1.
gan amharc
+–
Tá sé dall
Má mhaireann dom, is gearr go mbeidh mé dall. Spré fhánach atá cheana fhéin agam
TUILLEADH (3) ▼
Is beag an rud a dhéanfadh duine dall. Níl áit ar bith sa duine is lugha acmhuinn ná an tsúil
Tá mé dall i leath-shúil liom. Ní fheicfinn an bhánshoillse léithe
Tá sí cho dall agus nach léar di tada
2.
gan aon-spré amhairc a bheith agad faoi láthair de bharr rud eicínt a d'eireochadh de'n tsúil.
+–
Ní léar dom tada. Tá mé dall ag teacht amach ó'n solas. Dar príosta tá an oíche bun-dorcha ar aon-nós
Chuaidh fleasc beag faoi mo shúil agus chaith mé mí dall leis
TUILLEADH (1) ▼
Teirigh soir ag an mbanaltra seo thoir agus tálfaidh sí bainne cíche fhúithe agus feicfidh tú féin air annsin gur gearr a bhéas tú dall … Dionnóid bheag dheannaigh a chuaidh fúithe déarfainn, agus chuir tú 'un óthrais í dhá cuimilt
3.
dímheabhrach; aineolach nó ainfhiosach.
+–
Ní fhaca mé aon duine ariamh ba daille (/deʟ′ə/) ná é ag dul chuig an scoil. Chaith G. a dhúracht leis, agus thugadh sé dual na druinne dhó chuile ré solais, ach má thugadh féin, ba aon-mhaith amháin dó é
Tá na daoine sin suas anois cho dall (dímheabhrach, aineolach) le amhus a chasfaí leat amuigh san áit a ndeachaidh sagart Sh. Th. Níl aon-tsamhail eile aca ach iad
TUILLEADH (1) ▼
Shílfeá nach mbeadh an mac cho dall sin, agus cho meabhrach agus a bhí an t-athair
+–
Bhí mé cho dall air leis an bhfear nachar rugadh = ní rabh a fhios agam aon-cheo faoi ach an oiread leis an té nachar rugadh
Ní raibh aon-ghoir agamsa tada a rádh. Bhí mise dall críochnuighthe ar an scéal. Ní raibh a fhios agam ó Fhlaithis Dé cé faoi a raibh sé ag caint
TUILLEADH (2) ▼
Ba dall an mhaise dom é ina dheidh sin nachar thug mé faoi deara ariamh nach raibh sé ach ag séideadh fúm. Dheamhan é muis, nó gur tháinic falrach gáirí air
Nach dall an mhaise dhuit é. Cheal nach n-aithnigheann tú P. Sh. annseo?
Dall in iontrálacha eile (50+)
Rinneadh flaisc agus fraiseach annseo thíos aréir. Níor sheas cheithre galúin fuisce achar ar bith. Bhí a shliocht orra: ní raibh geinealach an bhéil bheó ann nach raibh dallta ar meisce
→
fág gan
Shílfeá gur mór an dícéille atá air a dhul ag cur anró air fhéin ag baint fheamainne le curach, agus dalladh feamainn dubh — airde crann loinge dhi — thíos annsin thíos aige ar chongar. Ach ní minic leis an gceann céanna gan an chontráil a dhéanamh. Oibríodh sé leis. Ag treabhadh an tsléibhe agus an talamh réidh a fhágáil gan cur. Sin é a fhearacht aige sin é
→
fíóg
Dhá bhfaghainn glac fhíógaí le rópaí a chur ar na cocaí féir sin amuigh! Ba cheart go mbeadh dalladh aca thuas i mbarr an bhaile agadsa
Ní fhaca mé ariamh an camán luaithe sin 'sa teine, nach droch-uair a bheadh air. Tá dalladh dhe ann anocht muis.
Céard tá an geoisteamán sin a dhéanamh soir, an eadh! Muise nach dall a' mhaise dhuit é. 'Bhfaca tú an chuach ariamh gan a' chaológ riabhach a fheiceál ina searrach indiaidh gearráin ina diaidh aniar? A's dheamhan blas í ach a' magadh — a' dearg-mhagadh — faoi.
Chuaidh fear thart annseo an bhliadhain cheana, a's é gléasta mar bheadh tinncéara ann. Ar a chaomhamhaint a bhí sé ingeall ar bhean bhocht eicínt a rubáil a's a mharbhú, thart síos. Dheamhan duine beo, nach gcuirfeadh sé dalladh púicín air. Siar faoi Chonamara in áit eicínt a rugthas air as a dheire, a's cuireadh príosúntacht le na ló air. Má cuireadh fhéin ba mhaith an aghaidh sin air, ná ar aon-duine eile a dhéanfadh a leithide de chleas.
→
beart
Má tá tú ag iarraidh beart a chuir in a shuidhe, le S. ná aon-duine eile a bhualadh sa dlighe, teirigh go dtí an Sean-dall glic seo thoir. Is fhearr é ná 'turnae a' bith.
→
ainm
Bhí an dá mhuic in ainm's a bheith an meadhchan céadna, ach d'aithneochadh dall gan súil go mbadh truime go fada, muc Sheumaisín ná muc Pheadair.
→
airigh
Is beag 'aireochas sé sin, deoch a sheasamh — tá dalladh airgid aige = ní chuirfe sé aon-cheo as dá chuid airgid, luach deoch a bhaint as.
→
failm
Chaith muid an oíche ag ól failmeachaí den phoitín. Choinnigh sé in ar ndúiseacht muid. Bhí mé féin in mo dhall dúda le codladh
→
fiúntach
Níor casadh in aon-teach ariamh thú cho fiuntach leis an teach sin. Bhí dalladh bídh agus óil le fáil ariamh ann ag Feara Fáil
→
flaisc
Bhí chuile chineál flaisc ann dhár chuala tú ariamh: fuigheall na bhfuigheall, dalladh óil ag an té a thogair é; damhsa agus amhráin agus go leor ban
Bíodh ciall ugad! Fear fólamtaí thú indar liom fhéin, agus in a dheidh sin tá floscaí agus flasúlacht an dream seo do do dhalladh. Ar innis tú é sin do Ch. Sin é an fear a d'innseódh duit cén deis iad. B'fhearr dóibh a dhul agus leasú na bliana anuirí a íoc, ná bacadh len a gcuid flasúlacht
D'aithneódh dall gan súil go raibh fosaíocht eicínt air leis an láimh i gcaitheamh an achair. Bhrath mise go maith é. Bhí a fhios agam go raibh an t-airgead i gcúl a ghlaice aige, ach nach dtiúrfadh sé don fhear istigh é, go mbaineadh sé an méid sin cainnte amach. Diabhal mé muise gur beag eile sáraíocht a dhéanfadh sé nuair a mhaithfeadh an ceann istigh dhó é. B'fhearr leis a theacht len a raibh faighte aige, ná a bheith dhá mheárú fhéin
→
imní
Tomás: Bhí Seán Liam dállta ar meisge aréir; Micil: Dallta le imnidhe a bhí sé (sí an imnidhe a chuir sa gcruth é a raibh sé 'fhearacht is dá mbeadh sé óltach).
→
fiacail
Tá tusa dall. Deir tú gur fiacla ballach atá aice. M'anam má sea muis gur drad Gaillimheach é
Shílfeá go bhfuil fuar-dhó beag ar a leiceann. Chuile sheans gur san ngríosa(igh) a chaith sé sin an oíche. Nach bhfuil a fhios agad go maith go raibh sé sin dallta ar meisce
Ná buail bleid chainte ar bith air sin. Ní mó ná go dtaithníonn sé chor ar bith liom. Tá sé ro-fhuarchosach, agus an sean-dall glic fhéin, ní dhéanfadh amach cén bealach atá leis. Ach tá a bhealach fhéin leis deirimse leat!
+
→
daille
Cáid an daille air?
TUILLEADH (4) ▼
Is mór an nídh an daille. Níl éalann ar bith indon cinneamhaint uirre
an bhfuil sí ag fáil pinsean na daille? = pinsean na ndall
Mara bhfuil daille ar a shúile, tá daille ar a intinn
Níl daille ar bith adeir siad is measa ná daille na h-intinne. Thiocfá ó 'chuile dhaille eile, ach níl aon-teacht uaidh sin
+
→
dairt
Chuaidh siad ar chaitheamh dairteacha in am dinnéir thuas ar an sliabh an bhliain cheana. Chuir siad N. le cuthach. D'eirigh sé faoi dheire agus faoi dhó (dheoidh?) agus lean sé iad. Ach dhalladar é le na dairteachaí. Níor tháinic táiraidhm (táirm) ar bith orra go dtí sin. Bhí sé ag uallfairt le teann droch-mhúineadha. Sin é an uair a tháinig clann Ph. agus Sh. anoir. M'anam nach raibh aon-dairteachaí ann uaidh sin amach, ach na h-ailt. Dhonuigh T. Sh. mac Sh. Chuir sé síos ar a bhéal agus ar a fhiacla i mullach píce trí ladhar a bhí sáithte ins an mbínnse é. B'éigin an dochtúr a thabhairt ann ar an toirt boise. Bhí sé ag cur fhola in a srúlaí: i gcruthamhnas dhuit mar adeir an fear fadó an uair is fhearr an sogradh gurb eadh is fhearr leigean dó
TUILLEADH (1) ▼
Níl neart ag duine a dhul an bóthar aca, nach bhfuil cluiche aca amuigh roimhe, len a dhalladh le dairteachaí agus le clocha. 'Siad na h-údair iad. Is maith an tógáil atá sé a thabhairt orra — gan smacht gan ceannús ceann
+
Tá sé in a dhall dúda le codladh = duine a bheadh ag tuitim in a chodladh críochnuighthe agus a mbeadh ag cinnt air fanacht in a dhúiseacht; duine a bheadh ag bordáil chodlata dhá bhuidheachas
TUILLEADH (13) ▼
Siar leat a chodladh as an mbealach agus ná bím ag breathnú annsin ort in do dhall dúda le codladh
Tá sé le dhá oíche anois ar neamh-chodladh — oíche ag céilidhe agus oíche ag aonach — agus is beag an dochar dó a bheith in a dhall dúda le codladh féin
Ní bhímse in mo dhall dúda críochnuighthe go dtí an oíche nach mbíonn tsiocair (siocair) ar bith agam: b'fhéidir go gcodlóchainn go h-eadarshuth an mhaidin sin.
Ní raibh luighe ar bith aige leis an gcuartuidheacht anocht. Nach bhfaca tú go raibh sé in a dhall dúda ag an gcodladh. Bhí sé in áit eicínt aréir muise, th'éis gur shéan sé é. Ach bí siúráilte go raibh
Chaitheadh muid a dhul amach leis an réalt ar maidin ag baint fhataí ins an am a raibh muid ar aimsir tigh Sh. Diabhal smid bhréige ins an méid sin. Is minic a bhí muid amuigh agus nach (nachar) léar duinn an láighe. Agus dhá mbeitheá ag déanamh áirneán domhain an oíche roimhe, nó amuigh ag ceol chaithfeá an mhaidin ag cuimilt sramaí de do shúile arae bheitheá in do dhall dúda le codladh. D'imigh an saoghal sin — míle buidheachas le Dia
An té atá in a dhall dúda le codladh, ní ag céilidhe atá aige a dhul — ní h-eadh sin. 'Sé a áit é go deimhin!
Ara beannacht Dé dhuit — a dhul ag cuartuidheacht an tráth seo d'oíche agus mé in mo dhall dúda le codladh. An bhfuil a fhios agad go raibh an oíche thar druim aréir 'nuair a chuaidh mise a chodladh … bó a bhfuil a h-aimsir caithte agus shílfeá go raibh an-chosamhlacht uirre in am-suipéir aréir. Bhí na grianáin "sleaiceáilte" (slackáilte) aice, ach mar sin féin níor rug sí
Dá mbeitheá an fhad ar neamh-chodladh agus atá mise, bheitheá féin in do dhall-dúda freisin. Níl a fhios agam ó Fhlaithis Dé céard atá orm. Chuaidh mé ag an dochtúr agus thug sé cupla buidéal dom, ach bhí mé cho maith dhá bhfuireasbhaidh. Níor chaith mé an ceann deire a thug sé dhom chor ar bith. Sin é an chaoi a bhfuil mé. Buaileann codladh mé mar seo agus bím in mo dhall-dúda leis, ach ar an dá luath agus a dteighim ar an leabaidh, imigheann sé d'aon-iarraidh … Bím ag tuitim in mo chodladh agus airighim ualach eicínt i mbéal mo chléibh, agus mar a bheadh pléascadh eicínt in mo phíobán. Dúisighim suas de gheit. Uaidh sin amach, tá mise réidh le codladh
Is aige atá a údar a bheith in a dhall dúda le codladh. Fear ar bith a bhíos in a shuidhe le giolcadh an éin 'chuile mhaidin. Ach marach gur muid féin a bhí ar cuairt ann aréir agus go raibh omós aige duitse, bheadh sé imighthe siar a chodladh i bhfad roimhe sin. Bíonn sé in a shráinn ag an h-ocht 'chuile oíche. Tá sé cho folláin leis an ngirrfhiadh. Is cóir adubhairt an fear fadó: teirigh a chodladh leis an uan agus eirigh leis an éan; Coinnigh do cheann agus do chosa tirm; Seachain na mná agus an t-ól agus go deo ná déan an t-ath-chodladh
Má tá sé in a dhall dúda féin is beag an dochar dhó. Tionnabhar níor tháinig ar a shúil i gcaitheamh na h-oíche aréir ach ag amhlóireacht agus ag diúgaireacht. D'eirigh mé faoi dhó ag téitheamh bainne dhó, ach sin é a raibh de mhaith dhom ann. Ní dhéanfadh sé aon-suaimneas in a dheidh sin
Bíonn sé in a dhall dúda 'chuile oíche ag an naoi a chlog. Ach cé'n t-iongantas é. Marbhuigheann sé sin é féin le uathbhás oibre i gcaitheamh an lae. Is minic a thuiteas sé in a chodladh amuigh ins an ngarrdha th'éis a dhínnéir, agus codluigheann sé uair agus dhá uair go minic. Eirigheann sé annsin agus buaileann daol oibre é, agus shílfeá gurb é an Fathach Mór fadó é ag dul faoi mhuintir an Rí. Ní fheicfeá tada ach púir chréafóige ag dul go h-aer
Má tá tú in do dhall dúda anocht níl an milleán ag sroicheachtáil do dhuine ar bith ach duit féin. Rinne tú clogán-streille de'n oíche aréir ag imeacht ag fálróid síos annsin ar bhóithrí, an uair ba cheart duit trí eadarshuth a bheith codluighthe agad. Ach mo léan! Seo anois. Ith suas do bhéilí agus siar leat a chodladh, agus fainic a n-eireochadh an cleas sin duit aríst
Ara choinnigh muintir an Ch. sin thiar ar neamh-chodladh mé ar feadh na h-oíche aréir len a gcuid glaodhmaireacht'. Tá a shliocht orm: tá mé in mo dhall-dúda indiu. Airigheann siad na daoine go dona. Bhí lá de'n tsaoghal muis, agus ba bheag an ghlaodhmaireacht a bheadh aca ins na bólaí seo, ach airigheann siad a raibh ar foghnamh ann imighthe anois
+
Tá tú ag cur dalladh púicín air = éadach an phúicín
TUILLEADH (6) ▼
Cuirfidh sí sin dalladh púicín ar na súile dhó = ciméar, artha an dul amú
Ní raibh aonduine ar an bhfeadhain aca sin nachar chuir dalladh púicín ar fhear eicínt. Fuair siad an scoth freisin. Bhí buadhannaidheacht eicínt aca, agus níorbh í an bhreaghcha í
Cé'n sórt dalladh púicín atá ort? Nach bhfeiceann tú go bhfuil siad ag déanamh dóigh mhagaidh dhíot. Breagh a dtaobhuigheann tú iad
Bhí dalladh púicín eicínt air nuair a cheannuigh sé an bhudóig sin. Níl aon-fhear faoi'n mbogha bán a thiubharfadh deich bpunt uirre ach é féin
Muise chreidim gur dalladh púicín féin atá air, nó céard is léar dó fúithe le go bhfuil sé ag dul dhá pósadh? Má's léar, tá faitíos orm nach léar d'aonduine eile é, ar chaoi ar bith
Chuirfeá dalladh púicín ormsa anois, dá leiginn duit ach ní leigfidh. Fagh duine eicínt le dhul ag magadh faoi tharmsa