Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: deir

→ faiteach

Airíonn an giorria sin nach bhfuil aon chú agamsa. Deirimse leat dhá mbeadh go mbeadh sé faiteach thairis sin. Agus deir tú liom go raibh sé amuigh i nGarraí na hIothlann. Sách gar do na tithe a mhaisce. Gabhfaidh scaoll ansin gan mórán achair muis má mhairimse.

→ faitíos

Téirigh ag an dochtúr leis an taobh sin agat faitíos na timpiste. Deir tú go bhfuil an phian ag smearadh amach. Sin dea-chosúlacht. Deir siad má smearann an phian gur comhartha é nach bhfuil aon easna briste. Ach ní bheadh a fhios agat. Is fhearr a dhul roimhe in am

→ faoisc

D'fhaoisc sí na bairnigh sa bpota. Deir siad gur an-bheatha iad sin: bairnigh faoiscthe.

→ farasbarr

Deir tú nach bhfuil do dhíol leasaithe agat. M'anam go bhfuil tharasbarr tharamsa agat

→ feadhain

Níl stripe ar an bhfeadhain acu is measa ná mo stripesa. Is gearr go mbeidh a bhfuil de phortaigh inti ídithe. Deich mbliana eile ar a mhéid agus deir tusa ina dhiaidh sin gur roinneadh an sliabh seo díreach! — ar an méid, nó an uimhir stripeannaí atá ann. Deirtear féinn freisin go háirid más daoine atá i gceist

→ fearacht

Deir siad go bhfuil sé leis an leoraí a dhíol aríst. A fhearacht siúd, ba bheag an ghnaithe a bhí aige dhó luath ná mall

→ feart

Tá mé éirithe as an tobac inniu agus ní chaithfidh mé aon ghráinne aríst le cúnamh Dé go dtí Lá Fhéil Pádraig na bhfeart. Bainfidh mé píopa as an lá sin. Deir siad nach dochar é

+

→ fios

Deir siad go raibh fios ag M. na T. ansin thoir. D'inis sé faoin gcogadh — bua targaireachta

TUILLEADH (1) ▼

Deir siad go raibh a seanmháthair sin ina cailleach fis

→ fliuchán

Caithfidh an fliuchán a chuid fhéin a fháil. Deir siad nach mór deachma na sláinte a íoc — má fhaigheann duine fliuchán, beidh slaghdán, tinneas cnámh srl. air

+

→ focal

Bíodh an dea-fhocal ag an té a bhíos ag caint. Deir siad nach mbriseann focla maithe fiacla

TUILLEADH (1) ▼

Deir tú leis an lá faoi dheireadh a thosaigh ag tabhairt cor na bhfocal don mháistir. Nach mór an éisteacht a bhí ag an máistir leis nár thosaigh dhá ghreasáil. Dheamhan greasáil muis. 'Sé an chaoi ar thosaigh sé ag gáirí

→ foilsigh

Foilsíonn Dia an drochní i gcónaí dhá fhada go dtí é. Deir siad go bhfuil muilte Dé mall ach go meileann siad mín … Féacha an fear sin thiar. Mharaigh sé comrádaí leis ar an sliabh. Dheamhan a fhios agam ar mharaigh nós murar mharaigh — diúltaímid dhó — ach go raibh sé ráite leis. Nach maith a tháinig sé sa saol gur tharlaigh an cleas céanna dhá mhac fhéin. Thug an t-athair an eang leis. Ar an mac a hídíodh é

→ folach 1

Is daor an ailím folach féin a cheannacht anois ní áirím mála. Deir siad go bhfuil málaí dhá ndíol i nGaillimh ar thrí is sé pínne

→ framsóg

Framsóg mná a fuair sé. Ach deir tú léithe ar chuma ar bith a chuaigh i gcois dhá leith ar an gcapall! A dhiabhail nach í an marcach í!

→ fág i

Sílimse go bhfuil sé deich míle. Deir tusa nach bhfuil sé ach hocht míle go leith. Fágfaidh muid ina hocht míle go leith é. Deir tusa go siúlfadh bean trom trí mhíle san uair. Ach m'anam nár shiúil tusa aon hocht míle go leith in imeacht dhá uair: gurbh fhada uait é

→ fág le

Deir tú nach ea. Fágaim le m'ais gurb ea muis — sea go dearfa

→ fág

Ná bac leis sin anois. B'fhéidir go raibh sé bocht scaitheamh, ach más bocht a frítheadh é, is saibhir a fágadh é. Deir siad gur fearr "seo é; seo é, ná cá'il sé: cá'il sé"

+

→ fáinne

Chuirfeá J. Mh. amach i bhfáinne anois de bharr an airm. Deir sé nach bhfaigheadh sé leath a dhíol le n-ithe ann. Ba dhiabhaltaí an rampaire é shula ndeachaigh sé isteach

TUILLEADH (1) ▼

Deir siad gur facthas an Mhaighdean Ghlórmhar ann — moladh go deo léithe — agus fáinne solais ar a cloigeann

→ fána

Níl leath an chirt leis. Deir siad gur minic a thug tuile fear buile le fána: sin é a fhearacht aigesean anois é. Ní shásódh tada é go dtéadh sé in aghaidh an bhaile uileag, ag déanamh amach go smachtódh sé iad: eisean atá smachtaithe anois

→ féar

Níl a fhios cén talamh atá socraithe aige le aghaidh fataí agus gan aon tsop leasú ag gabháil leis. B'fhéidir go gcuirfeadh sé ar an bhfód iad. Cuireadh cheana, ach deir siad nach mbeathaíonn an féar an phis.

→ fóir

Chuaigh mé fhéin ag déanamh fóirithint air agus ba mhó na buillí a d'éirigh liom ná leis fhéin. Ar ndóigh deir siad é: ní theagann fear an eadarascáin saor

→ mórfhoclach

Deir tusa go ndéanfá a ghníomh. Diabhal é go mbeirtí aríst thú! Níl maith ar bith do dhuine a bheith mórfhoclach mura bhfuil an cur leis ann. Ar ndóigh, ní bhíonn aon chíos ar an gcaint adeir siad

+

→ caidéis

Níor mhaith liom go bhfaigheadh an ceann céanna caidéis ar bith dhom fhéin ná do mo chuid. Deir siad go bhfuil drochshúil aige.

TUILLEADH (1) ▼

Deir siad gurb é S. Bh. ba chiontach léithe sin. Fuair sé caidéis di gan aon bhail ó Dhia a chur uirthi. Ba é ráite chuile dhuine go raibh drochshúil aige. Pé acu sin é, dheamhan deoir bhainne sláinte a d'ól sí ón lá a bhfuair sé caidéis di. Bhí a máthair agus a muintir ag strócántacht lena fear, ag iarraidh air a dhul go dtí S. B. agus é a thabhairt chun láithreach go gcuireadh sé bail ó Dhia fliuch uirthi.

+

→ cailm

Deir an dochtúr nach bhfuil cailm ar bith air agus go srianfaidh sé thríd, ach dheamhan a fhios agam.

TUILLEADH (1) ▼

Deir sé fhéin go bhfuil sé ar neamhchodladh le seachtain, agus dar príosta má tá, is beag an chailm atá air ina dhiaidh.

→ cantáil 2

Tá an teach mór sin le cantáil go gairid ach deir siad nach dtógfaidh aon duine é, arae go bhfuil sé báite i bhfiacha.

→ cinnireacht

An mbeadh a fhios agat faoi neamh nó néal, cén chóir a bhfuil siad in ann na haeroplanes sin a chinnireacht chor ar bith san aer. Shílfeá go mba deacair dóibh é lá gála go háirid, ach deir siad dheamhan cailm a bhíonns orthub ach an oiread le lá ar bith.

→ ciste

Deir siad go bhfuil ciste thar a chéile ansin thoir i nGarraí na hUilleabhair (Il-iúir?), ach go bhfuil siad faoi dhraíocht.

→ claonfhéachaint

Deir siad gurb é an t-údar atá le claonfhéachaint a theacht i bpáistí, má bhíonn siad i gcliabhán an áit a mbeadh an ghrian ag teacht leataobhach orthub. Baineann an solas stangadh as na súile. Ach dheamhan is móide a bhfuil sa méid sin ach comhrá daoine.

→ cleite

A Dhia dhá tharrtháil muis! Is iontas é a bheith díbliú ar mhac A. Uí Ch. Séard deir sé i gcónaí gurb in é an cleite is fhearr ina sciathán fhéin.

+

→ comhfhios

Má tá sé ann i ngan fhios ná i gcomhfhios, gheobhaidh an póilí rua atá ansin thiar é. Ní bheadh sé istigh i bpoll srathaire i ngan fhios dó. Deir na stiléaraí gur sháraigh sé a bhfaca siad ariamh.

TUILLEADH (1) ▼

Níor thaobhaigh sé i ngan fhios ná i gcomhfhios í anois le bliain. Ach deir siad go bhfuil sé thar bharr a chéile ina diaidh i gcónaí. Níor mhaith liom a anó bheith orm. Drochbhodach é a hathair.

→ corradh

Deir siad gur iompar sé folach arbhar a bhí corradh ar fhiche cloch mheáchain abhaile ón S. thrí chíocraí agus thrí bhograchaí, gur leag sé istigh sa gclúid aige fhéin i bhF. é. Bhí féith ó na Fianna ann ceart go leor, ach má bhí fhéin, ní maith go gcreidim go ndearna sé gníomh mar sin.

→ cosúlacht

Ón gcosúlacht a chuir sé air fhéin, deir tú leat fhéin go ndéanfadh sé cat is dá rioball, ach ba gearr le dhul é ina dhiaidh sin, nuair a féachadh amach é.

+

→ cothromacan

Deir na seanfhondúirí gurb iad an dá rud is siúráilte amuigh comhar na gcomharsan agus cothromacan síne na huaire. Well, níl locht ar bith ar chothromacan síne na huaire, ach 'sé mo mheas go bhfuil comhar na gcomharsan caite in aer. D'fheicinnse le mo linn fhéin iad agus dheamhan ceann oibre dhá mbeifeá a dhéanamh — crapadh an fhómhair, ag baint mhóna, ná ag bualadh coirce — nach mbeadh daoine sa mbealach ar a chéile a chúnamh dhuit. Ach dheamhan meitheal a d'fheicfeá in aon áit anois. Caitheadh an obair sin i gcártaí. 'Sé do chlochneart é scorach a fháil a ligfeadh súgán dhuit, tada leis.

TUILLEADH (1) ▼

Má chothaíonn sé an ghlasaimsir seo i bhfad eile, dheamhan a fhios beo cén aimsir bhreá a thiocfas ina diaidh. Deir siad nach bhfuil rud ar bith is siúráilte na cothromacan síne na huaire.

+

→ cuideáin

Deir B. liom inniu go bhfuil éan cuideáin ar a cuid cearc fhéin. Shantaigh mé a rá léithe, murach faitíos go liobródh sí mé, gurb in é an t-éan a rinne an imirce uabhair. Dheamhan i bhfad a chaithfeas sé ar éanachaí B. go dtuga sí an scian dó.

TUILLEADH (1) ▼

Éanachaí cuideáin iad na healaí (nó na healaíochaí) sa taobh seo. Dheamhan ar facthas anseo ariamh iad go dtí le cupla bliain. Deir siad gurb é an chaoi ar díbríodh iad den tSionainn nuair a bhí an obair ar siúl ann.

→ cíos

Dhá mbeadh aon chíos ar an gcaint, deir (dar) liom fhéin nach mbeadh an oiread clabaireachta ag cuid de na daoine agus a bhíonns acub.

→ cúirialta

Tá sé cúirialta go leor mar sin, ach i nDomhnach, deir siad go bhfuil neart maistínteachta ann má bhaintear as é. Ach cé milleán air sin ach an oiread le scéal.

+

→ baile

Diabhal an féidir go ndearna Seán cleas chomh tútach sin! Anois céard deir tú le Gaillimh agus gan ann ach baile beag!

TUILLEADH (3) ▼

Shíl mé nach ndéanfainn de mhoill ach feadh is mé an ceap a fháil, ach chinn orm imeacht uaithi. Ó deir siad nach ionann a dhul don bhaile mór agus é a fhágáil.

Is gearr ó bhaile a chuaigh sé ag iarraidh mná. Níor fhága sé béal a dhorais fhéin. Ach deir siad pósadh ar an gcarn aoiligh, agus do bhó a dhíol i bhfad ó bhaile.

Deir tú leis atá ag iarraidh fanacht sa mbaile ar fad anois (.i. ón scoil)

+

→ bealach

Deir tú léithe a bhí i mbéal an bhealaigh romham le tosaí ag sciolladóireacht orm.

TUILLEADH (2) ▼

Deir tú leis nach bhfaca dhom i mbealach ná i ndearmad, ón lá ar rug mé air ag bleán mo chuid beathach.

Dhá mbeadh a fhios aige go raibh an bealach sin léithe, is dóigh nach bpósfadh sé í. Ach deir siad go bhfolaíonn grá gráin.

deir (50+)