Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: easca

+

→ bealach

Níl sé ionrásta ag a' bhfiadh an bealach sin a shiubhal amach sa ngeimhreadh, nuair a bhío(nn)s dubh-luachair na bliadhna ann, a's an easca báithte.

TUILLEADH (1) ▼

Is ait a chruthóchas siad, má fhéadann siad bealach cairr a dhéanamh thríd an easca bháidhte údaidh.

→ curásach

Bhí sé chomh maith dhó a dhul a' deargadh ar easca chriathraigh le dul a' deargadh ar a' gcurásach siúd. Níl a' tabhairt ann.

→ bruach

Bíonn an easca sin bun-tirm go maith sa samhradh. Well bheadh sí in araidheacht í 'shiubhal. Ach sa ngeimhreadh, ní shiubhailfeadh an fiadh í. Bíonn na fiodáin atá innte, a' cur thar bruach (féach fiodáin).

→ buail

Níl baoghal a' bith ort a dhul amudha, má leanann tú an casán atá buailte thríd an easca.

→ buinneán 2

(D)ar ndóigh (ndú) má tá a chloigeann thuas ar thórainn T. na n-U. níl fhios cé'n buinneán criathraigh atá ann! Ach dheamhan mórán maitheasa cuid maith dhi — Easca bhog bháithte.

→ amuigh

Tá sé 'baint mhóna thuas amuigh ar an easca imbliadhna = an-fhada suas ar an easca (féach "easca").

→ fia

Ní shiúilfidh an fiadh an easca siúd th'éis na báistí seo. Níl ann ach go raibh sé in araíocht ag asal a dhul ann mar bhí sé, ach ní ghabhfaidh an duine fhéin ann anois

→ fuar 2

Cén talamh atá aige anois, fiafraím díot? Eascaí fuara agus cíocraí. Cáil an talamh cuir?

→ fuarsceirdeach

Is fuar-sceirdeach an áit é an portach ar an gcreatalach seo. Dhá mbeitheá thuas ar an easca siúd inniu, bheárrfadh an ghaoth seo thú ann. Tá mé crapha as, míle buíochas le Dia

→ dalba

Garrdha dalba é sin. Bhí sé cho maith dhuit a dhul amach i lár easca shléibhe agus tosuighe dhá saothrú le bualadh faoi'n ngarrdha sin. Th'éis ar chaith mé de dhúthracht leis dhá leasú, agus dhá shocrú agus dhá thriomú, chinn orm aon-bharr slachtar a bhaint ariamh dó (de). Bheadh sé fliuch de do sheacht míle buidheachas. Tá máithreach an uisce faoi

→ deacracht

Is mó an deacracht an easca ná soir ar an gcruadhtan déarfainn (talamh cruadh). Ní fhéadfadh an easca sin gan a bheith deacair. Nach bhfuil sí in a bog-eibhinn

→ dealaigh

Tá madadh aige siúd agus dhealóchadh sé na caoirigh buineanna ó na réitheanna le ionntú do bhoise. Dhealóchadh, dhá mbeadh míle caora ann. Chonnaic mé dhá dhéanamh thuas i lár na h-easca é

→ de

Tá an easca taobh thiar de loch ar fad triomuithe anois

→ deireadh 1

Má tá tú indon do chosa a choinneál tirm, scaithín eile, tá muid ionann agus ag deireadh na h-easca annseo

→ diúltaigh

Corruigh amach. Ní mór duinn an easca a bheith bailighthe againn shul má theigheann an ghealach faoi. Tá sí ag diúltú dá solus anois féin. Is contabhairt é an criathrach seo le cíocraí agus caoch-phuill. Fuair mé mo dhóthain cheana dhó …

→ doghrainneach

Bhí an mhuintir suas an-mholtanach air sin, nó gur phós sé an bhean seo. Sílim go bhfuil sí seo dórainneach go leor. Measaim é. Níl goir ag gamhain ná ag caora a dhul ar a gcuid sléibhe nach bhfuil madraí saghdtha ionnta agus iad ruaigthe idtigh deamhain. Agus bíonn sí dólámhach ag iarraidh ar an bhfear an sliabh a choisint. Roimhe seo ní chuirfeadh sé aon-araoid go deo ar bheithidheach a chasfaí ann, ach m'anam nach hé sin dó anois. Tá an-lear sléibhe aca annsiúd freisin: an domhan bráthach. Is beag a d'aireochaidís corr-bhearradh a leigean le Muintir L., nach bhfuil aca ach dhá spreab ar easca

+

→ domhain 1

Cá'il an domhainn atá is an easca! An bhfeiceann tú é sin chor ar bith? = tá an easca an-domhainn

TUILLEADH (2) ▼

Níl a fhios cé'n domhainn atá 'sna portaigh sin. Portaigh easca. Chuaidh mise naoi mbarr cheana 'sa gcloigeann i bhfus de mo phortach féin, agus ní raibh tús ná deireadh leis

Má theigheann tú isteach indomhainn na h-easca sin, tá an tseamair Mhuire agad, má fhéadann tú a theacht amach. Tá sí sin cho bog le gruth fút

→ dáil

Tá a chuid portaigh indáil leis an easca. Go deimhin is droch-phortaigh iad. Ní tada eile iad

→ dídean

'Nuair a theighimse ag cúirtéaracht, ní shásóchadh fascadh chor ar bith mé. Ní mór dom dídean a fháil cho maith. Is breagh an rud brat maith tuighe easca as do chionn féin agus do ghearrchaile mná!

→ díolúnach

Bhí uainín meirbh annseo againn an bhliain cheana — dialúnach beag. Chaith sé cheithre mhí ag ithe as cúl a' (ar) nglaice. Shílfeá nach mairfeadh sé ala an chluig an chéad uair. Uan fireann a bhí ann, agus níor cailleadh ariamh é. Ní dhéanfadh duine ar bith tada leis ach a chaitheamh amach. Ach dar príosta sceinn sé amach leis an aimsir, agus rinne sé an-réithe. An reithe is fearr a bhí ariamh agam. Ní scarfainn leis ar chuid mhaith marach gur báthadh é i gcaochpholl annsin thuas ar an easca anuiridh

→ díon 1

Cíb easca nó tuighe sheagail: sin iad an díon. Maidir le tada eile níl an buaineadas ionnta. Nach diabhaltaí an t-aistir a bhíodh orainn fadó go G. na B. ag tarraint cibé do N.: dhá tarraint an t-achar sin le na (n-ar) ndruím. Is fada go ndéanfadh daoine anois é. Dheamhan é, dhá dtuiteadh an teach in aon-bhrúisc amháin in a mullach cheal dín

→ dúisigh

Dhúisigh muid girrfhiadh 'san easca = bhí sé in a luighe nó in a chodladh, nó sínte ann, nó sa leabaidh dhearg, agus as go bráth leis nuair a d'airigh sé muid

→ dúlaí

Nach dúlaidhe anois a bhí sé ag an bpíopa agus lá annseo an t-am nach raibh aon-tobac le fáil in áit ar bith, gur bhuail sé suas treasna na h-easca go B. Chuala sé ag duine eicínt — duine eicínt a bhí ag séideadh faoi 'ar ndú — go bhfuair J. Ph. punt tobac as Sasana. Dheamhan méir a bhain sé dhá shrón gur bhuail sé isteach aige idir chlár agus chuinneoig. Is suarach an blas déarfainn a fuair J. Ph. air an uair a chuala sé céard a chas an bealach é, agus é féin ag imeacht agus an dúthruach céadna air cheal tobac

→ téigh do

Abair thusa do rogha rud. Dá mbeirtí é istigh i lár easca, níl a fhios aige cé'n chaoi le dhul do mhóin a bhaint. Beannacht Dé dhuit agus éist liom! Fear ar bith a tháinic ar an bportach le sluasaid i leabaidh sleaghain, is mór atá a fhios aige faoi mhóin go deimhin!

→ téigh go

Chuaidh sé go ceathramha (go tóin, go bléin agus rl.) ins an easca

→ téigh le

Chonnaic mé é ag dul suas le easca indiu

→ téigh trí

Chuaidh sé thríd an easca (an abhainn, an lochán, an láib, an draoib, an clochar, an cur, an t-arbhar agus rl.) = siubhal nó gluaiseacht thríthe

easca (30)