Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: déan as

→ faitíos

As faitíos a rinne sé é — de bharr faitís

→ fearacht

Ní bheidh T. fearacht Mh. ag imeacht ag sceidínteacht leis an rud. Déanfaidh sé as láimh é, déanfaidh sin

→ fearann

Rinne sí cheithre leith den cháca, agus thug sí dóibh é: fearann an duine. Níor bhain sí fhéin oiread agus an bhearna bhruite as. Dheamhan é muis. Ba mhór an trua iad ar aon chor: lucht bóthair agus bealaigh

→ feire glinnte

Thug J. amach an láirín agus é ag dul suas go F. 'Ní fré chéile a chacfas sí seo,' adeir sé, ag déanamh gaisce aisti. 'Fan go bhfeice sibh mise ag dul soir an bóthar sna feire glinnte uirthi'. Dheamhan dhá choisméig a ghabh an capall nó go raibh bualtrach déanta aici!

→ fobhairne

Bhí mé uair ag fanacht le fear fobhairne a chuirfeadh an churach siar a chúnamh dhom, ach diabhal duine a bhí ag teacht. 'Buailfidh mé fhéin faoi,' adeirimse faoi dheireadh agus faoi dhó. 'Rinne mé cheana é gan fear fobhairne ar bith.' Ach m'anam má rinne nárbh é an lá sin é. Dhá mbeadh breith ar m'aiféala agamsa agus mé leath cuain choinneoinn stuaim ar an bhfoighid, agus ní chorróinn as an áit a raibh mé. Bhí farraige ghártha ann agus an sruth i m'aghaidh

→ friochanta

Tá sé chomh giorraisc lena bhfaca tú ariamh. Chreidim dheamhan neart aige air. Bhí sé ag obair in éindí linne nó gur buaileadh síos é. An tinneas a rinne chomh friochanta é sílim (cantalach, mífhoighdeach). Tá sé as a shláinte

→ fágtha

Ní fhaca tú aon duine ariamh ba fágtha a bhí an oíche sin ná mise. Bhí mé amuigh i lár an chriathraigh bháite, an oíche chomh dubh le pic, agus mar bharr ar an dathúlacht an t-ocras ag teannadh liom. Shíl mé nach ndéanfainn eolas choíchin as.

→ fáinne

Tá sacghadhair fút ar chaoi ar bith. Níor chomaoin dóibh a dhul i mbarr do chúig ort — cúig do láimhe dhéanta srl. B'fhéidir go gcaithfeá rud eicínt astu (.i. go mbeadh mámh eicínt in do láimh chártaí) … Fáinne óir ort! Mo chuach ansin thú! Tá banríon Hairt ina leannán agat, ach dar príosta d'fhóin sí dhuit an babhta sin.

→ fánaíocht

Éirigh as an bhfánaíocht agus déan buille eicínt maitheasa feasta choíchin. Ach níl fír na maitheasa ionat

→ cantaireacht

Dá smuintínn (smaointínn) in am orm féin, ní dhéanfainn ceann ar aghaidh chor ar bith, ach d'fhanfainn go sroichfeadh an chantaireacht mé. Ansin, b'fhéidir go dtitfeadh liom abhras eicínt a bhaint as an gcaint.

→ caomhúint

Chuaigh fear thart anseo an bhliain cheana agus é gléasta mar a bheadh tincéara ann. Ar a chaomhúint a bhí sé i ngeall ar bhean bhocht eicínt a robáil agus a mharú thart síos. Dheamhan duine beo nach gcuirfeadh sé dalladh púicín air. Siar faoi Chonamara in áit eicínt a rugthas air as a dheireadh agus cuireadh príosúntacht lena ló air. Má cuireadh fhéin, ba mhaith an oidhe sin air, ná ar aon duine eile a dhéanfadh a leithide de chleas.

→ ceal 1

Níor thug sé dhomsa ach an méid sin de leide, agus déan do rogha ceal di thú fhéin. Ní fhéadaimse mórán abhrais a bhaint as an scéal ar aon chor. — bain thusa do rogha abhrais as

→ cinnireacht

Mura bhfuil de chinnireacht orthub muise, ach a ndéanfaidh Mac Th. Uí Mh. orthub, éirídís as, arae ní dhéanfaidh siad aon ghnaithe — urlámh, ceannús ceann, treoraíocht, comhairle.

→ cleite

Nach bocht nach mbeadh sé ag déanamh gaisce as na Céidigh agus gurb iad an cleite is fhearr ina sciathán fhéin iad.

→ coilgneach

Nach í an eorna a bhíos cuileach coilgneach thar an gcoirce. Is suarach an t-ionadh gur aisti a déantar an braon broghach fhéin — tá coirce mín seachas eorna. Ní iontas ar bith gur as eorna a déantar poitín (an braon broghach — tús an phota, na féans. Tá sé láidir agus borb thar an gcuid eile. Deir siad gur nimh é)

→ coinicéar

Ní raibh rith searraigh fhéin le déanamh aige ó dhúisigh muid é go raibh sé sa gcoinicéar, agus ba é ár ndúshlán é a chur aisti sin.

→ coirpéis

Rinne sé fhéin an choirpéis, ach b'éigean dó a dhul i gcostas leis an gceann. Siúinéara aniar as G. a bhí aige lena chur suas.

→ comhfhios

Níl aon cheo dhá ndéanann duine as bealach, i ngan fhios ná i gcomhfhios, nach bhfuil scríofa síos ansiúd ar leabhar an chuntais, agus dúshlán aon duine dallach dubh a chur ar Dhia. Siúd í an chúirt nach nglacfaidh na bréaga, a mhic ó.

→ corradh

Tá sé corradh ar leathchéad míle as seo don Ch. agus shiúil mo sheanmháthair chuile mhíle coisméig dhe ina cosa boinn! Siar go gceadaíodh sí cailleach luibheannaí a chuaigh sí. Is beag a dhéanfadh anois é. Dheamhan aon duine!"

→ cuideáin

Sin gabhar cuideáin, pé ar bith cérb as ar thriall sí. Ach ní bheadh an saol suas le na gabhair sin. Déanann siad imirce chuile phointe, agus ní cheansódh a bhfaca tú ariamh iad.

+

→ círéabachaí

Ní bhaineann sé fada ná gearr as éadach go ndéanann sé círéabachaí dó.

TUILLEADH (1) ▼

Breá nach ngearrann tú an cáca as a éadan agus gan a bheith ag déanamh círéabachaí mar sin di? Cé íosfas an mionúch sin i do dhiaidh?

→ bannaí 1

Tá bannaí dhá bhliain air agus má dhéanann sé aon cheo as an mbealach ar an bhfad sin, tiocfaidh sé daor air.

+

→ bealach

Níl le déanamh ach fanacht as a bhealach go lige sé faoi aríst.

TUILLEADH (4) ▼

Má bhain sé punt dhíot, scáth a ndearna sé dhuit, bhí sé go mór as bealach leat.

Tá tú as bealach leis an mbó. Iarr deich bpunt agus b'fhéidir go ndéanfainn tairiscint eicínt ansin, ach má sheasann tú ar an airgead sin, is leat fhéin í go ceann scathaimh eile. (margadh dhá dhéanamh ar aonach)

Dhá fheabhas é leis an bpeann, bhí sé leithphínn as bealach ina dhiaidh sin. Fuair sé leithphínn le cois ann nuair a rinne sé suas é in athuair.

Níl rath ná ríocht leis ag déanamh suas cuntais. Bíonn sé go leor as bealach i gcónaí.

→ bealaíocht

Is beag an bhealaíocht atá ag an tír, agus tá déanamh dá huireasa acub. Ach nuair a bheas sclamhairí de pheataí ann, is mian leob bealaíocht a bhaint amach as do chreatlaigh. Ach deirimse leatsa, go mbainfear as an gcleachtadh sibh feasta. Tá feoil ródhaor anois le í a choinneáil libhse.

→ beanna

Shíl mé dheamhan mo bheanna a thabharfainn liom go deo saor slán as. Bhí an teach ina bhruín chaorthann, agus chuile dhuine sa mullach orm péin nach ndearna tada.

+

→ beart

Níl beart ar bith ab fhearr a dhéanfadh do leithéidse anois i dtús do shaoil agus do mhaitheasa, ná gearrchaile mná a fháil agus pósadh as láimh. B'fhearr dhuit go mór é ná a bheith dhá chuir ar an méir is faide.

TUILLEADH (1) ▼

Is barrúil an beart a d'fhiach (d'fhéach) sé a chur ina shuí, leis an uncail a dhíbirt as an teach. Ní bhíodh iamh air chuile oíche, ach an toirnéis, agus ag déanamh troimpléisc ar fud an tí, nuair a bíodh an t-uncail ina chodladh — ar dhóigh dhe, go raibh an teach síúil! Ach ar ndóigh, bhí a fhios ag an gceann eile go maith céard a bhí dhá dhéanamh.

→ cromnasc

Má imíonn sé aríst as, déanfaidh mise cleas leis — maistín de chromnasc a fháscadh air. Feicfidh tú fhéin air go mbaine sin an t-uabhar dhe.

→ créatúlacht

D'agraigh Dia air é faoi bheith ag déanamh créatúlachta ar dhaoine bochta mar sin. Rinne sé dubhní ar fhéin as a dheireadh.

→ crúbáin

Níl a fhios agatsa anois, le na hiomrachaí sin a tharraingt amach as a n-íochtar. Fágtar crúbáin ansin, agus ní mó ná mé fhéin atá in ann a dhéanta.

+

→ cuaifeach

As na cuaifeachaí a thagas an múr. Chomh luath is a bhíonns an ráig sin caite, déanann sé aitealla go neartaí an gála aríst.

TUILLEADH (1) ▼

Má thagann cuaifeach as calm, níl léamh ar bith uirthi. Báitheadh bád i gConamara, tá blianta beaga ó shin, agus bhí an lá ar áilleacht. Dream a bhí amuigh ag déanamh aeir agus bhuail cuaifeach iad gan aireachtáil agus d'iontaigh sí an bád droim ar ais. Nár ba lúidire an trócaire ar Dhia, dheamhan ar fágadh sa gcomhaireamh ceann acub ach duine.

→ curásach

Ní bhuachfaidh aon duine mórán ar a bhfuil de choirce i nGarraí an Fhóidín i mbliana, arae tá curásach déanta aige as cnáimh éadain.

+

→ beo 1

Ní beo é gan a bheith ag déanamh rud eicínt as bealach; ní bheadh sé beo gan a bheith ag déanamh contráilteachta eicínt (Is iondúla an chéad leagan — "ní beo é")

TUILLEADH (1) ▼

Níor fhan firnéad an bhéil bheo acub liom. B'éigean dom a theacht abhaile asam fhéin, trí mhíle bealaigh. Ach beidh a shliocht orthub: déanfaidh mise an cleas céanna leob uair eicínt eile.

→ beochan

Dheamhan a raibh ann ach beochan beag i dtosach, ach neartaigh sí go raibh sé ina ghála, agus ina ghealstoirm as a dheireadh. Tá mé ag ceapadh go mb'éigean don bhádóir a chuaigh siar taca am dinnéir rith cladaigh a thabhairt dó fhéin. Ní dhéanfadh sé choíchin é in éadan na stoirme siúd.

→ binse

Tá ag teacht faoin mbinse seo. Sílim go ndéanfaidh sé uisce as éadan.

→ biorach 2

'Sé a bhfuil le déanamh agat leis, biorach a bhualadh air go n-éirí sé as an bhfaisean sin.

+

→ bocht 1

Rinne siad créatúlacht ar an duine, chomhuain is a fuair siad a chead, ach d'éirigh an duine bocht ina mullach fhéin as deireadh na cúise (na tiarnaí talúna).

TUILLEADH (2) ▼

Tá sé ag déanamh airgid as éadan agus ina dhiaidh sin fhéin, tá an béal bocht air — tá sin.

'Sé an tsiocair a bhí agam i dtosach, mé a bheith ag biorú claí ar gharraí na bplandaí ansin thiar agus thit spalla ar ucht mo choise. D'fhan mar sin go cheann cupla lá agus rinne sí bracha. Dhá shileadh a lig mé aisti ó shin, ach is bocht an bhail atá uirthi fós.

→ bocht 2

B'fhurasta a aithinte ar an imeacht a bhí faoi go ndéanfadh sé rud eicínt as a dheireadh. Is deacair an seanfhocal a shárú: nuair a théanns bocht go nocht, téann sé go gabháil éadain.

→ borr

Ní dhéanfadh sé tada as bealach murach na buachaillí báire atá d'aon cheird ag borradh leis.

→ breoigh

Níl aon iontas ná nár bhreoigh an chruach sin as éadan agus chomh tais agus a bhí sí nuair a rinneadh í. Is beag nach bhfáiscfeá í, bhí sí chomh fliuch sin.

→ breá

Sin a thomhais ort, céard a rinne an Curraoineach breá aréir ach an tobac a bhaint as mo phíopa agus é a líonadh suas le smúdar móna agus súí, ach gur chuir sé ruainnín beag tobac ar a bharr le faitíos go mbraithfinn tada.

Féach freisin

déan as in iontrálacha eile (50+)