Déanta
1.
+–
De dhéanta na fírinne (déanta na fírinne), níl a fhios agam cé hé féin = leis an bhfírinne a dhéanamh; for a fact, as a matter of fact
Déanta na fírinne (D'aonta? D'ionganta?) chuaidh sé amach an uair sin, agus ní fhaca muid ó shoin é
TUILLEADH (3) ▼
Dhe dhéanta na fírinne, tá an t-airgead agam, ach tá faitíos orm scaradh leis mar b'fhéidir go dtiocfadh éiliú air aríst
Déanta na fírinne ní dhíolfaidh mé iad go sásuighidh mé mé fhéin go maith. Tá an iomarca caillte agam leo, len a leigean uaim ar bheagán
De dhéanta na fírinne, phósfainn í an uair sin, ach ní raibh sí féin sásta, aindeoin gur shíl 'chuile dhuine gur mise a chuir suas dise, ach ní mé
2.
taithighthe, cleachttha (an t-aidiacht-bhriathar "déanta" a chuala mé i gcomhnaí ins na leaganachaí réamh-ráidhte i.e. déanta ar an scoil, déanta ar áit agus rl.).
+–
Dhá mbeitheá déanta ar an áit, ní iarrfá a fhágáil choidhchin = dhá mbeitheá taithighthe ar an áit agus rl.
Chaith mise trí bliana in aon-áit amháin i Londain, agus ní mó ná déanta ar an áit a bhí mé in a dheidh sin. Tá Londain ins an an-mhéid a mhic ó mo chroidhe
TUILLEADH (7) ▼
Dhá mbeadh sí ann go deo ní bheadh sí déanta ar an áit.
Tá sé in am aice anois a cuid uabhair a chaitheamh as a cloigeann agus a bheith déanta ar an áit seo feasta. Ach is deacair le beithidhigh bradacha an tsléibhe sin, taithiú leis an gcladach. Dheamhan taithiú choidhchin 'fhad agus 'gheobhas siad ceirt ar thom!
Tá sé cho coimhigheach ar na daoine indiu agus a bhí sé an chéad lá in Éirinn ar tháinig sé 'th'éis go bhfuil sé in am aige feasta a bheith déanta ar na daoine
Sliabhadóir í. Nach bhfeiceann tú siubhal fada an tsléibhe aice. Is fada go mbeidh sí déanta ar an gcladach, is fada sin
Is contabhairt í an fhairrge nuair a bhíos duine déanta uirre féin. B'ait an currachóir é S. L. Ní bhfuightheá a leithide eile, dhá gcuirtheá slat ar sheacht bparáiste. Agus feacha in a dheidh sin, nach fánach an chaoi ar báitheadh é, an duine bocht …
Ní dhéanfaidh siad sin mórán cúis i gConndae na Midhe nó go mbeidh siad déanta ar an talamh agus ar an treabhadh. Agus is fada é sin. Is mór atá a fhios ag C. Sh. céard a bhaineas do chéachta go deimhin! Dá mbadh cloch a shínfí chuige agus rádh leis go raibh duine de Chloinn Mhac C. ag teacht aníos an bóthar …
Sé'n diabhal dearg é mara bhfuil tú déanta ar an mbaile sin fós. Breagh nach mbrughann tú orra. Ní fhéadfaidh siad thú a ithe. Buail amach ar cuairt, agus déan teanntás orra. Chonnaic mise laetheamhail fáilidhe ariamh iad, ach tá an iomarca de'n phúcaidheacht ag siubhal leat féin ó a chaithfeas mé a rádh leat …
+–
Ní iongantas ar bith dhó a bheith mí-stuama agus gan é déanta ar an obair chor ar bith fós. Tóigfidh sé scathamh air a theacht isteach uirre. Is námhaid í an cheird gan a foghluim bíodh a fhios agad
Droch-bhicycle é sin; nó go mbeitheá déanta air, ach ó a bheitheá, ní iarrfá a mhalrait go deo. Tá sé seacht mbliana agamsa anois, agus bhain mé an-cheart dó (de). D'aireochthá buille trom é i dtosach, ach ní fhágfaidh sé ar an mbóthar choidhchin thú, marab é do chiontsiocair féin é. Sin rud amháin faoi ar chaoi ar bith
TUILLEADH (2) ▼
Deir siad an dream atá ag imeacht ins na báid aeir sin, nach mbeadh luighe ar bith aca le mótair ná le soithigh. Ní bheadh a ndóthain éascaidheacht' ionnta dóib. Chreidim gurb é an chaoi é, ó a bhéas duine déanta ar rud ar bith, nach mbíonn aon-tsásamh aige ann dhá fhuireasbhaidh. Ní thuas ionnta sin ab fhearr liom a bheith mar sin féin, agus gunnaí móra ag loscadh leat de'n talamh
Mara bhfuil sé déanta ar an scoil feasta choidhchin ná bac leis. Tá a chuid scoile ar iarraidh déarfainn. Dóigheadh sé a chuid leabhar agus fanadh sé ins an mbaile
3.
cinnte dhe, ag súil le, ag cruthú.
+–
Bhí déanta len a bhás = bhíothas cinnte go bhfuigheadh sé bás; síleadh nach raibh indán eirghe dó
Peaitch bocht, tá sé ar na preaba deireannacha. Tá déanta len a bhás
TUILLEADH (9) ▼
Chuala mé go raibh siad déanta len a bhás. Nach diabhlaí sin, agus gan ann ach fear óg. Má tá sé dhá scór, 'sé a chloch-neart é. Níl sé lá ná leiceann thairis
Is ait an mac é an saoghal gan "doubt" ar bith. Tá siad déanta len a bhás anocht, agus nach bhfuil sé ach arbhú aréir go deireannach ó a chonnaic mé ag caitheamh léim fhada annsin thíos é, agus má bhí féin, níor náire dhó sin. Ní raibh aon-fhear annsin indon a dhul 'fhoisceacht 'mbeannuighidh Dia dhó
Bhí déanta len a bás ag dochtúirí agus ag sagairt agus ag 'chuile dhuine. Eitinn a bhí uirre agus chuaidh sí go doras an bháis léithe ceart go leor. Ach an té nach mbíonn an t-imeacht air, dheamhan bás ná bascadh a theagas air. 'Sí atá sean-bheo indiu, agus is gearr go mbeidh inghin in a méid féin aice, bail ó Dhia agus ó Mhuire orra beirt
Ní chuirfinn suim ar bith annsin. Má tá indán eirghe dhó eireochaidh sé, dhá mbeadh déanta len a bhás ag dochtúirí na cruinne agus ag Feara Fáil. Beannacht Dé dhuit. Cé mhéad duine a chonnaic muid cheana a bhí tugtha suas ag dochtúirí, agus 'siad atá luath láidir indiu. Is fearr é Dia ná dochtúr ar bith
Tá déanta len a bhás. Níl aon-tsúil go dtiubharfaidh sé mórán leis an oíche leis. Tá srannán ann anois a chloisfeá go réidh socair amuigh ag céim na sráide. Chuaidh an ola air indiu
Is minic cheana a bhí déanta len a bás, ach tá sí sin cho cruadh-chúiseach le glas-mhíol Márta. Ní mharbhóchadh tada í sin mara bhfaghadh sí amluadh faoi dhroch-thuairt sneachta; sin nó reodh 'sa sioc
Is beag an t-iongnadh go bhfuil déanta len a bás, má's í an tsean-bhean seo thuas atá tú a rádh. Tá aois mhór aice, agus níor fhan lúb ar bith innte le goirid. Dhá bhfaghadh 'chuile dhuine an oiread saoghail léithe, ní bheadh aon-údar clamhsáin aca
Sin é an chaoi a mbeadh sé sin, ag ithe agus ag gearradh ar 'chuile dhuine, dhá mbeadh déanta len a bhás. Ní fhaca mé a chuid siomsánacht ag aonduine i gcaitheamh an tsaoghail ariamh. Ach níl áird ar bith le tabhairt air. Sin é a bhealach. Dheamhan peacadh air
Tá déanta len a bhás. Leig de do chuid cumadóireacht' anois. Dheamhan tinneas ná tromas air, má sin é do scéal. Nach bhfaca mé ag stolladh romhair é ins an ngarrdha ó dheas de'n teach indé, agus mé ag dul thart
4.
críochnuighthe, amach agus amach.
+–
Sin í na h-Éamuinn déanta = tá gaol aice le na h-Éamuinn, agus is leo atá sí ag dul ar gach uile bhealach (b'fhéidir nach mbeadh an gaol ann scaithtí, ach go mbeadh an chosamhlacht an-mhór i gcruth nó i dtréartha i.e. 'Sé Debhelera déanta é = tá sé ag dul i gcosamhlacht díreach le Mac Uí Debhelera as a chruth. Is Máilleach déanta é = tá bealaigh agus tréartha na Máilleach uilig ag siubhal leis)
'Sé P. L déanta é: an spágaireacht cheanann chéadna, an bruas céadna agus go fiú agus an "'Muire muise" tá sé aige
TUILLEADH (10) ▼
Sin é muintir Ph. Th. Mh. déanta. 'Bhfaca tú an stiúir a chuireas sé air féin agus é ag innseacht rud ar bith dhuit? An stiúir chéadna a bhíodh ar Ph. Th. Mh. go ndéanaidh Dia grásta air
Nach mbeadh a fhios agad gurb é "Spairteog" déanta é. Feacha cho fearamhail agus atá an imeacht atá faoi
Sin é Hitler déanta. Bhfaca tú a shamhail ariamh ach é ó phictiúr Hitler. Ní bheadh a fhios ag duine cé'n "breed" a bheadh ins an dream céadna
Níl ann ach malraichín ach is Curraoineach déanta é in a dheidh sin. Tá sé ag imeacht i ndoirse dúinte ag tóraidheacht scéalta cheana féin
'Sé P. Ó. N. déanta é. 'Siad an dhá chupóig chluas atá air ar chaoi ar bith. Shílfeá go mbeidís siúd ins an mbealach air
Is Árannach déanta í. Tá an-tslinneáin agus an-chlár droma aice, baile ó Dhia agus ó Mhuire uirre
'Siad an mhuintir thiar déanta é. D'aithneochthá an truisle cheana féin ann, aindeoin nach bhfuil sé thar naoi nó deich de bhlianta. Agus ar thug tú faoi deara cho buidhe bealuighthe, agus atá sé
Diabhal fear beo a d'fheicfeadh é nach n-abróchadh gur tincéara déanta é. Tá an ghruaig agus an ceann aghaidh céadna air agus atá ar na M.s a d'fheicfeá ag dul thart annsin
'Siad Cloinn nDonnchadha déanta iad clann L. sin. Faltanas mhuintir Laidhe agus buille feill Chlann nDonnchadha, a chuala mé ariamh. Is aca sin atá an buille feill ar chaoi ar bith. Bheadh an tsúil ar do bhois aca shul a d'aireochthá é
D'eile céard í ach bean Achréidh déanta. Ón a máthair a thug sí na bealaigh sin. As an Achréidh muintir na máthar frén a chéile. Ach shílfeá go bhfuil siad cho fada ins an áit seo anois agus go mbeidís taithighthe ann
Féach freisin
Déanta in iontrálacha eile (100+)
→
abair
Déarfá gur gearr eile a bheadh an troid ar siubhal, 'nuair a bheadh puca déanta dhó (dhe) ag M.
→
céadéaga
Chuaidh sí sin ins na céad-déaga leis an bhfiabhras. Bhí déanta len a bás ag dochtúirí agus ag 'chuile dhuine. Ach is cosamhail nach raibh an t-imeacht uirre in a dheidh sin. 'Sí atá luath láidir indiu th'éis a clann a bheith tóigthe aice
Ná cuir araoid ar bith anois air go mbeidh an coca déanta aige. Bíodh a fhios agad gur liomsa an coca. Is daighceamhla é sin ná an diabhal. Dá gcaitheadh sé in a cheann é, d'fhágfadh sé an coca agus a bhfuil ann annsin. 'Sé atá deas air
+
→
dáil
Bhí sé indáil le bheith déanta aige an uair sin
TUILLEADH (2) ▼
Níl an bóthar fós déanta go dtí barr na ngarrantaí ach tá sé indáil leis
Ná bac le indáil leis. Tá sé déanta ar fad aige = ní indáil le déanta atá sé, ach déanta ar fad
→
dallán
Chonnaic mé fataí annseo bliain — fataí Achréidh a cheannuigh mé le h-aghaidh síl — tháinig mé gann i bhfataí síl an bhliain chéadna. Ar an bhFaithche Bhig a cheannuigh mé iad ó fhear as áit eicínt taobh anoir. Dheamhan a gcuimhnighim anois cé'n áit, ach d'aithneochainn an fear agus dheamhan gaisce a bhí air le gnaoidheamhlacht. Dheamhan thiomanta dallán dá raibh orra nach raibh cho mór le béal an bhuidéil sin. Chuir mé annseo thiar iad i ngarrdha na h-I. Bhí an-ghaisce agam asta. Togha fataí dair liom féin (dar). 'Sbáin mé do T. iad, agus mé dhá gcur. Ní mórán spleodair a bhí ag T. asta. Fuair sé caidéis do na dalláin — go raibh siad ro-mhór. Rinne siad thar cíonn idtús bliana. Bhí siad go h-árd as cionn talmhana, agus gan das déanta ag fata ar bith eile ag gabhail liom. Bhí go maith go dtí amach ins an mbliain. Bhuail an lobhadh bán iad as éadan. Ba mhór an carghaos a bheith ag breathnú orra. Dheamhan blas a bhí agam de bhláth bliana orra ach grifisc — tabhair grifisc air. Chaith mé ag na beithidhigh iad leisce a bheith ag breathnú orra. Sin é an chaoi a ndeachaidh dalláin mhóra an Achréidh damsa. Ná samhluigh fataí Achréidh liomsa ariamh ó shoin.
→
damanta
Is damanta an lear oibre atá déanta aige le seachtain. [Má] mhaireann dó ar an dubhachan siúd, beidh siad curtha aige Lá Fheile Pádraig.
→
damnaigh
Damnú síorruidhe air agaibh mar phósadh, caithigidh suas feasta é. Tá sé in am agaibh a gceart cainte a bheith déanta agaibh faoi.
→
dán
Bhí muid leis scathamh anuiridh agus bhuail an slaghdán an bheirt againn. Chuaidh muid leis aríst i mbliana agus ná raibh ann mara dtáinic an sneachta. Níl indán déanta dhó chreidim (claidhe)
→
dána
"Tá rud dána drochmhúinte déanta agamsa agus fios a chur ort" adeirim féin, "ach inDomhnach a athair bhí sé ar a chailleadh nó facthas domsa go raibh" = rud sonnda sotalach
+
→
danra
Ná bac le dan(d)ra a mhic ó. Tá sé cho dan(d)ra le múille. D'iarr siad air anuiridh a dhul agus teach nua a dhéanamh ar thalamh C. E. — is leis-sean é. Níor labhair sé aon-smid leo aríst go bhfaca siad mí. Taca na Nodlag, bhuail sé féin suas ann gan iarraidh gan athchuinge agus bhí leath an bhalla déanta aige agus gan fios ag aonduine air
TUILLEADH (1) ▼
Fuair tú amach é muis an té a bhfuightheá slad-mhargadh uaidh, an fear is dan(d)ra ins an tír faoi rud a cheannacht uaidh. An bhfaca tú an bulán a bhí thoir ar an aonach aige aonach beag na Samhna anuiridh. Bhí scoilteadh déanta againn míle uair, agus gan eadrainn ach leath-choróin. Thiubhrainn dó de "lucpine" é, ach ní leigfeadh sé lag labhartha as an airgead adubhairt sé é, th'éis go ndeacha mé ar ais aige cúig nó sé de chuarta. Sin é a bhí dan(d)ra agad!
→
dáta
Cuir dáta air, le é a bheith déanta aige, agus mar mbeidh sé déanta aige an lá sin, ná tabhair aon-phighinn dó
+
→
deachma
Fág ag an deachma é sin. Ní fiú an tairbhe an trioblóid. Thiocfá ag mianadóireacht annsin ar feadh an lae agus ní bheadh tada déanta agad ann in a dheidh sin. B'fhearr duinn go fada a' ndúthracht a chaitheamh le rud eicínt a mbeidh tairbhe eicínt dhá bharr ná ins an tsean-ghrainseach shalach sin
TUILLEADH (2) ▼
Má ghníonn sé sioc cho mór anocht agus a rinne sé aréir is suarach an éadáil duit a dhul ag rómhar na "meaingils" údaidh. Béarfaidh sioc mór eile síos ins an gcréafóig orra, agus tá a gcnaipe déanta annsin. Dheamhan ceann a bhuachfar go deo orra. Caith ag an deachma iad má theangmhuigheann sioc leo
Tugtar dreoilín eicínt aca i gcomhnuí do'n deachma … Tuige nach bhfaca tú aon-dhuine ariamh ag iarraidh dreoilíní do cheirt na n-easbaí. Caithfidh tú a bheith ag tóruidheacht agus ag síor-thóruidheacht go bhfaghaidh tú nead a mbeidh dhá dhreoilín déag innte. B'fhéidir nach mbeadh call mórán tóruigheacht' dhuit chor ar bith, scaithtí. Bíonn neadrachaí dreóilín thar a chéile ann blianta. Scaithtí eile ní fheicfeá ceann ar bith … An uair a gheobhas tú an nead, níl agad le déanamh ach na luipreacháin — na dreoilíní — a mharbhú agus a gcuid fola a chur ar shean-cheirt. Caithfidh tú fuil as 'chaon cheann aca a chur uirre. Mara gcuiridh ní bheidh aon-mhaith dhuit ann. Breith ar an sean-cheann annsin — an Rí — agus deirtear í a thabhairt do'n deachma. Ach is cuma cé'n ceann de na trí cinn déag a thiubharfá do'n deachma ins an gcás sin. Bíonn muirghín mhór ar an dreoilín. "Is mór mo mhuirghín: is beag mé féin" adeir sí … Beidh do chuid oibre déanta annsin, le ceirt na n-easbaí … Chuala mé go minic an scéal sin faoi'n dreoilín a tugadh do'n deachma. 'Tuige nach gcloisfinn. An bhfuil tú dhá iarraidh … (giota as cunntas faoi cheirt na n-easbaí a fuair mé ó m'athair)
→
deacrach
Níor chomhnuigh sé, go ndéanaidh Dia grásta air, go ndeachaidh sé siar go tóin Chonamara gur thug sé aniar an churach sin as. Ba shin í fhéin an churach dheacrach dó. Ba é an tríomhadh h-uair é aige innte, nuair a chuir sé ar an gcarraig bháidhte í, agus bhí a chnaipe déanta!
+
→
dealg
Dealg a chuaidh innte an lá cheana. Tá sí ag déanamh braoin anois, agus ní féidir baint léithe go mbeidh an seile déanta aice. Tá muid sáruighthe aige 'chuile oíche ag éagcaoineadh léithe
TUILLEADH (1) ▼
Níl aon lá ó a tháinig sí isteach ar an mbaile nach shin é a ceird. Tá a dealg sáithte aice ionnamsa agus 'chuile shórt dhá bhféadfaidh sí a chur as dom déanta aice. Níor chumaoin di muis agus a liachtaighe gar a rinne ar bhain liomsa di agus dá fear
+
→
déan 1
Ní mórán le cois déanta a bhéas sé agaibh trathnóna = beidh sé déanta ar éigin
TUILLEADH (30) ▼
Tá ól déanta aige = tá sé óltach, súgach, nó ionann agus ar meisce
Fan as a bhealach siúd má bhíonn ól déanta aige. Is olc an peata é
Ní féidir dhó gur ól atá déanta aríst aige, agus a laghad achair ó a thóig sé an "pledge" ó'n misinéara. Thug sé na mionnaí agus na móide nach dtiocfadh aon-deoir ar a bhéal len a ló aríst. Nach gearr an chuimne a bhíos ag cuid de na daoine!
Ní dhéanfaidh mé aon-mhoill ach feadh agus mo ghnatha a bheith déanta agam
Bhí sé ag strócadh ag iarraidh tae ar ball. Ní féidir go bhfuil intinn eile déanta aige ar an toirt.
Tá seol déanta aca anois = na seolta a bheith i gcrann; na seolta a bheith thuas nó árduighthe ar fad.
Tá ceann na céibhe casta aice. Is gearr anois go mbeidh seol déanta aice. Má seadh féin tá cóir siar aca
Is maith gasta atá seol déanta aca, ach níl aon-mhaith ann. Tá an lagar ro-mhór. Níl flaim as aer
Tá a gcuid seolta déanta aca anois agus níl clóic ar bith orra, mar beidh sí teann siar aca. Beidh pórtar ar na smuit ag na bádóirí sin fós anocht tigh Bh. na C.
Dhá thúisce anois dhá mbeidh seol déanta agaibh, is amhlaidh is fhearr é. Tá sí díreach ar an aighre. Ní aireochamuid soir é
Tá seol déanta ach í a phíceáil. Cheal nach bhfuil sí píceáilte annsin fós agad. Beidh I. Mh. Ch. scoithte againn shul a mbeidh sí trótáilte, píceáilte tacáilte agad. Níl a fhios agam nach mbeadh sé in am a dhul ag stríocadh aríst shul a mbeidh sí faoi réir agad. Breagh nach ndéanann tú deifir? Diabhal bréag nach maith an bádóir thusa!
Dhá mbeinn in a thuilleamaí sin ní bheadh seol déanta go faoithin agam. Ba bheag an baoghal. Níl rath ná rioghacht leis. B'fhearr dhó gan a dhul ag plé leis an bhfairrge ar aon-chor. Ní fear fairrge é
Tá tú in éadan na dtéadrachaí sin le uair agus gan seol déanta fós againn. Nach bhfeiceann tú go bhfuil againn an ghaoth sin a thapú má's linn ceann cúrsa a dhéanamh anocht
Is mall uaidh an seol a árdú. Tóigeann sé cosamar uair an chluig air seol a bheith déanta aige. Ach is beag a thaithneochadh sé leis aon-locht a fháil air in a dheidh sin. M'anam gurb é atá anglánta
Ní bhainfeadh an diabhal a béal di. Níl a béal déanta (capall) = capall nach n-imeódh leis an mbéalmhaigh. Ní ghabhfadh sí ar chaon taobh go réidh. Ní bheadh sí géilliúnach don chinnire nuair a chuirfeadh sé stró ar an mbéalmhaigh ar thaobh eicínt. Níor mhian léithe a dhul an taobh a mbeadh an cinnire ag iarraidh a tabhairt, leis an tarraint a bhéarfadh sé don bhéalmhaigh
Chuile uair dhá mbíonn sé ag iarraidh í a tharraint isteach i leathtaoibh caithfidh sé a theacht anuas den charr, mar níl a béal déanta chor ar bith
Ní mór dhaoib a bheith ar an gceird sin léithe muis: duine i ngreim sna h-adhastair, agus duine agán a ceann, nó go mbeidh a béal déanta. Bobarún de chapall í, sea sin.
Cheal nach bhfuil a béal déanta fós agus an fhad agus atá sib léithe. Ná bacaighidh léithe mar sin! Ní bheidh sásamh ná séanadh agaibh go brách uirre faoi charr. Nach hí an staiceallach capaill í!
Níl a dhath coimhighis ná meargántachta innte, ach nach bhfuil a béal déanta fós, ach shílfeá go mbeadh sé in am sin aige feasta más leis a bheith déanta go brách
Dhá mbeitheá ag iarraidh a tabhairt ó thuaidh, bheadh sé cho maith dhuit an leathtaobh ó dheas (den adhastar) a ríochan leis an leathtaobh ó thuaidh, mar níl a béal déanta ach an oiread leis an gcéad lá ar cuireadh an bhéalmhach in a béal
Dhá mbeadh a béal déanta ní dhá sníomh féin mar sin a bheadh sí le chuile chor dhá mbaineann sé as na h-adhastair. Giorróidh sí sin léithe féin lá eicínt. I leabaidh a dhul isteach leis an móinín bán 'séard a dhéanfas sí siúl amach faoi lorry agus í féin a bhascadh
Fanadh sé annsin anois san ngarraí sin nó go mbeidh a chosa déanta go maith ann! (asal bradach a cuibhríodh i ngarraí) = níl san gcainnt seo ach fonóid ar mhodh, mar séard a chiallaíos sí: nó go mbeidh sé indon siúl ar a chosa; nó go mbeidh a dhóthain teanntáis aige ar a chosa le siúl orra; nó go mbeidh a chosa sách urrúnta le siúl orra
Tá a chosa déanta aige (páiste, laogh nó miolgaire ar bith) = nuair a bhíos taithighe ar shiúl aige; nuair a bhíos a chosa sách spreacúil len a gcur faoi agus siúl orra
Bíonn bliain ar pháiste shul má bhéas a chosa déanta aige. Ach ní bhíonn ar rud ar bith eile ach uair a chluig
Is diabhlaí nach bhfuil aon-tsiúl ag an laogh sin fós. Shílfeá nach mbeadh an fhad sin air go mbeadh na cosa déanta aige. Ní cheal muis nach bhfuil sé ag ól bhainne é. Ólann sé taoscán an bhuicéid dhá cheann de ló
Nach beag an mhoill a bhíos orra in a dheidh sin nó go mbíonn na cosa déanta aca, théis cho lag agus a bhíos siad. Chonnaic mé uainín meirbh a bhí againn annseo an bhliain cheana, agus ní raibh siad déanta aige go ceann coicíse, ach má sea ba donacht a bhí dhá dhéanamh air. Ní raibh lúd ar bith ionnta go ceann fada
Ar chuala tú faoin gcailligh siúd a h-iompraíodh go dtí an roillig. Ba gearr go raibh na cosa déanta aice, nuair a theann an faitíos léithe. Deir siad é: nuair is crua don chailligh caithfidh sí rith
Shílfeá théis a bheith in a luighe gan cor ná car san bplástar sin (óthar eitinne) ar feadh dhá bhliain go mba mhaith an scathamh go mbeadh a cosa déanta aríst aice, agus bíodh arann fhéin ionnta. Ach deir siad go raibh siúl aice an lá ar baineadh as an bplástar í. Moladh go deó le Dia, is mór a bhíos ag cuid de na daoine le dhul thríd
Tá an sean-fhaoilleán ag múineadh "flyála" don fhaoilleán óg. An bhfeiceann tú é. Níl a sciatháin déanta ag an gceánn óg fós
Tá salachar déanta ag an ngort sin thiar (gort fataí) = tá sop nó luibheannaí ann a chaithfear a ghortghlanadh as
+
Tá sé an-déanta suas = gléasta; gléasta go gáibhtheach nó go gairéadach
TUILLEADH (7) ▼
Casadh fear dom ag dul suas bóithrín an C. D. indiu agus é an-déanta suas, faoi "chollar agus tie" agus eile. Nímé cé a bheadh ann?
Tá mac annsin thoir ag S. Mh. C. agus tá sé cho suimeamhail, cho déanta suas agus a bheadh máistir scoile ann. Ach 'ar ndú' mo léan b'fhurasta dhó an leithead a thabhairt ó'n a mháthair
Bíonn siad cho déanta suas le "ladies" Dé Domhnaigh, ach dhá bhfeictheá lá de'n tseachtain iad, ní fhaca tú i gcaitheamh do shaoghail ariamh aon-tsraoilleannaí go dtí iad. Chuirfidís uais ort. Ach déanann siad sin an oiread oibre agus a dhéanfadh triúr fear ar bith
Do dhuine gaedhealach mar é, diabhal mé go raibh sé an-déanta suas indiu, mara luadar pósta a bheadh air. Thiocfadh dhó gurb eadh freisin
Duine de chailleaichíní na Gaedhilge sin í. Ní bheadh aon-bhean tíre cho déanta suas sin. Ach dheamhan a fhios agam. Is measa mná na tíre anois ná mná an bhaile mhóir fhéin, go h-áirid ó tosuigheadh ag dul go Sasana
Nach bhfuil an cúpla sin déanta suas le chéile aríst. Má b'fhíor go raibh an brachán dóirtthe: troid na mbó maol a bhí ann sílim
Cá'id déanta suas í féin agus J. … Diabhal an féidir. Déanfaidh sí bún anois mar adeir an bádóir. Is fada í ag iarraidh duine eicínt a fhastú agus tá aice faoi dheireadh. Fanfaidh an liobaire sin mór léithe, mar chinn sé air féin aon-chailín a fháil
→
déantús
Dhá mbeadh déanta maitheasa ann, ní ag imeacht ina liúiste (leoiste) ar chnocáin a bheadh sé, agus a athair bocht agus gan siubhal an bhealaigh ann le neart sclábhaidheachta
→
deara
Tabhair faoi deara go bhfuil rud eicínt air, ar ala na h-uaire (fainic nach bhfuil rud eicínt air; tá rud eicínt air). Dhéanfadh páiste an fhoghail atá déanta aige ins an ngarrdha le coicís. Ní theigheann sé amach ar aon-chor, go n-ársuigheann an mhaidin amach, agus sin iongantas d'fhear a bhí in a mhochóireach cho maith leis-sean 'chuile lá ariamh
+
→
dearg 2
Tá an-deargadh déanta aige = dúachan (fc. dubhchan); go leor talamh treabhtha nó curtha aige (faoi fhataí, mangols, nó mar sin. Ní deargadh a déantar le ithir nó lorg ach spréidheadh)
TUILLEADH (2) ▼
An bhfuil an deargadh déanta agad? Dar príosta is sclábhaí maith fir thú. Ní tada eile thú bail ó Dhia ort!
Tá deargadh mór déanta an taobh sin soir, ach tosaíonn siad sin ar an Earrach luath. Is dóib is fusa. Is aca atá a dheis
'Chuile scéal dhá raibh agam ariamh, tá siad dearmadtha agam anois. Tá dearmad déanta agam ar 'chuile mhíle ceann aca, tá sin
+
→
deas 1
Is deas déanta an staic de mhac é sin aige, bail ó Dhia air!
TUILLEADH (1) ▼
Deasóidh S. G. dhuit iad! Sé atá deas air! Dheamhan gréasaí déanta inchinnte air!
Chaith mé an lá ag deasúchán agus níl an deasúchan déanta fós. Tá mé ag ceapadh gan bhréig gan mhagadh go raibh an sean-"tiúb" tollta i míle áit, má bhí sí taobh leis. Tá sí faoi thaoibhíní as éadan anois. Níl orlach bacaird slán innte!
'Leabharsa muise má fhágann tú faoi'n deidiorún sin é go mbeidh sé déanta! Nar chuala tú ariamh é, gan amadán a chuir idteachtaireacht fir
→
deifir
Marach gur chuir mé deifir leo, ní bheadh an teach déanta go ceann bliana fós aca. Is cuma sa diabhal leo sin é ach cupla cúrsa a bhualadh air agus é a fhágáil annsin
+
→
deil 1
Níl aon-cheo ón deil amach nach bhfuil déanta aige = níl aon-cheo deilbhthe nach bhfuil sé indon a dhéanamh; duine stuama
TUILLEADH (1) ▼
Is cuma san míádh céard atá sé indon a dhéanamh. Dhá ndéanadh sé chuile shórt ón deil amach níl a cheird aige. Breathnuigh air sin! 'Ar ndú' níl déanta dhó (dhe). Dhéanfainn féin cho maith é, ach leisce bualadh faoi
→
deil 2
Siúd é atá indon a ndeil. Dhá bhfeictheá é ag cur straince air fhéin thiúrfá an leabhar gurb é P. Ph. déanta é. Buachaill báire é. Ní tada eile é, inDomhnach
+
→
deilbh 1
Níl aon-cheo deilbhighthe nach bhfuil déanta annsin thíos aige. Sin é an buachaill! Is mór an stuaim a gheall Dia dhó thar dhuine ar bith ar an mbaile
TUILLEADH (2) ▼
Is furasta an t-Earrach a chur dhá mbeadh an deilbh (deilbhiú freisin) déanta = leasú, socrú agus gach téisclim mar sin déanta. Dá mbeadh an stócáil déanta, níor bhrigh an churaidheacht féin a dhéanamh
Bhí 'chuile dheilbh eile déanta aige 'san oíche Dia Domhnaigh ach an pota a leagan síos, agus bhí sé le sin a dhéanamh an oíche sin. Ba cheart dó a bheith réidh faoi seo. Mara dtapuighidh tú é mar sin féin, dheamhan an sdriog a bhéas aige. Ní túisce réidh anois é ná bhíos an iarraidh fuadaighthe cruinn baileach. Mara bhfaghaidh tú aon-deoir aigesan, tá tú réidh len a fháil in aon-áit eile
→
deilín
Fág an chainnt ag an té atá indon a déanta. 'Ar ndú' ní deilín cainnte a d'fhéadfá-sa a dhéanamh
→
deimheas
Tá deimheas ar an bpiteoig de mhac sin ag M. T. ag éisteacht le faitíos nach mbeadh 'chuile scéala aige ag dul abhaile. Is 'C Thuathalánach déanta é (Mac Tuathaláin)
→
deimhin
Go deimhin féin dhá mbadh duine de'n tsórt sin mé, is fadó a d'fhéadfainn é a bheith déanta agam
+
Níl deireadh déanta aige fós (báisteach)
TUILLEADH (9) ▼
Shíl mé go raibh deireadh déanta aige, ach níl (de shneachta)
Tá deireadh a cuid cuartaidheachta déanta anois má tá sí ag dul ag pósadh
Tá sé in am agad deireadh do chuid caoineacháin a bheith déanta agad feasta
Is gearr go mbeidh deireadh na caraerachta déanta agam i mbliana
Ba mhaith an daimhseóir é, ach tá deireadh a chuid damhsa déanta sílim = tá sé réidh
Ní dhéanfaidh sé aon-bhalla eile. Tá deireadh a chuid ballaí déanta
Tá deireadh mo chuid oibre-sa déanta anois, tá faitíos orm. Is gearr a mhairfeas mé
Tóigeadh é faoi dheireadh thiar thall. Nar theagaidh sé amach choidhchin muis! Is iomdha mailís atá déanta aige ar dhaoine bochta, ó a thosuigh sé ag díolachán annsin.
Ghoin m'aire mé indeireadh na scríbe, ach bhí an anachain déanta = faoi dheireadh thiar; indeireadh na cúise
+
→
deis
Níl deis ar bith agamsa aon-bhuille oibre a dhéanamh. Feiceann tú féin an chaoi atá orm. Bíonn an mhaidin thar druim shul a bhíos freastal déanta agam ar bheithidhigh agus ar ghamhna
TUILLEADH (2) ▼
Sin é an deis bhuailte. Breathnuigh air. Duine ar bith a gheobhfadh iarraidh dhó sin i mullach a chinn bhí a chnaipe déanta. Seas iarraidh dhom mara gcreideann tú mé!
Níl mé ar mo dheis ceart fós, ach an uair a bhéas, feicfidh tusa dubhachan déanta. Ní stró ar bith dhomsa an garrdha sin a fhódú in imeacht cupla lá … Foighid ort go bhfeicidh tú!
+
→
deisigh
Bhí 'chuile dheisiú déanta aige le dhul go Sasana, ach loic sé in a dheidh sin = 'chuile réidhteach; 'chuile théisclim
TUILLEADH (1) ▼
Mea'nn tú an bhfuil 'chuile dheisiú déanta agad anois? Ná dearmad aon-cheo ar aon-chor