→
déan 1
rinne (100+)
→
céadéaga
Chuaigh S. Bh. a bhí anseo thoir sna céadéaga. Sílimse go raibh sé os cionn cláir nuair a shuigh sé aniar aríst agus a rinne sé caint eicínt. Ar an dá luath is ar tugadh deoch dó, shéalaigh sé
→
daidhce
Daidhce a bhí uirthi anocht faoi gur fhága C. ansin aréir í … Cé nár chuala tú é sin. I nDomhnach rinne sé malrait mná aréir … í seo thiar. Spéir na gréine Sh. Ch. Tá faitíos orm muise gurb olc an mhalrait aige í: a dhul ó ghiolla na sliogán go dtí giolla na mbairneach mar adeir fear Ch. Ach mo choinsias, is deacair í seo istigh a bhearradh anocht
+
→
dairt
Rinne siad dhá chomlán — an baile seo agus B. — agus thosaigh siad ag caitheamh dairteacha le chéile. Dar fia chuir an dream s'againne i ndiaidh a gcúil iad agus leanadar chomh fada leis an sruthán iad ag caitheamh leo i gcónaí. Ba é an cath ba mhó é a chonaic mé ar phortaigh ariamh in mo shaol
TUILLEADH (1) ▼
Tá a shúil sa meath chéanna anois le trí bliana ó buaileadh dairt air thuas ar an bportach. Ceann crua a bhí ann. Níor lig an té a chaith é, ná aon dhuine dhá chineál, tada as a láimh ariamh ach le gangaide. Dhún súil Ph. d'aon iarraidh. Chuaigh sí chun othrais. Chaith sé scaitheamh san easpaicil (ospidéal) léithe, ach dheamhan mórán maitheasa a rinne siad dó ansin ach gur fhuaraigh siad an phian air. Tá clúdach aige uirthi i gcónaí. Is maith an t-ádh atá air má bhíonn aon amharc aige aríst go brách inti. Dá leanadh sé amach mac Mh. fúithi thiocfadh sí daor air. Ach ní leanfadh. Tá sé ró-réchúiseach an duine bocht
→
dall 3
Níl an oiread coirce ar thóin an chomhra seo anois agus a dhallfadh do shúil hé brí céard a rinne sibh leis. Ach rinne sibh plaicín ghabhair dhó (dhe) ar chuma ar bith
'Níor mhaith liom do bhris,' adeirim féin leis. 'Chreidim gur buaileadh an dallach dubh ort faoin gcruachín mhóna. Diabhal neart air. 'Sé J. F. an buachaill ag daoine simplí.' Spréach sé. Spréachann sé má chásaítear chor ar bith leis é, ní áirím a chásamh leis mar a rinne mise!
→
dalladh
Rinne mé dalladh siúil ó mhaidin ag scaradh barr móna — an barr uachtair. Dar mo choinsias ní dhéanfaidh mé níos mó ar chaoi ar bith
+
→
dallán
Chonaic mé fataí anseo bliain — fataí Achréidh a cheannaigh mé le haghaidh síl — tháinig mé gann i bhfataí síl an bhliain chéanna. Ar an bhFaiche Bhig a cheannaigh mé iad ó fhear as áit eicínt taobh anoir. Dheamhan a gcuimhním anois cén áit, ach d'aithneoinn an fear agus dheamhan gaisce a bhí air le gnaíúlacht. Dheamhan thiomanta dallán dá raibh orthu nach raibh chomh mór le béal an bhuidéil sin. Chuir mé anseo thiar iad i ngarraí na hI. Bhí an-ghaisce agam astu. Togha fataí dar liom féin. 'speáin mé do T. iad agus mé dhá gcur. Ní mórán spleodair a bhí ag T. astu. Fuair sé caidéis do na dalláin — go raibh siad rómhór. Rinne siad thar cionn i dtús bliana. Bhí siad go hard os cionn talúna, agus gan das déanta ag fata ar bith eile ag gabháil liom. Bhí go maith go dtí amach sa mbliain. Bhuail an lobhadh bán iad as éadan. Ba mhór an carghas a bheith ag breathnú orthu. Dheamhan blas a bhí agam de bhláth bliana orthu ach grifisc — tabhair grifisc air. Chaith mé ag na beithígh iad leisce a bheith ag breathnú orthu. Sin é an chaoi a ndeachaigh dalláin mhóra an Achréidh domsa. Ná samhlaigh fataí Achréidh liomsa ariamh ó shin
TUILLEADH (1) ▼
Chonaic mise bó thiar anseo ag N. Mh. Bhí an úth calctha aici. Chinn orthu aon deoir bhainne a fháil uaithi théis a ndíchill. Bhí fear beag ag obair anseo thoir ag C. — níl a fhios agam beirthe ná beo cérbh as é. Tháinig sé ag breathnú ar an mbó agus í cinnte ar C. agus ar chuile dhuine. Fuair sé ruainnín den wire beag sin a d'fheicfeá ar scloig na mbuidéil lemonade. Dhírigh sé amach é nó go raibh sé chomh díreach le dorú. Sháigh sé suas i chaon dallán den úth é i ndiaidh a chéile. Dheamhan cor na car a rinne sé lena láimh ach é a shá leis suas. B'iontas an chaoi a raibh sé in ann é a dhéanamh ach níorbh é a chéad uair é. Bhuel tháinig an bainne, gan bleán ar bith. Tháinig sé mar a bheadh Dia dhá rá leis. Bhí bleánach dhó (dhe) ar an talamh shular féadadh soitheach a fháil. Is diabhaltaí stuama a bhíos daoine thar a chéile
Má tá tú in do dhall dúda anocht níl an milleán ag sroicheachtáil do dhuine ar bith ach duit féin. Rinne tú clogán streille den oíche aréir ag imeacht ag fálróid síos ansin ar bhóithrí, nuair ba cheart duit trí eadarshuth a bheith codlaithe agat. Ach mo léan! Seo anois. Ith suas do bhéilí agus siar leat a chodladh, agus fainic a n-éireodh an cleas sin duit aríst
+
→
damáiste
Rinne an toirneach an-damáiste
TUILLEADH (1) ▼
Ba bheag an damáiste a rinne na beithígh sa ngort
+
→
damanta
Deir siad go bhfuil Iúdás damanta. 'Sé a rinne spíodóireacht ar Mhac Dé
TUILLEADH (1) ▼
Is damanta an rud a rinne sé, a láimh a thógáil ag an sagart. Ní dhéanfainn é dhá ndéanadh Dia Diarmaid díom
→
damnaigh
Dhamnaigh (dhamain) an sionnach muid i gcaitheamh na bliana anuraidh. Théis an airdeall a bhí againn air níor fhága sé sicín ag gabháil linn. 'Sé a rinne an sladadh spleách, ní ag ceasacht ar Dhia é. Is gearr go bhfeice tú ag sirtheoireacht aríst é, ní ag tabhairt gutha air é. Bíonn cuain acu an tráth seo bhliain i gcónaí
→
dána
Is diabhlaí dána atá na Sasanaigh sa tír fós. Tá mé ag ceapadh go bhfuil cuasnógaí acu i mBaile Átha Cliath agus in áiteachaí mar sin. Dream acu a rinne é sin
→
dánacht
Tá sé de dhánacht sna bruacháin sin rud ar bith a dhéanamh. An bhfaca tú céard a rinne siad anseo thuas?
→
danra
Ní raibh de chailleadh chor ar bith ar an mbarr uachtair. Diabhal mé go raibh, agus an mhóin roinnt sceiteach féin — briosc adéarfá. Ach nuair a theann mé síos sa mbarr láir agus sa mbarr íochtair, bhí sí danra a dheartháir — danra. B'éigean dom cosa i dtaca a chur orm féin ar an mbinse leis an sleán a chur thríthi. Rinne an barr íochtair puca críochnaithe dhíom
Is beag an lua a bheadh aige na geanntrachaí a thabhairt dhom théis gur iarr mé air iad. Cén bhrí ach ní leis féin iad. Sin geanntrachaí a bhí ag lucht an bhóthair agus choinnigh seisean iad nuair a bhí an oirnis thuas ann. Rinne sé a chuid féin dhíobh. Dhá mba leis féin féin iad, nár dhaoithiúil an chaoi dhó gan a dtabhairt do chomharsa — ní áirím nach mba leis. Mhúinfeadh cuid de na daoine críonnacht duit, ach dheamhan a fhios agam an den chríonnacht an cheird sin ach oiread
→
daol
Sháigh sé sin fear cheana agus dheamhan ceo a chuaigh air ach bliain. Rinne siad amach gurb as daol a d'éirigh sé dhó. Tá sin breá go leor, ach ba suarach an sásamh é don té a raibh a phutógaí ag imeacht ina ghlaic aige. Ní raibh sé in ann a gcur ar ais aríst as daol
Ní raibh sé daorbhasctha as tús a óige. Minic go maith a d'fheicfeá ag imeacht ar a bhogmheisce é agus glaomaireacht an tsaoil mhóir aige. Ach ó buaileadh an tsuaróigín siúd air, lig sé faoi agus rinne sé fear críonna. Cé a d'fheicfeadh anois ag teacht súgach d'aonach ná de mhargadh é. Siúd í an cailín aige!
+
→
deachma
Céard a rinne mé leis an scaipiúch sprémhóna? D'fhága mé ansiúd ag an deachma í. Deile céard a dhéanfainn léithe. Ar ndóigh níl tú ag síleachtáil go gceannódh fear lorry í, agus ní bheadh sí ach ag cur áite amú orainn féin lena cruachadh.
TUILLEADH (3) ▼
Má ghníonn sé sioc chomh mór anocht agus a rinne sé aréir is suarach an éadáil duit a dhul ag rómhar na meaingeals údaí. Béarfaidh sioc mór eile síos sa gcréafóig orthu, agus tá a gcnaipe déanta ansin. Dheamhan ceann a bhuachfar go deo orthu. Caith ag an deachma iad má theangmhaíonn sioc leo
Bhí cion cheithre cléibh fhataí ansin thuas agam arú aréir. Níor fhéad mé dhá gclúdú an áit a dtáinig scéala agam go raibh an bhodóig i dtinneas lao. Bhí sé amach in am suipéir go raibh an gó (gábh?) sin thart. Ba duibhe an oíche ná an phic, agus bhuail drogall mé a dhul soir ag plé leo an tráth sin d'oíche. Shíl mé dheamhan clóic a bheadh orthu. Ní raibh amuigh ach corr-réaltóg agus ní raibh an ghaoth ó thuaidh. Ach mo léan deacrach, rinne sé an sioc deireadh oíche, agus mhill sé iad fré chéile. Níor chás é dhá mbeidís cruinn baileach fhéin, ach bhí siad fágtha ina scaipiúch agam ag ceapadh go sroichinn ar ais. Níl luach leithpínne mhaith anois iontu ach a gcaitheamh ag an deachma. Is deacair do dhuine aonraic a bheith suas le chuile obair. Níl aon ghair aige air
Níl duine ar bith don bhuidéal seo — an bhfuil? Nach mé a rinne an flaisc. Is mór is fiú nach dtaobhaím tithe ósta ach go hannamh. Is furasta a aithinte agus mé a bheith ag glaoch pórtair le cois mar sin. Teastaíonn rud eicínt ón deachma hé brí é
→
deaideo
Ba mhaith an creagaire é a dheaideo muis. Ní dheachaigh blas a phínne ar bhéal aon duine ariamh. Bhí a shliocht ar ndóigh. Rinne sé taisce. Ba é a rinne.
+
→
dealaigh
Chaithfeadh sé gur ghearr dealaithe léithe í. 'Sí a chonaic mé ag dul siar agus mé ag teacht aníos an[...]. Nach gearr an mhoill a rinne sí. Ach cén mheanmna a chas aniar chor ar bith í?
TUILLEADH (1) ▼
Nach réidh a dhealaigh an triuch lena cuid patairí seo thíos. Dar príosta rinne sí éascaíocht mhór leo ar scáth coicíse. Is minic a chonaic mise ag baint ráithe mhóir fhada as gasúir í. Murar chas fear an chapaill bháin léithe (bíonn leigheas an triuch ag fear capall bán)
+
→
dealg
An bhfeiceann tú mac P. N. atá san easpaicil le dul chun bliana lena láimh. Is mór adéarfá dhá dtugadh duine tsiocair dhó féin, ach 'sé a raibh de shiocair aige sin é a bheith ag briseadh cloch le oirdín ansiúd in aice an tí. D'éirigh fleasc beag den chloich — fleasc a bhí chomh tanaí le lann scine. Bhuail sé sa láimh é. Níor chuir sé suim ar bith ann, mar níor fhuiligh sí féin air. Dheamhan oiread is cuimhniú a rinne sé air go ceann seachtaine aríst, nuair a shéid sí suas. Rinne sí bollóg le at. Sin é an uair a chuimhnigh sé ar na clocha. Chuaigh sé go dtí an dochtúr agus chuir sé san easpaicil ar an bpointe é, agus tá sé ann ó shin. Déarfá go mba fánach an tsiocair a bhí ag an duine bocht sin. Ach sin é. Níl lot ar bith nach mbeadh dealg chomh dona leis
TUILLEADH (1) ▼
Níl aon lá ó tháinig sí isteach ar an mbaile nach in é a ceird. Tá a dealg sáite aici ionamsa agus chuile shórt dhá bhféadfaidh sí a chur as dom déanta aici. Níor chomaoin di muis agus a liachtaí gar a rinne ar bhain liomsa di agus dá fear
Cén mhaith dhuit a bheith do do dheallrú féin ansin. Diabhal cos an lorry sin a thiocfas go maidin. Fanacht faoi bhealach ag ól a rinne sé sin
+
Dheamhan a fhios agam céard a rinne sé (diabhal a fhios agam; daighean a fhios agam)
TUILLEADH (6) ▼
Dheamhan gar (maith) a bheith ag caint! Má rinne sé sin anois d'imigh an diabhal croite air
Dheamhan seasamh fhéin a rinne sé, ach fanacht ag siúl
Dheamhan oiread agus iarraidh ar an mbainis a rinne sé orm
Dheamhan oiread agus a fiafraí amháin a rinne sé théis gurb í a dheirfiúr í
Dheamhan "is dona a rinne tú é" ná amháin adúirt sí leis an inín
Dheamhan murab é a mhac a rinne é
+
→
déan 1
Gheobhaidh an lá rud le déanamh agus seasamh (tirim). Tá an-smúit ann. Sin dúchan báistí amach ar an bhfarraige. Dhá dtugadh sé traíáil dhom a bheith ón bportach, dheamhan a n-abróinn go brách leis: 'Rinne tú go dona é,' ná cuid de rá!
TUILLEADH (54) ▼
Is tusa a chuir an garraí sin anuraidh! Rinne tú rud go deimhin!
Rinne sé gníomh (aicsean, gaisce, íodhal srl.) — rinne sé saothar mór eicínt ar dheacair a dhéanamh
Mura bhfuil sé aige, 'sé a dhíol a rinne sé. Dheamhan ceo eile.
Dó an pháipéir a rinne tú. Murab é, cá'il sé?
Rinne sé a leagan ar an mbóthar agus a chiceáil
Rinne sé é féin a bhearradh ansin
Rinne mé cruachan in aghaidh na hanachain. 'Sé a raibh le déanamh agam é
Rinne tú scríobadh air sin — scríob tú é sin
Rinne a cheann liathchan — liathaigh a cheann
Is gearr ó rinne a cheann liathchan mar siúd
Rinne a bhróga lobhadh ar fad — lobh a bhróga ar fad
Rinne sé fiach inné — bhí sé ag fiach, bhí sé scaitheamh maith ag fiach
Nach rinne (ndearna) sé iascach le gairid
Rinne sé caoineachán
Rinne sé gáire agus gáire croíúil ar inseacht an scéil dom
Rinne sé a ghoradh. Sin é an méid. Ghread leis aríst
Rinne sé a ghealltamas fíor ina dhiaidh sin
Rinne sé ól — d'ól sé go leor
Rinne sé ól, agus bhí sé ag imeacht ag sclaibéireacht agus ag sceaimhínteacht, agus ag cur achrainn ar chuile dhuine. Is uaidh a theastódh an iarraidh go géar!
Ól an bhainne a rinne sé. Is measa é ná cat bradach
Rinne mé codladh aréir — chodail mé aréir; chodail mé go maith aréir
Is beag a chodladh a rinne mé chor ar bith aréir. Níor tháinig isteach dhíom nó go raibh sé ina ghairm na gcoileach
Rinne sé ithe ar chaoi ar bith — d'ith sé go leor
Rinne sé imirt ó mhaidin! Dar príosta rinne
Rinne sé é féin a únfairt ar an talamh
Rinne sé útamáil eicínt nó gur leag sé a raibh ar an mbord
Rinne sé magadh dar mo choinsias!
Rinne sé caint mo léan!
Rinne sé casaoid (clamhsán) nuair a chonaic sé an rud sin
Nach é a rinne an fheadaíl!
Rinne sé méanúch — lig sé méanúch
Rinne sé cnead (osna, broim, tufóg, ruagán, taosc (bhuinní), srl.) — lig sé
Rinne sé spaisteoireacht inniu — siúlóid
Rinne sé craos le ar ith sé. Tá sé mórthráthach
Rinne sé a chuairt — d'fhan sé scaitheamh maith istigh againn (agaibh srl. ar cuairt)
Rinne sé a chuairt. Níl sé mórán le uair imithe
Rinne sé an Nollaig ann anuraidh. Is fadó cheana nár thaobhaigh sé iad
Bhí a anam chomh dubh le gual ceardchan ach má bhí féin, ba chuma sin, rinne sé an aithrí
Rinne sé carghas nuair a chonaic sé an bainne dhá dhórtadh. Ba mhór an carghas é freisin
Rinne sé grá dia
Rinne sé chuile shórt ach an ghnaíúlacht muis
Muise tá a fhios agat go maith nach í an chuibhiúlacht a rinne sí ná tada dhá shórt. Mo léan géar, fuair tú amach é
Rinne tú do chríonnacht nuair a chuir tú an t-aon a hairt sin uait. Dhá bhfaighinnse titim imeartha, chniogfainn istigh in do ghlaic í
Rinne sé faillí
Rinne sé cluain — chuir sé cluain ar dhuine eicínt; bhain sé mealladh as duine eicínt; rinne sé rud mealltach eicínt
Rinne mé dearmad air sin
Rinne sé intinn eile — shocraigh sé rud eile a dhéanamh; shocraigh sé a mhalrait de rud a dhéanamh; d'athraigh sé a intinn
Má dúirt sé é sin rinne sé bréag
Ná cuir a mhilleán air. Ní hé a rinne é leis an gceart a dhéanamh, ach an dream thiar
Rinne sé soir le cóir é (bádóir ar an bhfarraige)
Rinne mé siar go C. in imeacht leathuaire é
Rinne sé an-amhrán faoi Sh. Mh. Th.
Rinne sé teach (cró, cathaoir, nead, claise, fear bréige, tobán, gad srl.)
Rinne sé clann — chiontaigh sé le bean