1.
gan amharc
+–
Tá sé dall
Má mhaireann dom, is gearr go mbeidh mé dall. Spré fhánach atá cheana fhéin agam
TUILLEADH (3) ▼
Is beag an rud a dhéanfadh duine dall. Níl áit ar bith sa duine is lú acmhainn ná an tsúil
Tá mé dall i leathshúil liom. Ní fheicfinn an bhánshoilse léithe
Tá sí chomh dall agus nach léir di tada
2.
gan aon spré amhairc a bheith agat faoi láthair de bharr rud eicínt a d'éireodh den tsúil.
+–
Ní léir dom tada. Tá mé dall ag teacht amach ón solas. Dar príosta tá an oíche bundorcha ar aon nós
Chuaigh fleasc beag faoi mo shúil agus chaith mé mí dall leis
TUILLEADH (1) ▼
Téirigh soir ag an mbanaltra seo thoir agus tálfaidh sí bainne cíche fúithi agus feicfidh tú féin air ansin gur gearr a bheas tú dall … Deannóid bheag dheannaigh a chuaigh fúithi déarfainn, agus chuir tú chun othrais í dhá cuimilt
3.
dímheabhrach; aineolach nó ainbhiosach.
+–
Ní fhaca mé aon duine ariamh ba daille (/deʟ′ə/) ná é ag dul chuig an scoil. Chaith G. a dhúthracht leis, agus thugadh sé dual na droinne dhó chuile ré solais, ach má thugadh féin, ba aon mhaith amháin dó é
Tá na daoine sin suas anois chomh dall (dímheabhrach, aineolach) le amhas a chasfaí leat amuigh san áit a ndeachaigh sagart Sh. Th. Níl aon tsamhail eile acu ach iad
TUILLEADH (1) ▼
Shílfeá nach mbeadh an mac chomh dall sin, agus chomh meabhrach agus a bhí an t-athair
+–
Bhí mé chomh dall air leis an bhfear nár rugadh — ní raibh a fhios agam aon cheo faoi ach an oiread leis an té nár rugadh
Ní raibh aon ghair agamsa tada a rá. Bhí mise dall críochnaithe ar an scéal. Ní raibh a fhios agam ó fhlaithis Dé cé faoi a raibh sé ag caint
TUILLEADH (2) ▼
Ba dall an mhaise dom é ina dhiaidh sin nár thug mé faoi deara ariamh nach raibh sé ach ag séideadh fúm. Dheamhan é muis, nó gur tháinig falrach gáirí air
Nach dall an mhaise dhuit é. Cheal nach n-aithníonn tú P. Sh. anseo?
dall in iontrálacha eile (50+)
Rinneadh flaisc agus fraiseach anseo thíos aréir. Níor sheas cheithre galúin fuisce achar ar bith. Bhí a shliocht orthu: ní raibh ginealach an bhéil bheo ann nach raibh dallta ar meisce
→
fág gan
Shílfeá gur mór an díth céille atá air a dhul ag cur anró air fhéin ag baint fheamainne le curach, agus dalladh feamainn dubh — airde crann loinge dhi — thíos ansin thíos aige ar chóngar. Ach ní minic leis an gceann céanna gan an chontráil a dhéanamh. Oibríodh sé leis. Ag treabhadh an tsléibhe agus an talamh réidh a fhágáil gan cur. Sin é a fhearacht aige sin é
→
fíóg
Dhá bhfaighinn glac fhíógaí le rópaí a chur ar na cocaí féir sin amuigh! Ba cheart go mbeadh dalladh acu thuas i mbarr an bhaile agatsa
Ní fhaca mé ariamh an camán luatha sin sa tine nach drochuair a bheadh air. Tá dalladh dhe ann anocht muis.
Céard atá an geoisteamán sin a dhéanamh soir an ea! Muise nach dall an mhaise dhuit é. An bhfaca tú an chuach ariamh gan an chaológ riabhach a fheiceáil ina searrach i ndiaidh gearráin ina diaidh aniar? Agus dheamhan blas í ach ag magadh — ag deargmhagadh — faoi.
Chuaigh fear thart anseo an bhliain cheana agus é gléasta mar a bheadh tincéara ann. Ar a chaomhúint a bhí sé i ngeall ar bhean bhocht eicínt a robáil agus a mharú thart síos. Dheamhan duine beo nach gcuirfeadh sé dalladh púicín air. Siar faoi Chonamara in áit eicínt a rugthas air as a dheireadh agus cuireadh príosúntacht lena ló air. Má cuireadh fhéin, ba mhaith an oidhe sin air, ná ar aon duine eile a dhéanfadh a leithide de chleas.
→
ainm
Bhí an dá mhuic in ainm is a bheith an meáchan céanna ach d'aithneodh dall gan súil go mba troime go fada muc Shéamaisín ná muc Pheadair.
→
airigh
Is beag a aireos sé sin deoch a sheasamh — tá dalladh airgid aige — ní chuirfidh sé aon cheo as dá chuid airgid luach deoch a bhaint as.
→
failm
Chaith muid an oíche ag ól failmeachaí den phoitín. Choinnigh sé inár ndúiseacht muid. Bhí mé féin in mo dhall dúda le codladh
→
fiúntach
Níor casadh in aon teach ariamh thú chomh fiúntach leis an teach sin. Bhí dalladh bídh agus óil le fáil ariamh ann ag feara Fáil
→
flaisc
Bhí chuile chineál flaisc ann dhár chuala tú ariamh: fuíoll na bhfuíoll, dalladh óil ag an té a thogair é; damhsa agus amhráin agus go leor ban
Bíodh ciall agat! Fear foghlamtha thú i ndar liom fhéin, agus ina dhiaidh sin, tá floscaí agus flasúlacht an dream seo do do dhalladh. Ar inis tú é sin do Ch. Sin é an fear a d'inseodh duit cén deis iad. B'fhearr dóibh a dhul agus leasú na bliana anuraidh a íoc ná bacadh lena gcuid flasúlacht
D'aithneodh dall gan súil go raibh fosaíocht eicínt air leis an láimh i gcaitheamh an achair. Bhraith mise go maith é. Bhí a fhios agam go raibh an t-airgead i gcúl a ghlaice aige ach nach dtabharfadh sé don fhear istigh é, go mbaineadh sé an méid sin cainte amach. Diabhal mé muise gur beag eile sáraíocht a dhéanfadh sé nuair a mhaithfeadh an ceann istigh dhó é. B'fhearr leis a theacht lena raibh faighte aige ná a bheith dhá mhearú fhéin
→
imní
Tomás: Bhí Seán Liam dallta ar meisce aréir; Micil: Dallta le imní a bhí sé ('sí an imní a chuir sa gcruth é a raibh sé a fhearacht is dá mbeadh sé óltach)
→
fiacail
Tá tusa dall. Deir tú gur fiacla ballach atá aici. M'anam más ea muis gur drad Gaillmheach é
Shílfeá go bhfuil fuardhó beag ar a leiceann. Chuile sheans gur sa ngríosaigh a chaith sé sin an oíche. Nach bhfuil a fhios agat go maith go raibh sé sin dallta ar meisce
+
→
daille
Cáid an daille air?
TUILLEADH (4) ▼
Is mór an ní an daille. Níl éalang ar bith in ann cinniúint uirthi
An bhfuil sí ag fáil pinsean na daille? — pinsean na ndall
Mura bhfuil daille ar a shúile, tá daille ar a intinn
Níl daille ar bith adeir siad, is measa ná daille na hintinne. Thiocfá ó chuile dhaille eile, ach níl aon teacht uaidh sin
+
→
dairt
Chuaigh siad ar chaitheamh dairteacha in am dinnéir thuas ar an sliabh an bhliain cheana. Chuir siad N. le cuthach. D'éirigh sé faoi dheireadh agus faoi dhó (dheoidh) agus lean sé iad. Ach dhalladar é le na dairteachaí. Níor tháinig táirm ar bith orthu go dtí sin. Bhí sé ag uallfairt le teann drochmhúineadh. Sin é an uair a tháinig clann Ph. agus Sh. anoir. M'anam nach raibh aon dairteachaí ann uaidh sin amach, ach na hailt. Dhonaigh T. Sh. mac Sh. Chuir sé síos ar a bhéal agus ar a fhiacla i mullach píce trí ladhar a bhí sáite sa mbinse é. B'éigean an dochtúr a thabhairt ann ar an toirt boise. Bhí sé ag cur fhola ina srúillí: i gcruthúnas dhuit, mar adeir an fear fadó, nuair is fhearr an súgradh gurb ea is fhearr ligean dó
TUILLEADH (1) ▼
Níl neart ag duine a dhul an bóthar acu, nach bhfuil cluiche acu amuigh roimhe lena dhalladh le dairteachaí agus le clocha. 'Siad na húdair iad. Is maith an tógáil atá sé a thabhairt orthu — gan smacht gan ceannús ceann
+
Tá sé ina dhall dúda le codladh — duine a bheadh ag titim ina chodladh críochnaithe agus a mbeadh ag cinnt air fanacht ina dhúiseacht; duine a bheadh ag bordáil chodlata dhá bhuíochas
TUILLEADH (13) ▼
Siar leat a chodladh as an mbealach agus ná bím ag breathnú ansin ort in do dhall dúda le codladh
Tá sé le dhá oíche anois ar neamhchodladh — oíche ag céilí agus oíche ag aonach — agus is beag an dochar dó a bheith ina dhall dúda le codladh féin
Ní bhímse in mo dhall dúda críochnaithe go dtí an oíche nach mbíonn tsiocair ar bith agam: b'fhéidir go gcodlóinn go headarshuth an mhaidin sin
Ní raibh luí ar bith aige leis an gcuartaíocht anocht. Nach bhfaca tú go raibh sé ina dhall dúda ag an gcodladh. Bhí sé in áit eicínt aréir muise, théis gur shéan sé é. Ach bí siúráilte go raibh
Chaitheadh muid a dhul amach leis an réalt ar maidin ag baint fhataí san am a raibh muid ar aimsir tigh Sh. Diabhal smid bhréige sa méid sin. Is minic a bhí muid amuigh agus nach (nár) léir dúinn an láí. Agus dhá mbeifeá ag déanamh airneán domhain an oíche roimhe, nó amuigh ag ceol, chaithfeá an mhaidin ag cuimilt sramaí de do shúile, arae bheifeá in do dhall dúda le codladh. D'imigh an saol sin — míle buíochas le Dia
An té atá ina dhall dúda le codladh, ní ag céilí atá aige a dhul — ní hea sin. 'Sé a áit é go deimhin!
Ara beannacht Dé dhuit — a dhul ag cuartaíocht an tráth seo d'oíche agus mé in mo dhall dúda le codladh. An bhfuil a fhios agat go raibh an oíche thar droim aréir nuair a chuaigh mise a chodladh … bó a bhfuil a haimsir caite agus shílfeá go raibh an-chosúlacht uirthi in am suipéir aréir. Bhí na grianáin sleaiceáilte aici, ach mar sin féin níor rug sí
Dá mbeifeá an fhad ar neamhchodladh agus atá mise, bheifeá féin in do dhall dúda freisin. Níl a fhios agam ó fhlaithis Dé céard atá orm. Chuaigh mé ag an dochtúr agus thug sé cupla buidéal dom, ach bhí mé chomh maith dhá bhfuireasa. Níor chaith mé an ceann deiridh a thug sé dhom chor ar bith. Sin é an chaoi a bhfuil mé. Buaileann codladh mé mar seo agus bím in mo dhall dúda leis, ach ar an dá luath is a dtéim ar an leaba, imíonn sé d'aon iarraidh … Bím ag titim in mo chodladh agus airím ualach eicínt i mbéal mo chléibh, agus mar a bheadh pléascadh eicínt in mo phíobán. Dúisím suas de gheit. Uaidh sin amach, tá mise réidh le codladh
Is aige atá a údar a bheith ina dhall dúda le codladh. Fear ar bith a bhíos ina shuí le giolcadh an éin chuile mhaidin. Ach murach gur muid féin a bhí ar cuairt ann aréir agus go raibh ómós aige duitse, bheadh sé imithe siar a chodladh i bhfad roimhe sin. Bíonn sé ina shrainn ag an hocht chuile oíche. Tá sé chomh folláin leis an ngiorria. Is cóir adúirt an fear fadó: Téirigh a chodladh leis an uan agus éirigh leis an éan; Coinnigh do cheann agus do chosa tirim; Seachain na mná agus an t-ól agus go deo ná déan an t-athchodladh
Má tá sé ina dhall dúda féin is beag an dochar dhó. Tionúr níor tháinig ar a shúil i gcaitheamh na hoíche aréir ach ag abhlóireacht agus ag diúgaireacht. D'éirigh mé faoi dhó ag téamh bainne dhó, ach sin é a raibh de mhaith dhom ann. Ní dhéanfadh sé aon suaimhneas ina dhiaidh sin
Bíonn sé ina dhall dúda chuile oíche ag an naoi a chlog. Ach cén t-iontas é. Maraíonn sé sin é féin le uafás oibre i gcaitheamh an lae. Is minic a thiteas sé ina chodladh amuigh sa ngarraí théis a dhinnéir, agus codlaíonn sé uair agus dhá uair go minic. Éiríonn sé ansin agus buaileann daol oibre é, agus shílfeá gurb é an Fathach Mór fadó é ag dul faoi mhuintir an rí . Ní fheicfeá tada ach púir chréafóige ag dul go haer
Má tá tú in do dhall dúda anocht níl an milleán ag sroicheachtáil do dhuine ar bith ach duit féin. Rinne tú clogán streille den oíche aréir ag imeacht ag fálróid síos ansin ar bhóithrí, nuair ba cheart duit trí eadarshuth a bheith codlaithe agat. Ach mo léan! Seo anois. Ith suas do bhéilí agus siar leat a chodladh, agus fainic a n-éireodh an cleas sin duit aríst
Ara choinnigh muintir an Ch. sin thiar ar neamhchodladh mé ar feadh na hoíche aréir lena gcuid glaomaireachta. Tá a shliocht orm: tá mé in mo dhall dúda inniu. Airíonn siad na daoine go dona. Bhí lá den tsaol muis, agus ba bheag an ghlaomaireacht a bheadh acu sna bólaí seo, ach airíonn siad a raibh ar fónamh ann imithe anois
+
Tá tú ag cur dalladh púicín air — éadach an phúicín
TUILLEADH (6) ▼
Cuirfidh sí sin dalladh púicín ar na súile dhó — ciméar, ortha an dul amú
Ní raibh aon duine ar an bhfeadhain acu sin nár chuir dalladh púicín ar fhear eicínt. Fuair siad an scoth freisin. Bhí buannaíocht eicínt acu, agus níorbh í an bhreácha í
Cén sórt dalladh púicín atá ort? Nach bhfeiceann tú go bhfuil siad ag déanamh dóigh mhagaidh dhíot. Breá a dtaobhaíonn tú iad
Bhí dalladh púicín eicínt air nuair a cheannaigh sé an bhodóig sin. Níl aon fhear faoin mbogha bán a thabharfadh deich bpunt uirthi ach é féin
Muise chreidim gur dalladh púicín féin atá air, nó céard is léir dó fúithi le go bhfuil sé ag dul dhá pósadh? Más léir, tá faitíos orm nach léir d'aon duine eile é ar chaoi ar bith
Chuirfeá dalladh púicín ormsa anois, dá liginn duit, ach ní ligfidh. Faigh duine eicínt le dhul ag magadh faoi tharamsa
+
→
dalladh
Tá dalladh airgid aige — go leor, neart; tá airgead go frasach aige
TUILLEADH (1) ▼
Tá dalladh beithíoch agus brá gill aige