Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: sáith

→ feadhnach

Thug sé feadhnach dom agus taoscán fuisce ann. Sin í clár na fírinne dhuit! 'Ara céard atá anseo,' adeirimse. 'Níl aon ghloine agam,' adeir sé. 'Ól foracún agus nuair a bheas do sháith agat sín agamsa é'

→ cailimhineog

Bhí an oiread tairt air agus gur scríob sé an chailimhineog de linn atá taobh istigh de chlaí ansin thiar ar thalamh J. Ph., agus d'ól sé suas a sháith dhi. Dheamhan a raibh sé d'fhoighid ann fanacht go bhfaigheadh sé deoch tigh Ch.

+

→ baile

Má chastar muintir bhaile na gortan aniar chugainn, is gearr le dhul orthub an méid sin. D'íosfaidís siúd an tsáith Mhuimhneach

TUILLEADH (1) ▼

Dhá gcloiseadh an dream atá sa mbaile é seo, chuirfeadh sé a sáith iontais orthub — an dream atá sa ruta arb as muide

→ bealach

Tabharfaidh sé a sháith go binn don ghasúr sin an bealach a dhéanamh, arae níl aon éitir ann — níl aon neart sa ngasúr agus claochmóidh an t-aistear é.

→ coraice

Tabharfaidh coraice dhubh na bliana a sháith le déanamh dhó — ní sháróidh sé dubhluachair na bliana.

→ cráisiléad

Má phósann sé an cráisiléad siúd, dar fia, ní mór dhó airgead lena tógáil. D'íosfadh sí siúd an tsáith Mhuimhneach, 'sé sin, mura bhfuil sí fhéin agus a cosúlacht in aghaidh a chéile.

→ bolstaic

Má phósann sé an bholstaic siúd, gheobhaidh sé a sháith den tsaol. Ó, cuirfidh sé a pheiriachaí dhe má mhaireann sí i bhfad.

→ breá

Má ghéilleann tusa do Mháire bhreá, gheobhaidh tú do sháith de na bréaga.

→ aer

D'íosfainn an t-sáith Mhuimhneach anois muran athrú aeir a rinne dhom é

+

→ buail

Bhuail bradán nó breac mór eicínt mé ach níor fhéad mé a sháith ligin a thabhairt dó.

TUILLEADH (1) ▼

Pé ar bith cén daol a tháinig air an lá faoi dheireadh, d'fhága sé an gort agus bhuail sé soir tí E. de ghorta gharta gur ól sé a sháith go binn ann.

→ buta

Fuair sé a sháith go binn le déanamh agus an buta a iompar go teach.

→ aire

Tá a sháith le déanamh aige agus aire a thabhairt dhá ghnaithe

→ éirigh amach

Ba dheacair a sháith éirí amach a thabhairt dhó tamall, ach thit an driull ar an dreall ar fad air le gairid (driull ar an dreall = trioll ar an treall)

→ airde 2

Tá sé a sháith airde.

→ ardaigh ar

Ní bhfuair mé mo sháith le déanamh ariamh ach an máilín sin a ardú orm fhéin.

→ fiannach

Is seanghnás fiannach é sin sa tír seo. Ach tá an aos óg ag ligean as. Níl suim ná suaiméad ag na daoine óga i rudaí mar sin. Is cuma leofa é ach a sáith báire a fháil.

→ flasach

Tá sí an-fhlasach. Bhí stróic mhór leithid inti chuile lá ariamh. M'anam muise d'ailí, go mb'fhéidir go bhfuil sí ag fáil a sáith le déanamh agus maireachtáil ach an oiread le duine

→ imigh as

Má bhíonn tú chomh himithe as sin i gcónaí, is trua don bhean a phósfas tú. Beidh a sáith den tsaol aici ag iarraidh smaise a chur ort

→ imigh le

Chuir sé a sáith iontais ar chuid mhaith daoine an lá a d'imigh sí leis

→ imní

Tá mo sháith imní orm agus ceart agam air — tá mo dhíol imní orm agus a údar agam

→ ionadh

Chuir an scéal sin mo sháith ionaidh orm (mo dhóthain, mo dhíol, mo dhá dhóthain, mo dhóthain go mór d'ionadh, lán mo chraiceann d'ionadh; mo sheacht sáith d'ionadh, mo sháith go maith ionadh, lán mo chruite d'ionadh, leithead mo dhroma d'ionadh srl.)

→ isteach

Beidh a sháith don tsaol ag an gcliamhain isteach mar tá an t-athair luath láidir drochmhúinte fós — an fear a phósfas isteach sa teach ann, is fear i dteannta é mar tá an t-athair láidir agus olc fós agus beidh sé in éadan an chliamhain go síoraí

+

→ ith

D'íosfadh sé an tsáith Mhuimhneach — tá an ghearradh gionach ina bholg; tá an-ghoile aige

TUILLEADH (5) ▼

Diachta Dé dhuit nach bhfuil do sháith ite agat feasta — tá sé thar am agat do sháith a bheith ite agat; tá tú ag ithe le fada, agus níl do chuid ite agat fós

Is beag é do sháith le n-ithe

Is mór é do sháith le n-ithe — is mór é do dhíol srl. (sáith = Achréidh; Gnó Bheag agus Gnó Mhór díol, dóthain, ó Ghaillimh siar)

Ní choinneodh Muileann Phalmer a sháith le n-ithe leis — muileann plúir i nGaillimh

Má tá sé ag tabhairt uaidh, ní cheal a sháith le n-ithe é (dúradh le gamhain) — má tá sé ag dul ar deireadh nó ag imeacht as, ní hé an t-údar atá leis nach bhfaigheann sé a dhíol beatha

→ lón

Is olc an lón duit an méid sin, más leat an lá a chaitheamh ar an aonach — níl do sháith airgid ann le dola an lae a chur thart

→ foighid

Ní bheadh foighid ná fuireach ort go dtéiteá ar páí. Is maith drogallach anois thú. Fuair tú do sháith di is cosúil. Múinfidh sin thú. Múineann an saol daoine. 'Sé atá i riocht

→ fulaing

B'fhearr dhuit cois na leabthan a fhulaingt dom nó go sáithe mé isteach as a cloigeann í

→ fuílleach

Fuair mé mo sháith agus fuílleach ann

→ fáscadh

Bhris an fáscadh faoi orm, agus ní bhfuair mé mo sháith le déanamh ariamh ach an bord a choinneáil amach díom nó gur leag mé ar an ngarraí é. Dhá mba in Ard Ch. an U. a chlisfeadh sé, bhí mé in mo chleith.

→ fód

Lonnaíodh sé ansin, agus ná cuireadh rud ar bith as é. Sin é fód an tsáith dhó. Tá an saol ag féithiú leis ó chuaigh sé ann

→ fuar 2

B'fhuar a labhair sé ar an gcarr inniu liom. 'Shíl mé go dtabharfainn anoir ar feadh na seachtaine é,' adeir sé, 'ach bhí mo sheacht sáith le déanamh agam thairis'

→ danra

M'anam má tá tú ag mianadóireacht sa ngarraí P. go bhfuil do sháith den tsaol agat. An bhfuil sé chomh danra anois agus a bhíodh sé fadó. Chaith mé féin agus T. seachtain ag casadh fóidín baic ann agus ba beag nár chinn sé orainn. Bhí na lántaí ag lúbadh ann le teann fórsa

→ deargán

Tá na fataí atá againne i mbliana ina ndeargáin as éadan. Facthas domsa nuair a bhí mé dhá gcur, nach raibh na síolta ródhearg chor ar bith. Ach nach é an cás céanna é. Is beag an locht iad na fataí dearga dhá mbeadh a sháith ag duine díobh.

→ dearóil

Tá sé ag coinneáil dearóil go leor an duine bocht. Bhéarfaidh an geimhreadh seo a sháith le déanamh dhó. Dar príostaí bhéarfaidh

→ deas 1

'Sé a bheadh deas air, dhá bhfaigheadh sé a sháith le n-ithe. Ach sin é an buille! Céard a choinneodh a sháith le n-ithe leis. D'íosfadh sé siúd an tsáith Mhuimhneach

+

→ de

Tá a sháith go binn aige den mhóin anois — tá sé tuirseach di nó tuirsithe aici

TUILLEADH (1) ▼

Déanann sé a sháith den chumadóireacht ar aon chor

→ deil 1

Tá mise ar deil anois. Téadh muid abhaile. Tá mo sháith pórtair ólta agamsa ar chaoi ar bith

+

→ dia 1

Ná raibh Dia leat anois a Ph. Bh., murar thug mise do sháith go binn duit!

TUILLEADH (1) ▼

Fuair muid a (ár) sáith fhéin den anachain, ní ag ceasacht ar Dhia é

→ diaidh

D'éirigh sé as an nathaíocht sin. D'fhága sé ina dhiaidh í. Níl a fhios agam nach bhfuair sé a sháith di. Bhí sé ag tarraingt an iomarca síomálachaí air féin lena chuid dea-chainte. Is maith an bannaí ar an teanga a mhic ó, corrchniogaide a fháil

→ Domhnach

"Domhnach Chrom Dubh, lá na Móna agus Lá Fhéil Muire Mór thall sa bhfómhar: trí lá a bhfaigheann an bodach a sháith le n-ithe" — deirtear é seo

→ dona

Dona go leor mo choinsias! Tá do sháith ar t'aire

→ donacht

Tá Seán bocht ar dhonacht (deirtear mar seo scaití é gan a ar bith fearacht ar fheabhas). Beidh a sháith le déanamh aige agus a theacht as chor ar bith

sáith (50+)