Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: ndeara

→ daor 1

Má bhíonn sé ag iarraidh thú a leanacht daor, cuir faoi ndeara dhó coróin luchpine (luckpenny) a thabhairt duit, agus fág an béiréiste faoi fhéin

→ deabhadh

Ní chuirfeadh do chumhachta faoi ndeara dhó deabhadh a dhéanamh, ach ag snámhaíocht leis mar siúd agus ag comhaireamh na gcoisméigeachaí. Go bhfóire Dia air ach a mbeidh sé mór

→ déan 1

Más é a rinne an chlann, breá nár chuir siad faoi ndeara dó a pósadh. Ní raibh siad in ann théis a raibh de ghlaomaireacht acu

→ deannach

Chuala mé gur bhain an fear seo thuas deannach as na másaí ag an inín faoi fhanacht amuigh san oíche Dé Domhnaigh. Bhí sé roimpi ag giall an dorais chuala mé, le beilt, agus bhí chaon iarraidh aige uirthi aniar sa gcadairne léithe ar feadh uaire ina dhiaidh sin. D'fhan muintir bharr an bhaile ag éisteacht leo ar feadh i bhfad. Ní raibh tada le cloisteáil uaidh ach "do gcuirfidh mise faoi ndeara dhuit" (do — aithris ar fhear nach raibh in ann a chuid g a rá; do = go)

+

→ deara

Dar príosta bhí mise scaitheamh fada ag caint leis, ach níor thug mé na cnaipí faoi ndeara. Ach níl rath ná ríocht liom mar sin. Ní duine meabhrach mé

TUILLEADH (15) ▼

Tabhair faoi ndeara anois aríst é. Tá an colm ansin air — slán an tsamhail! — ar chasadh an ghéill. Mura mbreathnaíteá go maith air, ní fheicfeá é

Is beag an baol nach bhfuil sé tugtha faoi ndeara aige. D'fheicfeadh cuid de na daoine an fhríd

Is beag marach ar aon duine nach dtabharfaidh an mhagarlach siúd faoi ndeara. Agus ar ndóigh mo léan mura bhfuil sí in ann a ngléas!

Níl cúis ar bith io[...] tabhairt rudaí mar sin faoi ndeara. Bheadh an ealaín sin ar srúl (siúl) os comhair mo dhá shúl, agus ní bheadh a fhios agam faice

Chuir sé faoi ndeara dhom éirí leis an scairtmhaidin agus a dhul amach ag bleán. Níor chuir sé faoi ndeara dhom an darna huair é mar níor fhan mise féin aige a chur chun cathachtála dhom

Mura gcuire tú faoi ndeara dhó rud a dhéanamh anois, agus fír na maitheasa a chur ann in am, déanfaidh sé leadaí

Chuir sí faoi ndeara dhom mo bhróga a ghlanadh ag an doras. Diabhal mé go sílfeá gur teach mór atá aici, tá sí chomh hairdeallach sin faoi

Mura ndéana sé dhá dheoin féin é muis, cuirfear faoi ndeara dhó a dhéanamh. Meas tú an bhfaighidh sé cead a chomhairle fhéin mar sin. Gheobhaidh muis

Cuirfidh mise faoi ndeara dhó go nglacfaidh sé stuaim leis féin, agus nach mbeidh sé ag rith air mar sin. Ar ndóigh níorbh fhiú do dhuine an chabhail sin a thabhairt abhaile

Siúd é a chuirfeas faoi ndeara dhi aird a thabhairt ar a gnaithe. Má bhí saol na bhfuíoll aici san am a caitheadh, dar brí an leabhair, caithfidh sí obair a dhéanamh feasta. Tabharfaidh an seanchonablach siúd ruaigeadh na Muice Báine amach di chuile mhaidin

Ná bac le rud ar bith a chur faoi ndeara dhó siúd. Nach bhfuil mo chroí dubh aige ag tuineadh leis, ach is aon mhaith amháin dom é. Tá an tsiléig go smior sa leiciméara sin

Má thugann sí faoi ndeara dhi féin tosaí ag baiceáil chor ar bith, do cheann fine ní chuirfidh faoi ndeara di tarraingt choíchin. An bhfuil a fhios agat an-phlean ag capall a bhíos ag baiceáil. Cuir ionga tobac in do bhéal agus cangail go maith é, agus scaoil isteach smugairle an tobac ina cluais. Cuirfidh mise mo rogha geall leat gur beag an bhaiceáil a bheas uirthi ansin. Féach léithe é go bhfeice tú

Madadh ar bith a dtabharfar faoi deara dhó fanacht ag forcamhás ort agus thú ag ithe do dhinnéir, is madadh millte a bheas ann. Níl le déanamh le madadh, ach cur faoi ndeara dhó luí sa gclúid agus a smut ina chrúib, chomh uain is a bhíos duine ag ithe a bhéilí. Má thugann madadh faoi deara dhó féin é sin a dhéanamh uair amháin, beidh sé múinte go brách

Tabhair faoi ndeara nach n-itheann anois — fainic nach n-itheann; sílim go n-itheann (take care that srl., Béarla na hÉireann: take care he doesn't drink — I think he drinks)

Tabhair faoi ndeara an raibh aon duine clainne aige chor ar bith leis an gcéad bhean? 'Sé mo bharúilse nach raibh. Nach n-aithneofá an tsrón atá ar an mac is sine sin as srón chúbach Mh. Sh. Sróinín bheag gheancach a bhí ar athair an chéad bhean

→ deasaigh

Ní dheasódh sé isteach sa sate(seat) le áit a thabhairt d'aon duine eile dá mbeadh do chailleadh go deo leis. Bhí sé in aon ghillín amháin ansiúd agus seanmhná dhá dtreascairt faoi is thairis, agus ní chorródh sé. Tháinig conductor an bhus faoi dheireadh agus chuir sé faoi ndeara dhó deasú isteach, agus deifir air

→ deoin

Ní ceart cur faoi ndeara do bhean ar bith fear a phósadh murab é a deoin fhéin é. Ise a bheas síos leis, agus ní hiad an dream a chuirfeas chun cathachtála di é

→ diabhal 2

Ní chuirfeadh an diabhal faoi ndeara dhó éirí

→ díogarnach

Bhí muid ag iarraidh cur faoi ndeara dó fanacht go mbeadh díogarnach lae féin ann, ach ní raibh aon mhaith a bheith leis. Ghread sé leis i lár an mheán oíche. Ní thabharfainn an tabhairt sin orm féin an tráth sin d'oíche ar a dtug tonn ar thrá: bóthar chomh huaigneach agus a bhí le dhul aigesean. Dheamhan lá ariamh nach raibh cáil shíúil ar an mbóthar céanna. Ach ní bheadh seisean ach ag magadh faoi na rudaí sin

→ dlisteanach

Mura bhfaighe mise mo chuid dlisteanach féin bainfidh mé caint amach. Leabharsa tabharfaidh mé isteach agus i mínis (i bhfianais) an bhreithimh é agus sin é an buachaill a chuirfeas faoi ndeara dhó cur dhó (dhe)

→ don

Don is diabhail h'fhiafraí oraibh, an bhfuil a fhios agaibh anois é! Neart slaite a theastódh uaibh. Sin í an cailín a chuirfeadh ina sost (in bhur) sibh, agus a chuirfeadh faoi ndeara dhaoibh éirí as cainteannaí den tsórt sin

→ driog

Deir sí go dteagann driogannaí ina croí scaití. Ní bhíonn thairis sin de phian uirthi ach mar sháfaí biorán trasna thríd. Is olc é an croí. Chuir mise faoi ndeara di a dhul chuig dochtúr leis, ach dheamhan ceo a fuair an dochtúr uirthi. Dúirt sé nár dhochar ar bith na driogannaí sin: go mbuailfidís duine le slaghdán nó galra ar bith mar sin. 'Tá croí agat,' adeir sé, 'chomh slán le breac.'

→ droch-chor

Níl léamh ar bith ar an mbean atá aige. Tá na seacht ndiabhail uirthi. Mura gcuire sí faoi ndeara dhó droch-chor a thabhairt dó féin as a dheireadh, tá an scéal ceart

→ drochshúil

Dhá gceapainnse go ndearna sí drochshúil di, chuirfinn faoi ndeara dhi a theacht agus bail ó Dhia fliuch a chur uirthi. Is measa dhuit do pháiste ná tada

→ droim

Ar chuala tú ariamh é, an rud a chruinníos duine ar dhroim an diabhail, caitheann sé ar a bholg é. Sin é a fhearacht ag J. anois é. Ní hé leathchóir Dé é go bhfuil an mac ag ól mar atá sé. Chaithfeadh Dia é féin a fhoilsiú air ar chaoi eicínt agus a liachtaí pínn cham a bhain sé amach sa siopa sin ariamh. Ní raibh aon chneámhaire gan chrochadh ach é sin. Nár chuir sé faoi ndeara do D. Bh. N. ansin thiar fiacha a íoc faoi dhó

→ dúnáras

Chonaic mise iad sin roimhe seo agus gan gráinne plúir ina dteach. Bhí committee dhá ligean amach an t-am céanna. Le teann dúnárais ní chuirfidís isteach air: gurb é N. Th. a mb'éigean dó a dhul suas, agus a dhul isteach ar an urlár acu idir chlár is chuinneog, gur chuir sé faoi ndeara dóibh a dhul siar agus a gcuid mine a fháil. Is túisce a chaillfí istigh sa teach iad fhéin ná a chorróidís … Móiréis mo chreach! Ní móiréis ar bith a bhí orthu, ach dúnáras agus coimhthíos — an rud atá iontu go fairsing anois agus an uair sin

+

→ dúshlán

Chuir sé soipín luiche eadrainn, agus thosaigh sé dhár saighdeadh ag iarraidh orainn smugairle a chaitheamh thar an soipín. Bhí muid fhéin inár bpleibeanna chomh mór an uair sin agus go raibh muid aige ar sheol na braiche. Ansin chuir sé faoi ndeara dhúinn dúshlán a chéile a thabhairt, agus na dornaí a thomhais le chéile. Ba ghearr, mo léan, go raibh sé ina Chath na bPunann. Ní raibh splanc chéille againn an uair sin. Ach bhí breathas eicínt airsean. Mhairfeadh sé go deo ar an gceird sin

TUILLEADH (1) ▼

Dúshlán an tsagairt cur faoi ndeara dó siúd a dhul chuig an aifreann. Ó chaith sé ina cheann fanacht as, tá sé fánach a bheith ag gabháil dó

→ téigh ar

Nuair a chinnfeas air le scamhailéireacht, rachaidh sé ar bhladar leat, agus féachfaidh sé le cur faoi ndeara dhuit a dhéanamh le spleáchas. Ach na géill dó, ar a bhfaca tú ariamh

+

→ téigh do

Tá sé an-tsáraitheach. Is mian leis a bheith ag dul duit i gcónaí nó go gcuirfidh sé faoi ndeara dhuit a chomhairle a dhéanamh de do dheoin nó de t'ainneoin. Ní maith le duine a bheith francaithe, agus de ghrá an réitigh ghéillfeá dhó, ach dheamhan géilleadh a dhéanfas mise níos mó. Thug sé i dtromásc mé cupla uair le gairid agus fhóbair mé rud a bheith ar a shon agam

TUILLEADH (1) ▼

Chuaigh sé dhó chomh déan (dian) agus gur chuir sé faoi ndeara dhó a pósadh

→ téigh thar

Ní raibh ag dul faoi ná thairis leis an fhad seo ach léasadh a thabhairt d'E. 'Nuair a bhéarfas mise air cuirfidh mise faoi ndeara dhó, feicfidh sé féin air.' Ina leaba sin, 'sé E. a thug an léasadh dhósan lá an aonaigh. Thug agus léasadh diabhalta

ndeara (37)