Foclóir Mháirtín Uí Chadhain
bris amach
in árachaigh a chéile; an brachán a bheith dóirtithe, in oighear an chochaill.
+
Tá siad briste amach le chéile le scaitheamh
Cáide briste amach iad?
TUILLEADH (4) ▼
Bhris siad amach le chéile tá cupla bliain ó shin faoi seanchosán atá ar chuid Sheáin.
Ní féidir go bhfuil siad briste amach le chéile aríst: shíl mise go raibh siad ina dhá gcuid déag le chéile i nDomhnach.
Cén t-údar briseadh amach atá acub anois.
Má tá siad briste amach fhéin, níl ag aon duine eile a dhul eatarthub.

bris amach in iontrálacha eile (36)

 
Téirigh ag an dochtúr leis an taobh sin agat faitíos na timpiste. Deir tú go bhfuil an phian ag smearadh amach. Sin dea-chosúlacht. Deir siad má smearann an phian gur comhartha é nach bhfuil aon easna briste. Ach ní bheadh a fhios agat. Is fhearr a dhul roimhe in am
 
fios
Thug sé an tír soir amach air fhéin ag iarraidh fios a fhortúin. Ach ba ghearr go raibh sé sa mbaile aríst agus a leathsciathán briste
 
Ní iarrfadh sé go deo ach ag deismínteacht timpeall tí mar sin. Tá sé an-stuama ceart go leor, ach caitheann sé a shaol ag cipiléireacht agus ag déanamh rudaí nach mbíonn call ar bith leo. Rinne sé teach nua cupla bliain ó shin agus chuir sé an oiread freigisí istigh ann agus nach raibh an oiread áite fágtha aige ann sa deireadh agus go suífeadh sé síos! B'éigean dó tosaí dhá mbriseadh agus dhá gcaitheamh amach aríst ar ais
 
Coinicéar mhór aniar ó sheanchladaí í, a tógadh ar bhairnigh agus ar chnuasach cladaigh. Nach bhfuil an oilltiúlacht ag briseadh amach thríthi!
 
bannaí 1
Ní chuirtear gliomach ar bith sa bpota taisce gan bannaí a chur air — a chrúib a bhriseadh — agus ní fhanann aon éitir ann uaidh sin amach.
 
beann
Tá binn an tsleáin briste amach ón dúid
 
Mhaithfeá do Dhia gan a bheith ag éisteacht leis an seanbhollaire sin thíos ag gleo agus ag glaomaireacht thiar sa seomra. Séard a bhí le déanamh leis, an tsráid amach a thabhairt dó agus a smut a bhriseadh, dhá mbeadh rún aige fanacht den bhuíochas.
+
bruach
Bhris bruach beag faoi agus cuireadh amach i ndiaidh a mhullaigh é — mar a bheadh tulchán nó tortáinín beag
TUILLEADH (3) ▼
Briseann a bhéal amach agus tagann bruachannaí air i gcónaí an t-am seo bhliain.
Tá mianach bog eicínt i chuile dhuine den dream sin. Muran bruachannaí ar an mbéal é, is briseadh amach agus neascóideachaí agus goiríní é.
Níl aon uair ó gortaíodh mé fadó nach mbriseann mo bhéal amach agus nach ndéanann sé bruachannaí, má fhaighim tsiocair fuaicht ar bith.
 
anam
M'anam ná raibh ag an diabhal, mura dté tú amach in éadan do ghnaithe agus nach bhfágfaidh mé cnáimh in do chorp gan bhriseadh.
 
'Siad na goiríní sin an antlás atá ag briseadh amach thríd — duine amplúch a raibh goiríní air
 
fleasc
Tá fleasc eicínt air seo thíos le seachtain. Briste amach leis an gcailín atá sé. M'anam gur chuala mé go raibh an brachán dóirthe
 
An té atá ag ceannacht uibheachaí, is minic a gheobhas sé cuid nach mbeidh folláin. Ní móide go gcreidfeá mé faoi seo, ach an t-am a raibh mé i Sasana fuair mé ubh le mo bhéilí lá ann, agus nuair a bhris mé í, deir tú leis an éan a léim agam (chugam) amach!
 
fuath
Chaith siad sin an an tsíoraíocht mór le chéile ach tá siad briste amach anois. Ní bhíonn grá dhá mhéid nach mbíonn fuath dhá réir
 
Bhris an fáscadh faoi orm, agus ní bhfuair mé mo sháith le déanamh ariamh ach an bord a choinneáil amach díom nó gur leag mé ar an ngarraí é. Dhá mba in Ard Ch. an U. a chlisfeadh sé, bhí mé in mo chleith.
 
Seo níl aon ghnaithe agat fruch frach a theacht ort ar aon chor. Tá an mhísc déanta anois. Buail isteach go dtí é agus abair nárbh é do chionn tsiocair é, ach go ndeasóidh tú dhó é. Is fhearr sin ná a dhul dhá cheilt air. Gheobhaidh sé amach ar aon chor gur briseadh é. Níl an oiread foscadh sa té a bhris é agus go bhféadfadh sé a bhéal a choinneáil ar a chéile. Inseoidh sé sin don tír é. Is claibín muilinn ceart é
 
daoire
Tá na beithígh réidh le daoireacht i mbliana. Deir siad go bhfuil an galra eile sin briste amach aríst i Sasana
 
Faraor ghéar dheacrach nach mbriseann sé a smut leis. Ní beo é gan a bheith ag iarraidh a dhul amach
 
deilbh 1
An Crann Deilbh: "de mhaidí coille a dhéantaí iad. Chaití a dtomhais le riail le fad áirid a bheith iontu agus leithead áirid sna maidí trasna. Dhá chuaille a bheadh ann agus dhá mhaide trasna. Rinne P. M. Mh. ceann acu dhúinne anseo. Níl a fhios agam cá'il sé anois: ag imeacht i chuile áit a mbíonn deilbh le déanamh. Tá sé chomh maith dhúinn anois sneachta a chaitheamh ar a lorg chreidim. Ní deilbh a dhéanfas muide go brách aríst. Ní bheadh na gearrchailí sin in ann aon deilbh a dhéanamh …" Cur síos an tsnátha ar an gcrann deilbh (nó crann deilbhe; tá an dá leagan aige) "an dá chuaille a chur ina seasamh ansin le balla: ceann ag corr na fuinneoige agus an ceann eile tuairim is ag giall an dorais. Ní bheidís chomh hard leis an áiléar sin baileach. An dá mhaide trasna a chur suas orthu: ceann in íochtar agus ceann in uachtar agus iad ag dul isteach iontu in eangaí mar a bheadh leaba. Bíonn rungaí ar nós dréimire sa dá mhaide a bhíos ina seasamh ar a n-éadan: an t-éadan de na cuaillí a bhíos leat. Bíonn buimbiléad tuí ar an urlár agus dhá cheirtlín shnátha air, i riocht is nach mbeidh an snáth ag dul ar fud an tí ort. Ní dhéanfadh sé cúis duit tointe fada na hóinsí a bheith agat! Ansin tosóidh tú ag cur an tsnátha síos ar an gcrann. Crios a dhéanamh an chéad uair. Comhairfidh siad an oiread seo banláí (bandles) den tsnáth — an méid banlámh a bheas le dul san uige (/ɴ′eɡ′ə/) sin. Cuirfidh siad síos an snáth sin ar an gcrann agus beidh siad dhá chur sin síos choíchin nó go mbeidh a ndóthain thíos. Tosóidh siad ar an bpionna (runga) íochtair ar an taobh seo — taobh na ciotóige — agus tabharfaidh siad leo suas é ar na pionnaí — dhá chur orthu ar fiar — ach gan snaidhm ar bith a chur air ar an bpionna, nó go dté siad go barr. Anonn trasna ansin agus anuas ar an deis chéanna ar an taobh eile ó runga go runga go dteaga siad go talamh. Anall trasna go dtí an áit ar thosaigh siad agus ar ais aríst ar an gcaoi chéanna, nó go mbeidh deireadh na gclannaí thíos. Bíonn dhá phionna dhéag suas ar airde na maidí. Scaití bheadh agus tuilleadh. Féadfaidh siad tuilleadh rungaí a chur ann de réir (léar adúirt sé) mar a fheilfeas dóibh. Tugtar céadta sa deilbh den uige léar (de réir) mar is maith leat leithead a bheith ann. Féadfaidh siad hocht gcéad (snáth) nó seacht gcéad a chur ann. Mura mbeadh ann ach seacht gcéad, ní bheadh aon leithead ag an snáth nuair a bheadh sé deilbhthe. Beidh leithead ag hocht gcéad. Nuair a bhíos an oiread seo clannaí thíos ar an gcrann buaileann siad sreangáinín ar an méid sin. Céad a bheadh ansin. Beidh farasbarr leithid san éadach léar (de réir) mar a ghabhfas céadta ar an gcrann. Féadfaidh tú deilbh dhá shnáth a dhéanamh nó dhá shnáth dhéag nó scór má thograíonn tú. Chonaic mé chaon chineál acu. Bíonn chúig chlannaí fichead i chuile chéad. Ní foláir fios a bheith agat cé mhéad céad ann shula bhaineas tú den chrann deilbh é. Nach in é an fáth a gcuirfidh tú síos air é. Comhairfear na clannaí amach ina gcéadta. Beidh an bhean nó an fear atá ag deilbh ag siúl i gcónaí i gcónaí. Ní fheilfeadh dhuit aon bhuille marbh a ligint in do chuid oibre dhá mbeifeá ag deilbh. Is maith an píosa de lá a chaithfeá ag deilbh giota. Sa ngeimhreadh bheifeá an lá leis ar fad. … Nuair a thógtar anuas den chrann é, bíonn an-fhad ann. Bhuailfeadh tú snaidhm nó crios ar chaon chloigeann dhe ansin, agus déanfaidh tú suas ina throisleáin é mar a bheadh gruaig mná ann go díreach. Sin í an uige. Tá sé faoi réir ansin le dhul ag an bhfíodóir … Gan amhras is aon tsnáth amháin a bheas ann. Dhá mbriseadh an snáth sa deilbh, ghreamódh sí ar an bpointe den chuid eile den tsnáth é. Chuirfeadh sí snaidhm air … " (Giota faoi dheilbh shnátha a fuair mé ó m'athair. Rinne sé féin an obair go minic)
+
Shíl mé go mbeadh sé ina ghleadhradh cheart. Bhí T. ag cur goití air fhéin, agus ag síneadh na lámha, agus níor thaise don fhear thall é: bhí sé ag caitheamh corrsmugairle tirim amach agus ag cur cor ina bhéal. Agus ar ndóigh bhí an chosmhuintir ann ansin, agus iad féin líofa chuig tosaí. 'Sé an faitíos is mó a bhí ormsa go mbrisfidís a raibh sa teach. Murach sin, níor mhiste liom dá mbeidís ag bualadh tuí shrathair ar a chéile go ceann seachtaine. Ach shuaimhnigh siad ar an toirt ina dhiaidh sin, théis an scanradh a bhí orm féin. Is minic doicheall mór ar bheagán fearthainn mar adúirt an ceann eile
TUILLEADH (3) ▼
An bhfuil a fhios agat cá ndeachaigh mé ag briseadh leicín an doichill aréir: suas tigh Mh. Shíl mé go gcaithfeadh sé amach mé ach diabhal caitheamh. Buntsuáilceach go leor liom a bhí sé shula d'imigh mé
Bhrisfinn leicín an doichill aige dhá mb'fheasach dom go bhfaighinn amharc ar an inín siúd nach gcorraíonn amach. Deir siad gur mór an áilleacht í. Ní fhaca mé ariamh í, agus tá mé i ndiaidh a feiceáil i gcónaí. Nach mór an feall nach bhfuil aon teacht i láthair inti. Bheadh candáil ar a leithide anois. Tá cailíní deasa na tíre scuabtha go Sasana
Is gearr gairid go mbrisfidh mise leac an doichill ag an sáirsint seo thíos. Buailfidh mé iarraidh ar dhoras an bheairic agus déarfaidh mé form dole a chur amach agam nó troid. Tá mé ag breathnú ar dhaoine agus iad ramhraithe le dole le trí bliana. Dar mo choinsias, ní bheidh mise ar deireadh níos mó ach an oiread le duine
 
Fuair tú amach an té a bheadh in ann cnónnaí a bhriseadh — fear nach bhfuil fiacail ina dhrandal
 
dreach
Ná bac le fear Achréidh a mhic ó. Breathnaigh chomh bláfar agus a bhíos siad. Diabhal mé go bhfeicfeá na fataí ag gáirí agus an ghabáiste ag briseadh amach ina ndreach. Ach m'anam nach bhfeicfidh tú ag briseadh amach i ndreach Mh. Bh. ach gearbaigh agus neascóideachaí agus salachar rásúir agus easpaí agus chuile rud is measa ná a chéile
 
Tá drúcht goiríní briste amach thríd — brat nó cora de ghoiríní beaga ar dhuine. D'fheicfeá go minic ar pháistí iad. Ní bhíonn siad chomh mór leis an deilgnigh ach go mbíonn go leor acu ann
 
Rinne sé dubhní air féin. Chuir sé nimh i gcois leis agus b'éigean a baint dhe anuas ón dúid. B'fhearr leis sin féin ná a dhul amach sa mbriseadh aríst. Nach dalbaí an áit é cogadh go bhfóire Dia orainn!
 
dána
Níl cladaí dána ar bith amach ansin ar ghualainn na háite seo. Tá lom trá ann: tránnaí móra míne fad t'amhairc uait, agus bréidíní farraige ag briseadh orthu. Is mór an áilleacht iad sa samhradh
 
dán
Má tá i ndán is go bhfuil briste dhi aríst (tiúb rothair), caith amach san aoileach í. Sin é eile a bhfuil de mhaith léithe. Shíl mé agus a ndeachaigh de chaoi aréir uirthi nach dtabharfadh sí uaithi go cheann píosa
 
Ba ghearr briste amach iad an t-am a ndearna siad mór le chéile aríst. Tá siad mór ó shin. Gheobhaidh tú bainis orthu lá ar bith feasta. D'éireodh dhuit. Nach col ceathar dise thú?
 
Tá an díleá ceart ar an duine bocht ó phós sé. Cailleadh cliobóg de chapall bhreá air. Bhí bó bhainne tachta sa gcró roimhe maidin. Ní fhanann lao ná gamhain aige nach bhfuil an bhail chéanna orthu. Thug sé leathcholpa dheas a bhí aige anuas ar an mbarr garbh oíche roimh an aonach anuraidh, lena cur siar lá arna mhárach. Dheamhan pínn de chúig phunt dhéag airgead nach bhfaigheadh sé uirthi. Ar a dhul amach dó ar maidin, fuair sé sínte san iothlainn í agus a cois briste. Leag sí claí na hiothlann agus thit brúisc uirthi féin dó (de). Thug sé fear cnámh aici agus dheasaigh sé í, ach ní raibh aon bhiseach ag teacht uirthi ina dhiaidh sin. Mharaigh sé sa deireadh í
 
dóigh 1
Boss réidh go leor é. Mura bhfeiceadh sé thú ag déanamh dóighe den scéal ar fad ní abródh sé tada. Bhí mé féin agus M. Bh. ansin thiar anuraidh ag baint chlocha reatha i ngarraí D. Shuigh muid síos agus na piocóideachaí caite uainn againn. Diabhal easna dhó nár théaltaigh aniar, agus ní fhaca muid ariamh ariamh é, gur rug sé ceart críochnaithe orainn. Meas tú céard a rinne sé: a dhroim a thabhairt dúinn ar an toirt … Chaithfeadh sé T. Mh. a bhriseadh. Rinne sé sin dóigh dhó (dhe) amach is amach. Fear ar bith a leagadh an bara uaidh os a choinne agus a chuireadh péire uillinneachaí air fhéin ag dradaireacht le chuile bhean a théadh thart an bóthar
 
Bainfidh tú amach é má théann tú dhó chomh dúshlánach sin dó, ach ní bainte amach a bheas sé agat ach briste — briste ina mhíle píosa
 
Rachaidh mé faoi daoibh go mb'fhurasta cur ag D. san am a raibh an L. réidh leis. Bhí mónógaí allais ag briseadh amach ar a bhaithis, agus ba gheall le braillín de bhraillíní S. N. an ceannaghaidh a bhí aige