Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: déan faoi

→ fobhairne

Bhí mé uair ag fanacht le fear fobhairne a chuirfeadh an churach siar a chúnamh dhom, ach diabhal duine a bhí ag teacht. 'Buailfidh mé fhéin faoi,' adeirimse faoi dheireadh agus faoi dhó. 'Rinne mé cheana é gan fear fobhairne ar bith.' Ach m'anam má rinne nárbh é an lá sin é. Dhá mbeadh breith ar m'aiféala agamsa agus mé leath cuain choinneoinn stuaim ar an bhfoighid, agus ní chorróinn as an áit a raibh mé. Bhí farraige ghártha ann agus an sruth i m'aghaidh

→ foirm

Dúirt sé é sin! Dúirt sé go bhféadfadh ceachtar againn atá fúithi an fheamainn pháirteach a bhaint agus nach mbeadh aon mhaith aon tréas a chur air, nach gcaithfí é sa dlí. Thug sé a éitheach! Cén chiall nach gcaithfí? Déanadh sé mar sin é feiceamuist! Sin caint anois nach bhfuil i gclár ná i bhfoirm

→ fothramán

Ba diabhlaí an fothramán a rinne an seanteach ag titim. Shílfeá gurb iad dhá chlár an domhain a bhuailfí faoi chéile

→ froigisí

Bíonn an t-uafás go deo froigisí aige ar an bpaidrín. Diabhal sinsir dhá dtáinig ariamh leis nach gcuireann sé faoi bhrí na guí. Choinnigh sé dhá uair ar ar nglúine muide. Mh'anam gurb úd é a rinne an rann dó agus nach í Áine den fhaoistin

→ fágtha

Ní bhíonn rud óg ar bith chomh fágtha leis an naíonán. Breathnaigh an t-uan, an lao agus an searrach! Bíonn a gcosa déanta acu faoi cheann uair an chloig théis a mbreithe. Ach cáid a bhíos páiste ag tónachán agus ag lámhacán sula dteaga siúl dó? Bíonn sé scaitheamh maith.

→ fáinne

Tá sacghadhair fút ar chaoi ar bith. Níor chomaoin dóibh a dhul i mbarr do chúig ort — cúig do láimhe dhéanta srl. B'fhéidir go gcaithfeá rud eicínt astu (.i. go mbeadh mámh eicínt in do láimh chártaí) … Fáinne óir ort! Mo chuach ansin thú! Tá banríon Hairt ina leannán agat, ach dar príosta d'fhóin sí dhuit an babhta sin.

→ fálróid

Ní miste dhuit faoi chaora ná faoi ghamhna. Tá siad in ann ag aistreán ar bith. Ach an áit a mbeidh capall a fhálróid (a shiúl, ligthe amach ann) ní mhór dhó a bheith réidh go maith. Is furasta capall a threascairt. Ní dhéanfaidh dhi a bheith i gclochair ná ar strapaí

+

→ féar

Ara ná géill do J. Tá sé sin chomh bréagach leis an bhfear adúirt go bhfaca sé an féar ag fás. Nár dhúirt sé liom fhéin an lá faoi dheireadh gurb é an áit a bhfuil an mac ag obair anois ag déanamh céibheannaí i nDúiche Sheoigheach. Diabhal mé gur chreid mé é, agus go ndeachaigh mé dhá inseacht sa mbaile aríst. Rinne siad ball séire dhíom. Céibheannaí i nDúiche Sheoigheach!

TUILLEADH (1) ▼

Níl aon ghnaithe ag duine ar bith bualadh faoi theach a dhéanamh mura bhfuil riar eicínt airgid aige fhéin. Níl aon ghair aige air. Ní bheathaíonn an féar an phis. Bheadh duine go deas dhá gcaitheadh sé é a chaitheamh in aer, agus é leath-dhéanta aige. Ní mór do dhuine fios a bheith aige go bhfuil sé in ann cailleadh leis, go bhfuil sin

→ cantaireacht

Cuirfidh mise cantaireacht ar an ngoile agaibh mura ndéana sibh foras, agus cead a thabhairt dom mo shuipéar a itheadh faoi shlacht.

→ caolóid riabhach

Ní fhágann an chaolóid riabhach an chuach chor ar bith, ach dhá tíolacan, agus ag soláthar di. Níl a fhios agam féin an ndéanann sí imirce léithe amach faoi na tíre (tíortha, tíríochaí) coimhthíocha nó nach ndéanann. Feictear dhom nach bhfaca mé ariamh í, ach nuair a bheadh an chuach ann.

+

→ caomhúint

Chuaigh fear thart anseo an bhliain cheana agus é gléasta mar a bheadh tincéara ann. Ar a chaomhúint a bhí sé i ngeall ar bhean bhocht eicínt a robáil agus a mharú thart síos. Dheamhan duine beo nach gcuirfeadh sé dalladh púicín air. Siar faoi Chonamara in áit eicínt a rugthas air as a dheireadh agus cuireadh príosúntacht lena ló air. Má cuireadh fhéin, ba mhaith an oidhe sin air, ná ar aon duine eile a dhéanfadh a leithide de chleas.

TUILLEADH (1) ▼

Chonaic mise an saol agus mura mbeadh caomhúint ionat faoin rud a d'fheicfeá nó a d'inseofaí dhuit, nár dhóigh cleas a déanfaí leat ná thú a cheangailt suas cois an bhóthair agus liúradh Chonáin a thabhairt dhuit. Ba in é an saol nach ndéanfaí aon scéala le na póilíos faoi tada a bheadh ag corraí.

→ carracán

An bhfuil a fhios agat an moghlaeir mór a bhí ar forbhás ar stuaic an charracáin sin thiar i Leic an Rí (garraí)? Thit sí anuas le fána agus tá sí caite thíos sa log fliuch siúd anois. Is maith an t-ádh a bhí orainn nach raibh aon bhó againn ann nó bheidís craptha isteach faoi ghiall an charracáin ar an bhfarra gaoithe sin a bhí ann le dhá lá, agus dhéanfadh an daigéad siúd cuailín cnámh díobh.

→ ceartaigh

Rinne sé clogán streille den oíche ag ceartú dhom faoin dole agus faoi de Valera agus faoi na Blue Shirts. 'Sé atá in ann an chaoi a chur ar an saol.

→ ciseadóir

Caithfidh mé a dhul go dtí ciseadóirí An Taobh Mín go bhfaighe mé ciseán ceart déanta faoi chomhair mo mhná. Níl aon mheas aici ar chiseáin na háite seo. (magadh agus fonóid)

→ claonfhéachaint

Nár agraí Dia oraibh é a bheith ag déanamh grinn faoi! Cén neart atá aige air má tá claonfhéachaint fhéin ann? Nach in é gnaithí Dé

+

→ comaoin

Níor cheil mise lúd mo láimhe air ó fuair mé faoi mo neart é. Ach deile céard a dhéanfainn leis — comaoin a láimhe fhéin a thabhairt.

TUILLEADH (1) ▼

Meas tú murach é bheith faoi chomaoin dom i ngeall ar an uair ar thug mé mo chapall dó, an ndéanfadh sé an méid sin gar dom. Baol air go deimhin! Sin é an buachaill céanna gur deacair leis soilíos a dhéanamh d'aon duine.

→ comhfhios

Ar ndóigh, muran i gcomhfhios a rinne sé, is i ngan fhios a rinne sé é, ach nach in é a bhfuil ina thimpeall? Ní fiú a dhul ag sáraíocht faoi, scáth a bhfuil de dhochar déanta. Dheamhan is móide a leathoiread cainte a bhainfeadh scéal mór amach.

→ cora

Diabhal mé gur mór an scéal é, an duine bocht! Má bhí sé beagmhaitheasach fhéin, dheamhan duine cuideáin ná aitheantais a lig sé thart an bóthar sin thíos ariamh gan cara chainte a bhualadh air, agus mura ndéanadh sé tada eile, chuirfeadh sé chuile dhuine faoi choimrí Dé.

→ cosúlacht

Déanfaidh sí sin an-rúisc mná, sin nó tá sí fhéin agus a cosúlacht in aghaidh a chéile. An bhfeiceann tú an síneadh atá fúithi cheana fhéin, agus gan í ach trí déag nó ceathar déag.

→ cíosaigh

Tá a chuid asal ligthe amach faoi scoir aige agus gan breathnú ina ndiaidh ó Luan go Satharn, ach dar mo choinsias, má théann siad i mbradaíl ar mo chuidse, cíosóidh sé liom a ndéanfaidh siad de mhillteanas, feicfidh sé fhéin air.

+

→ cóipís

Dheamhan aithne air nach ndéanfaidh an chóipís sin maith dhó, agus gurb éard atá chuile dhuine ag magadh faoi fúithi.

TUILLEADH (1) ▼

Thú fhéin ba(s) ciontaí má fuair tú faoi na foraí é. Breá nár éist tú le do chuid cóipíse. Dhá laghad dhá ndéana tú ná dhá n-abraí tú anseo, is amhlaidh is fhearr dhuit fhéin é a mhic ó.

→ míchuntanós

Dhá dhonacht an t-athair le míchuntanós, dheamhan gair ar bith aige ar an mac. Séard a bhí le déanamh leis an mac, é a phlúchadh faoi phota mar a dhéanfaí le cat.

+

→ bannaí 1

Má tá an t-airleacan istigh, agus gan an íocaíocht déanta, leanfar lucht an bhannaí faoi. Siúd iad nach ligfidh a leas i bhfad ar cairde ó bheas an lá thuas.

TUILLEADH (3) ▼

Dheamhan a dhath a rinneadh air ach é a chur faoi bhannaí (bannaí a chur air)

Má théann tú i mbannaí déan díol. Is minic adeireadh P. Mh. Mh., go ndéana Dia grásta air é, agus má deireadh fhéin, bhí údar aige. D'imir S. Ch. ar fhéin faoi airgead a ndeachaigh sé i mbannaí air sa mbainc babhta.

Thug sé bannaí béil dhom, dhá bhliain ó shin, gur agam a d'fhágfadh sé chuile shórt théis a bháis, ach is beag an mhaith dhom é sin anois faoi nach ndearna sé uachta air.

+

→ bealach

Rinne sé siún sincín díom le caint. Shíl mé faoi dheireadh nach bhfaighinn cead an bhealaigh uaidh chor ar bith.

TUILLEADH (1) ▼

Níl le déanamh ach fanacht as a bhealach go lige sé faoi aríst.

+

→ beart

Cailleadh bean bhocht i nGaillimh an lá faoi dheireadh agus d'fhága sí ionann is míle punt ina diaidh. Meas tú cén chaoi ar chruinnigh sí é ach ag iarratas ar dhaoine, léar (de réir) mar gheobhadh sí leithphínn agus pínn uathub. Shílfeá gur fada go ndéanfadh leithphínneachaí is pínneachaí míle punt ach tiomsaíonn brobh beart ina dhiaidh sin.

TUILLEADH (1) ▼

Ní fhéadfadh sé beart ní ba tútaí a dhéanamh ná rinne sé. Nach faoi atá an tír ag caint? — ní fhéadfadh sé cleas ní ba thútaí a dhéanamh.

→ coiric

Rinne sé dhá leith de choiric a hata an áit ar shuigh sé air, agus ar lioc sé faoi é — cíor an hata; an chuid chruinn os cionn na bileoige.

→ coraice

Is deas í bhur gceird gan bhréig, dhár gcrapadh fhéin suas chois claíochaí faoi ghaoith agus faoi dheallradh, agus ag fanacht ansin i gcaitheamh na hoíche. Cén bhrí ach an uair atá ann — coraice dhubh na bliana. Ní mó ná go ndéanfadh duine é i Mí Mheáin an tsamhraidh, ní áirím anois.

→ créatúlacht

D'agraigh Dia air é faoi bheith ag déanamh créatúlachta ar dhaoine bochta mar sin. Rinne sé dubhní ar fhéin as a dheireadh.

+

→ beo 1

Téirigh síos faoi dhéint na mbeithíoch go beo deifreach. Fainic an ndéanfaidh aon mhoill faoi bhealach anois nó beidh sé ina oíche ort.

TUILLEADH (1) ▼

Chuaigh gaineamh beo faoina shúil an lá faoi dheireadh agus iad ag déanamh spraoi ar an trá, agus shílfeá go bhfuil sí dúnta aige ó shin. Is olc an éadáil é an gaineamh beo sin le dhul faoi shúil duine. Tá sé crua géar.

→ beochan

D'éirigh beochan deas gála taca eadarshutha, ach lig sé faoi aríst gan mórán achair. Fhóbair go ndearna na míoltógaí géara cíor thuaifil dhíom tráthnóna.

→ beoigh

Is mór an t-ionadh nach mbeofá amach mar a dhéanfadh fear agus gan a bheith chomh righin agus atá tú. Faoi dhó a bheinn ón bportach ó d'imigh tú.

→ biorach 1

Má thaobhaíonn tú isteach an teach seo aríst, a speic bhiorach, ní fhágfaidh tú é gan dual na droinne a fháil. Rinne tú do cheart millteanais an oíche faoi dheireadh agus gan a bheith ag iarraidh tuilleadh a dhéanamh anocht.

+

→ bior

Ní dhéanfainn an cleas a rinne sé go díreach glan go gcuirinn bior faoi mo shúil i dtosach; b'fhearr liom bior a chur faoi mo shúil ná go mbeadh sé le casadh liom go ndearna mé a leithide de chleas; chuirfinn bior isteach thrí mo shúil shula ndéanfainn an cleas a rinne sé.

TUILLEADH (1) ▼

Nach mb'fhearr leat duine ag cur bior dearg faoi do shúil ná é ag déanamh cleas den tsórt sin ort — nach mb'fhearr leat duine ag cur méire faoi do shúil srl.

→ bocht 2

B'fhurasta a aithinte ar an imeacht a bhí faoi go ndéanfadh sé rud eicínt as a dheireadh. Is deacair an seanfhocal a shárú: nuair a théanns bocht go nocht, téann sé go gabháil éadain.

→ breoigh

Bhí sé tirim nuair a rinne mé cocaí móinéir dhe, ach tháinig faoi leis an tuile agus bhreoigh an t-íochtar ar fad.

→ breá

Mar is breá leat fhéin, ach má dhéanann tú é, rachaidh mise faoi dhuit go n-íocfaidh tú é — déan é, má thograíonn tú, ach mise faoi dhuit go mbainfear siar asat é má dhéanann.

→ briotais

Hé brí cén bhriotais a bhí aige chor ar bith, chuir sé faoi ndeara di é a phósadh agus sin é an lá a ndearna sí a creach.

→ bólaí

Ní dhéanann siad aon rath cuir chor ar bith sna bólaí sin síos faoi Ghaillimh. Ag díol bhainne bhíonns siad i gcónaí.

→ aer

Tá sé in ainm is a bheith imithe thart soir ag déanamh aeir, ach dar liom péin gur faoi lámha dochtúirí atá sé ag gabháil, ach go bhfuil siad fhéin dhá cheilt sin

Féach freisin

déan faoi in iontrálacha eile (50+)