téigh amach
1.
a.
+–
Chuaidh luaidreán (ráfla, scéal, siomóid agus rl.) amach annseo uair, go raibh sé pósta le baintreach i Sasana agus nach raibh righeachan ar bith len a cuid airgid. 'Ar ndú' mo léan!
Chuaidh ráfla eicínt amach go raibh sé ag díol an ghabhaltais, agus bhí an baile ar fad spréachta ag an teach aige maidin, ag rádh go mbainfidís amach gan bhuidheachas é
TUILLEADH (2) ▼
Gabhfaidh an chaint amach de t'aindeoin. Ní bheadh a dhath maitheasa dhuit a bheith ag iarraidh rud a cheilt. Faightear fios ar 'chuile shórt. Sin é a cheapaimse ar chaoi ar bith. Chuaidh seafóid eicínt amach annseo uair go raibh tighthe nua le leigean amach ar phighinn ins an tseachtain, agus bhí tír agus talamh ag an mbeairic ag cur buinn ar an scéal lá'r na bháireach
Chuaidh go leor nach raibh ceart amach faoi'n gceann céadna. Ní raibh sé leath cho dona agus a bhí a cháil. Ach sin é an chaoi a mbíonn sé i gcomhnaí
b.
·
Chuaidh scéal eicínt amach uirre gur ghoid sí airgead, agus ní raibh ann ach pait. Nach diabhlaí beag 'e shuim a bhíos ag cuid de na daoine cliú daoine eile a reic
Chuaidh sé amach uirre go mbíodh sí ag cómhrádh (ag cúirtéaracht) le saighdiúr "Black" i Londain, agus d'fhága sin ar an tráigh thirm í. Tá col ag 'chuile dhuine léithe
+–
Chuaidh droch-cháil amach dó, agus má chuaidh féin, níl a fhios agam nachar thuill sé í
Má theigheann droch-cháil amach do dhuine, bhí sé cho maith dhó luighe siar. Fanfaidh an cháil sin air, dhá mbadh é an fear ba feilmheanaighe faoi'n domhan é. Ar chuala tú ariamh é an té a dteigheann cáil na mochóirighe amach dhó, bhí sé cho maith dhó gan eirghe go trathnóna
TUILLEADH (1) ▼
Má ghníonn tú é sin, ní shaorfaidh Éire thú gan droch-cháil a dhul amach duit. Sin é a bhfuil ó dhaoine
2.
+–
Tá sé ag dul amach ar a bhéal uiliog = caithte amach indiaidh a bhéil
Meastú ab é an pósadh a chuir an bhail siúd air. Tá sé ag dul amach ar a bhéal ar fad le tamall
TUILLEADH (4) ▼
Meastú ar eirigh aon-ghortú de'n chapall. Tá sí ag dul amach uiliog ar cheann de na cosa tosaigh
Dírigh suas thú féin a ghamail bhradaigh agus ná bí ag dul amach ar do bhéal mar sin. Ní ghlacfaí in aon-arm faoi'n domhan leat
Tá tú ag dul amach go mór ar na glúine (as na glúine) le goirid. Sílim gur gearr uait
Chuaidh sé amach ar a bhéal agus ar a fhiacla insan lochán = in diaidh a mhullaigh
3.
+–
Tá an ghealach ag dul amach go maith ins an oíche anois = bíonn gealach ann go mbíonn sé deireannach ins an oíche
Is fuide amach ins an oíche a ghabhfas an ghealach anocht ná aréir
TUILLEADH (5) ▼
Is maith fada amach ins an mí seo chugainn a ghabhfas an ghealach seo. Níor tháinic sí go dtí dhá oíche ó shoin = mairfidh sí go mbeidh cuid mhaith de'n mhí seo chugainn caithte
Is diabhlaí fada amach ins an mbliain atá an Inid ag dul imbliana. Beidh sé ionann agus ina lá Bealtaine shul a bhéas aon-Cháisc agad imbliana
Gabhfaidh an Chincís amach an-fhada ins an samhradh, mar bhí an Inid deireannach
Chuaidh an droch-aimsir an-fhada amach ins an Samhradh imbliana. Beidh moill ar an bhfoghmhar, dhá réir
Gabhfaidh an rabharta seo amach ins an Márta
Féach freisin
→
amach
téigh amach in iontrálacha eile (50+)
Sin feánach atá ag dul chuig an damhsa atá ag an sagart. Ar chuala tú céard adúirt S. an Gh. faoi? "Is gradha an saol é! Is gradha muis", adeir sé. "Cuimnímse fhéin — agus ní hé an fhad sin ar an saol mé — go mbíodh sagairt ag sciolladh agus ag scóladh den altóir ar dhuine ar bith a ghabhfadh amach ag damhsa, de shiúl oíche. Anois tá siad dhá bhfuagairt ón altóir, agus ag maoidheachtáil leo a dhul ann, agus mara dteighe, dar fia is cam a bhreathnós siad orra lár na mháireach má chastar leo i mbóthar ná i mbealach iad! Is gradha an saol e! Is gradha sin!
+
→
fearacht
Ní bheinnse fearacht cuid eile de na daoine chor ar bith. Níor mhaith liom ariamh an dá chroí a bheith agam. Déarfainn amach an rud gan frapa gan taca, sin nó leigfinn dó. Ní bheinn ag dul siar i mbéal duine agus ag maoidheachtáil leis, agus an buille feille a thabhairt dó taobh thiar dhá chúl in a dheidh sin
TUILLEADH (1) ▼
Chuaigh sé amach go doras fearacht's dhá mbeadh rún aige a bhualadh, ach d'fhill sé aríst
Thug J. amach an láirín agus é ag dul suas go F. "Ní fré chéile a chacfas sí seo" adeir sé, ag déanamh gaisce aisti. "Fan go bhfeice sib mise ag dul soir an bóthar sna feire glinnte uirre". Dheamhan dhá choisméig a ghabh an capall nó go raibh bualtrach déanta aice!
→
fios
Ná habair tada. Níl a fhios go té sin (/ɡu t′ɛ̄/; don té?). B'fhéidir go mbainfeadh an scéal sin caint amach fós = níl a fhios ag aonduine cén chaoi a rachadh sé chun dochair duit
Cén sórt fothramán é sin a chuala muid ar ball? "Blastannaí" a chuaigh amach ab ea? Ba diabhaltaí an fothramán a rinne sé mara ndeachaidh amach ach ceann
→
framsáil
Is tarbh oilbhéasach é sin aige. 'Bfhaca tú ariamh é ag framsáil agus duine ag dul thairis an bóthar. M'anam go gcuirfeadh sé a smut amach thar chlaidhe go dtí thú!
→
froigisí
Tá na seálta fruigisí ag dul i léig. Seálta dubha is mó atá ag teacht amach anois. Chreidim gurb iad is fhearr l'aghaidh na strácála, agus nach mbíonn an salachar cho sunntasach orra le na seálta eile
Thainig an bullán mór sin aige isteach an bhearna chugam trathnóna agus thoisigh sé ag bualadh na mbeitheach orm. Dheamhan a leithide d'fhudarnéis a chonnaic tú ó chuaigh tú in ord Mhuire agus a bhí ionn. Shíl mé nach bhféadfainn a chur amach chor ar bith
→
fág ar
D'fhága an misinéara i gcionn an phoitín san gcúilteach é an lá sin. Thar éis an Aifrinn thug siad amach é, nó gur chur siad thrí lasadh é. Ach bhí mo dhuine ar meisce lár na mháireach. Nuair a fiafraíodh dhe cá bhfuair sé é, séard adúirt sé: "an Té a chruthaigh Neamh agus talamh níor fhága sé é fhéin ar deireadh." Ba shin é an fear agad le fágáil i gcionn poitín!
→
fág
Má shíleann tú go bhfuil doicheall romhat a dheárthair mo chroí, sin é amach an bealach agad. Sén chaoi a bhfuil sé againne annseo: an té ar cumhang leis fágadh. Níl buairín barra againn ar aonduine
Fuair tú amach 'muis an té a mbeadh caomhamhaint ann. Nach bhfuil fhios agad nach mbeadh sé sin beo gan a bheith a' cíbleadh cainnte.
Ní bheadh Tom Sh. contanásach i láthair sagairt ná easbuig. Dá mbadh é an té ba mheasa leat beo é, leigfead sé amach a chuid droch-éisc in a láthair.
→
cíos
Dheamhan cíos na camhlach a bheidheas ar a' gcéad líne eile 'íoc dhá réir sin. Muide inDomhnach a bhain a' méid sin cirt amach de na tighearnaí, ach 'ní hé an té a shaothruighea(nn)s fhagha(nn)s' adeir siad. Is mór is fiú go mbeidh a shógh ag duine eicínt dar ndóigh.
→
baile
Ní bheadh clóic a' bith ar dhuine amach faoi'n tuaith, ach a' té a thiocfas 'na bhaile mhóir, tugadh sé lón nó costas leis ar mhaith leis fhéin, arae mar adeir a' fear fadó: 'fear gan airgead imbaile móra, is olc a' lón dó goile géar'.
+
→
bealach
Scaoil amach a' té a bhfuil a' bealach fada air.
TUILLEADH (1) ▼
Is cam a' dlighe é! Buaileadh bannaí ar a' té a bhí saor, a's leigeadh amach an ceann a bhí as bealach, gan tada.
InDomhnach níor b'fh'lár do ghasúr a bheith cuisneach go maith le na chur 'un scoile a's an aimsir atá ann. Chonnaic mé deoruidhe beag de ghasúr atá ag M. Mh. a' dul anoir indé, a's é 'na ghuróirín leis a' bhfuacht. Nár agruighe Dia air a dhul a' cur amach a leithide siúd de mhalrach faoi fhuacht a's faoi dheallradh!
→
beo 1
Dheamhan críostuidhe an bhéil bheo ag dul isteach ná amach in a shiopa anois. Sin é an gléas air!
→
boscaed
Fuair tú amach an té atá indon cliabh a iomchur. Sáthach righte a ghabhfadh sé leis, boscaeidín a iomchur, ní áirmhighim cliabh. (Dh)ar ndóigh, níl lúd ná láthar sa luisneachán siúd.
→
brabach
Fuair tú amach muis, an té a bhfuightheá brabach óil air — an té nar ghludh (ghlaoidh) deoch do dhiathshúlach ariamh = níor thug sé deoch isteach d'aon-duine ariamh.
→
breacán
Is measa a chuid briocáin a chuir faoi réir dhó, 'chuile Dhomhnach, ná dhá mbadh 'dul amach dhá phósadh a bheadh sé.
→
buail ar
An té atá indon an seachadadh-amach a dhéanamh 'sna siopaí seo, gheobhfa sé 'chuile shórt faoi na luach, ach a' créatúr bocht atá ag iarraidh áirleacain, buailfear thall air sin é. 'Fear dhá bheathú, a's fear dhá mharbhú' mar adeir a' ceann eile.
→
buail
Tá'n tír seo buailte ó caitheadh amach an té a sheasfadh ceart a's cliú dhi. Ach tuille ghéar do'n diabhal acu! Is maith an aghaidh orra(b) é.
+
→
buille
Fuair tú amach an té a dhéanfadh aon-bhuille ar foghnamh — é sin!
TUILLEADH (1) ▼
Fuair tú amach é, muis, an té a mbeadh aon-bhuille bog ann!
→
buinne 1
Fuair T. C. a's N. bairille beag sa mbruth-faoi-thír, tá suím bliadhanta ó shoin. D'áitigh ar a' mbeirt a' dul dó, a' ceapadh gur ól a bhí ann, a's badh eadh freisin, a's ná raibh Dia leis, marar thuit an buinne tónach anuas lobhtha dhe, a's dheamhan deoir a d'fhan ann nar dóirteadh amach sa snátha mara. Shuidh an cupla síos ar a' dúirling a' caoineadh na h-éadála! Deir siad fhéin gur 'rum' a bhí ann, ach is dona a chreidfinn é.
→
airigh
D'airigh sé "an rud" (an taidhbhse, an sunnda, an droch-spioraid) a' dul de sciotán thairis amach, ach chínn air tada a fheiceál.
+
→
amach
Ar ndú (ndóigh), ní cúrsaí dul amach é, an tráth seo d'oidhche, agus 'chuile theach a' stócáil a dhul 'chodladh. = ní tráth 'bith a bheith 'g (dh)ul amach anois, (ar cuairt) agus 'chuile theach faoi réir, le dhul 'chodladh.
TUILLEADH (7) ▼
Ní dhéanfadh an té is fuide amach uaim sa tír liom é.
Ní chreidfinn go n-abróchadh a' té is fuide amach uaim sa tír liom é, ní áirmhighim eisean, a bhfuil gaol gar aige liom.
Ní thiubhradh a' té is fuide amach uaim sa tír a leithide de mhasla dhom a's a thug mo dhuine muinntreach fhéin dhom.
Is túisce a d'iarrfainn rud, a's bíodh sé 'teastáil uaim, ar a' té is fuide amach uaim sa tír, ná d'iarrfainn ar mo dhearbhráthair fhéin é.
Ní lomfainn, marach go raibh an bun ag dul amach.
Tá'n Cháisc ag dul amach go Bealtaine imbliadhna.
Is gearr a bheidheas an geimhreadh a' dul amach anois = dhá chaitheamh.
+
An té nach bhfuil indon ceart a bhaint amach dó fhéin annsiúd, is fear ar deire 'bheidheas ann.
TUILLEADH (3) ▼
An té atá indon a cheart a bhaint amach, 'sé gheobhfas annseo é.
Bainfe siad seachtmhain amach anois, ó chuadar ar cuairt chor a' bith ann.
Is iomdha bliadhain a bhain sé amach ag dul (ch)uig coláiste, a's dheamhan a dhath ad'eirigh leis dhá bharr.
+
Tá'n chruach choirce leigthe amach 'san iothlainn aige, in áit ar théigh sí air.
TUILLEADH (1) ▼
Is mór a' dul amudha atá ort, má cheapann tú gur faoi chirc a leigeadh amach mise.
Níl aon-mheas ar aon-chuisliméara annsiúd, ach a' té atá indon an seachadadh-amach a dhéanamh.
'Nuair nach dtagann sé d'Act amach, mar tá ar bhó 's ar chaora; an té nach dtaithnigheann a bhean sa mbaile leis í 'thiomáint 'un an aona(igh)' (as "an gCiomach" — sean-amhrán) (D'eacht a bhí ann ó thús, sílim, ach tá sé athruighthe go dtí Act anois).
+
→
anam
Tá 'chroidhe a's anam sáithte sa bhfeamainn; tá a chroidhe a's a anam ag dul amach thar a bhéal le sainnt sa bhfeamuinn = tá sé tórtha ar a bhfeamuinn.
TUILLEADH (3) ▼
Bhí m'anam a' dul amach thar mo bhéal = bhí mo chroidhe ag dul amach thar mo bhéal; le teann faitchíos, scannartha, deifre, bruide etc.
Bhí m'anam a' dul amach thar mo bhéal, le faitchíos go dtosóchadh achrann ann.
Bhí h-anam a' dul amach thar a béal, le teann deifre a's forrú.