

→ drad

Breathnuighidís ar a drad, má tá sé ag cínnt orra a h-aois a dhéanamh amach agus feicfidh siad a bhfuil sé curtha aice nó nach bhfuil. Déarfainn go bhfuil sé curtha aice! = fear a bhí ag braithteoireacht faoi bhean a phósadh faoi rádh agus nach raibh a fhios aige cé'n aois go barrainneach í

TUILLEADH (1) ▼

Cneamhaire é, agus déarfainn suas leis an drad aige é, dhá spadharadh sé tada mé

→ dreach

D'aithneochthá ar a dhreach nach fada a mhairfeadh sé. Teagaim leat. Ní ghabhfaidh sé i bhfad isteach ins an mbliain nua déarfainn

→ drithlín

Gabhfaidh drillíní faitís ann ach a gcloisidh sé an scéal sin déarfainn, agus go dteighidh cheana! Dheamhan mórán scéil an ceann céadna

→ droim

Aire dhuit! Tá sé thuas in éadan an "jug". Ólfaidh sé dhá dhruim é shul a fhéadfas aonduine é a thógáil uaidh. Níl cás ná náire fanta ann … Tá sé ólta aige anois, ach ní raibh ann ach an teirgéis déarfainn. "Jug mór fada agus bainne i bhfad siar," mar adeir an ceann eile

→ droimeann

Cé leis an laogh druimfhinn bhán atá ag scóthadh claidheachaí síos annsin. Ní h-eadh ach is gínn é! Is beag an stró a bhí air a dhul de léim chascartha thar chlaidhe an bhóthair agamsa annsin thíos ar ball. Déarfainn gur maith a chuaidh a lacht dó ar chaoi ar bith, bail ó Dhia air!

→ drúcht

Dheamhan drúcht ná báisteach adeir B. leis ach an oiread agus atá mise a rá leatsa anois, ná an oiread sin féin, mar is minic liomsa rud eicínt a rá as greann le duine. Dhá gcuireadh sé caidéis ar bith air, déarfainn go dtug sé tsiocair eicínt dhó, ach bhuail sé cuaifeach air gan fá gan ábhar

→ druid 2

Bhí an teach druidthe. Níl a fhios agam cérb as a dtáinic a leath. Déarfainn go raibh corr-ghiolla gan chuireadh ag smaoiseáil thart ann freisin = an teach ag dul thar maoil

→ dubh- 5

Tá méir liom dubh-thinn. Déarfainn go bhfuil sí ag déanamh braoin

+

→ dúil

Déarfainn agus an stiúir a bhí uirre ag breathnú anoir thar an gclaidhe go bhfuil sí ag cur dúil' ins an ngarrdha atá coisnighthe. Má fhaghann sí a bhlas aon-uair amháin, ní choinneochaidh do chumhachta cinn as í. Nach h-í an strachaille de bhó í nach sásuigheann áit ar bith í, ach an fad méire de gharrdha sin atá l'aghaidh féir

TUILLEADH (1) ▼

Chuaidh ag an dúil ar an daoitheamhlacht air má tá indán agus go ndeacha sé isteach go dtí cúntar teach ósta. 'Sé an chéad uair aige é déarfainn

→ dúlaí

Nach dúlaidhe anois a bhí sé ag an bpíopa agus lá annseo an t-am nach raibh aon-tobac le fáil in áit ar bith, gur bhuail sé suas treasna na h-easca go B. Chuala sé ag duine eicínt — duine eicínt a bhí ag séideadh faoi 'ar ndú — go bhfuair J. Ph. punt tobac as Sasana. Dheamhan méir a bhain sé dhá shrón gur bhuail sé isteach aige idir chlár agus chuinneoig. Is suarach an blas déarfainn a fuair J. Ph. air an uair a chuala sé céard a chas an bealach é, agus é féin ag imeacht agus an dúthruach céadna air cheal tobac

→ dúnárasach

Tá an diabhal sin in a shúmaire cho dúnárusach agus a chasfaí leat in do shiubhal lae. Ara cé'n! Nach bhfuil sé cho dona 'chuile orlach len a bhean féin, agus atá sé le 'chuile dhuine eile. Dá mbeadh sé sin ag cur beithidhigh ar aonach, ní chainteochadh sé amach as a bhéal air léithe, go n-imigheadh sé ann. Thiocfadh sé síos G. dhá shiubhal ionnsuidhe, agus ní bheadh a fhios aice faoi bhonnaidheachaí an diabhal cá mbeadh sé nó go dteagadh sé abhaile — ná b'fhéidir an uair sin féin. Dheamhan a fhios agamsa an labhrann sé léithe beag ná mór. Ach tá sé ag cur airgid tirm thairis déarfainn agus deir Yank Sh. L. féin gurb é an t-airgead an buachaill. "Níor mhiste dhuit a bheith balbh ná briotach ná gan caint ar bith i Meiriocá" adeir sé "a fhad agus atá airgead agad. 'Sé an t-airgead an buachaill. Labhrann an t-airgead. 'Sé atá deas air"

→ dúshlán

Chuaidh an bhó dhá báthadh i sean-bhoglach atá ann ach chuaidh sé fúithe as dubhshlán agus chuir sé aníos as í. Ach níl cnáimh ag gabhail léithe nach bhfuil as a riocht déarfainn

→ leath deiridh

Déarfainn go bhfuil léarsachaí (léasrachaí) ar an leath-deireadh ag gasúr J. T. anocht agus an ghriosáil slaite a thug an mháthair dó. Ach níor theastuigh uaidh ach é. Tá sé ro-ámhuilleach ar fad

→ téigh ar

Tá sé ag dul ar chlaochmú déarfainn. Má seadh féin, ní dhéanfaidh an tuairt shneachta sin lá dochair

→ téigh le

Ní dheachaidh sé le figheadóireacht nó go raibh aois mhaith aige. Bhí na chúig bhliana fichead sáruighthe aige déarfainn

→ téigh roimh

Déarfainn gur bréag é sin — ní ag dul romhat in do scéal é! Léar (de réir) mar chuala mise …

déarfainn (80)