Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: feadhain

Nualitriú Bunlitriú

feadhain

—ainmfhocal, baineann

meitheal

Níl aon fhear ar an bhfeadhain acu is drochmhúinte ná Pádraig dhá dtéití sa gceann sin leis. Tá nimh craite air sin. Níor mhaith dhuit ruibh oilc a fheiceáil air. Teagann cúr lena bhéal

'Sé T. an té is measa liom ar an bhfeadhain acu. 'Sé agus dhá mbeadh an oiread eile ann. Tá an croí mór aige. Dheamhan fear ariamh a rug ar scilling is lú scrupall inti ná é

Ceann feáin (fc. ceann)

deascán, cnuasach, plód, bailiú, líon, uimhir; ar a bhfuaid.

+–

Níl stripe ar an bhfeadhain acu is measa ná mo stripesa. Is gearr go mbeidh a bhfuil de phortaigh inti ídithe. Deich mbliana eile ar a mhéid agus deir tusa ina dhiaidh sin gur roinneadh an sliabh seo díreach! — ar an méid, nó an uimhir stripeannaí atá ann. Deirtear féinn freisin go háirid más daoine atá i gceist

Tá chuile fhata ar an bhfeadhain acu lofa. Bhí a fhios agam sin. An chéad bhéilí céadfhómhair a bhain mé i mbliana, d'aithin mé go raibh siad righnithe. Is beag an dochar dóibh ar scáth a bhfuair siad de thriomach

TUILLEADH (3) ▼

Tá chúig tithe déag istigh ar an mbaile, agus níl teach ar an bhfeadhain acu a d'íoc aon phoor rate fós. Is ar a chruachúis dóibh an baile uilig a chaitheamh amach. Ba cheart a íoc mar sin féin

Ronnachaí ar fad a bhí san eangach. Chuile bhreac ar an bhfeadhain acu. Diabhal mé go sílim go raibh trí chéad aige. Ba bhreá an dola éisc é

Níl garraí ar an bhfeadhain agam nach bhfuil foirgthe mar sin. Dheamhan uabhar i dtada ar chuma ar bith ach i ngeosadáin. Níl ann ach nuair a bhíodh feamainn ghaineamh ag dul idir stucaí go mbíodh an talamh salach. M'anam gur sailí go fada anois é thar éis nach bhfágtar gionnóid shalachair ann

Féach freisin

→ fiann

feadhain in iontrálacha eile (32)

→ fálróid

Tá fálróid mhór ar mhaor. An maor sin a bhí thuas ag S. i bhF. dúirt sé linn thíos ansin anuraidh go mbíodh siúl deich míle air chuile lá, agus lena chois scaití. Tá an domhnaíocht chaorach ansiúd. Agus caithfidh sé aithne chinn a bheith aige ar chuile cheann ar an bhfeadhain acu

→ cinnire

Murach an sórt cinnire a bhí orainn an oíche sin, dhéanfadh muid cat is dá rioball. Dar m'fhocal duit, dheamhan fear ar an bhfeadhain den dáréag Black and Tans a bhí ann a changlódh aon fhata lena luiseag aríst. Ach 'sé an uair a bhí siad sáinnithe againn a fuagraíodh orainn imeacht agus gan drannadh leob.

→ coimhthíoch

Ní raibh duine ar an bhfeadhain den teaghlach sin nach raibh an-choimhthíoch go deo. Dheamhan ann ach go labhróidís leat chor ar bith.

→ coigéal

Báitheadh lán curraigh agus iad ag teacht anoir ó C. ansin fadó. Théis gur beag an coigéal farraige atá ann, d'imigh an clampar air le sruthannaí. Dheamhan duine ar an bhfeadhain acub nár báitheadh.

→ beo 1

Bhí an díleá ar na créatúir. 'Sé a bhfuil beo ar an bhfeadhain anois acub, mac amháin.

→ bodhránach

Níl aon duine ar an bhfeadhain acu nach mar a chéile atá — bodhránaigh bradacha gan meabhair gan gus.

→ aer

Cuireadh in aer chuile fhear ar an bhfeadhain acub leis an mine— hardaíodh nó maraíodh chuile dhuine dá raibh ann

→ buail amach

Buailfidh sé amach chuile dhuine ar an bhfeadhain acub ag coisíocht.

→ anachain

Níor fhága an anachain ceann ar an bhfeadhain acub nár scuab sí léithe, má ba í máthair an áil féin í — cailleadh chuile cheann ar an ál agus an chráin féin ina dteannta.

TUILLEADH (1) ▼

Ní ag comhaireamh na hanachain é, cailleadh chuile cheann ar an bhfeadhain acub.

→ cuir anuas

Níor fágadh duine ar an bhfeadhain acub nár cuireadh anuas — leagadh a raibh ann acub

→ fonn

Bhí na hamhráin ag rith leo sin. Ní raibh duine ar an bhfeadhain acu nach raibh fonn aige

→ dalladh púicín

Ní raibh aon duine ar an bhfeadhain acu sin nár chuir dalladh púicín ar fhear eicínt. Fuair siad an scoth freisin. Bhí buannaíocht eicínt acu, agus níorbh í an bhreácha í

→ dealg

Ón tráthnóna ar leag muid a chuid claíochaí, bhí a dhealg sáite aige ionamsa uaidh sin amach. Chreid sé i gcónaí gur mise an ceann feadhain a bhí ann. Ar ndóigh ní raibh sé ag dul i bhfad amú ach oiread. D'íoc mé ann ag an scoil. Uair ar bith a bhfuair sé deis ar bith orm, 'sé nár lig ar cairde é, ach broicneáil bhuailte a thabhairt dom féin. Bhí an cat mara críochnaithe orainn freisin agus a dhul ag cur araoide ar bith ar a chuid claíochaí …

→ deis

Is beag an deis tógtha atá air féin ná ar aon duine istigh ar a bhaile. Níl aon duine ar an bhfeadhain acu nach bhfuil taobh le leathghabháltaisín gágach

TUILLEADH (1) ▼

Níl duine ar an bhfeadhain acu nach bhfuil an bealach céanna leis: ardnós agus onóir. Chuala mise ariamh é: putóig gan geir nó onóir gan deis. Sin é a fhearacht acu sin anois é. Is iomaí cor sa saol ón am a bhféadfaidís sin cis ar easair a dhéanamh den tír. Ní dhéanfaidh siad níos mó é, dar mo choinsias

→ diaidh

Ní raibh aon duine ar an bhfeadhain acu sin ar chuile thaobh nach raibh buannaíocht eicínt den tsórt sin ina dhiaidh. Shílfeá dheamhan mórán ainnis a bhí iontu, agus ina dhiaidh sin féin, d'éirigh fir thar cionn le chuile dhuine acu … Bail ó Dhia ar do chuid spré. Cá bhfaighidís spré. Ní raibh a leithide acu. Ach bhí siad in ann na fir a fhostú pé acu sin é

TUILLEADH (1) ▼

Rinne sé sin ar fad, agus cuid mhaith leis, ach ina dhiaidh sin féin, ní drochfhear é, don té a bhfuil sé leis. An bhfeiceann tú a mhuintir féin ansin thiar, agus níl duine ar an bhfeadhain acu nach bhfuil teach nua ceann scláta os a chionn, gan sciúrtóig ariamh a chailleadh leis. Thabharfainnse fear maith ar fhear ar bith nach bhfágfaidh a dhuine féin ar deireadh

→ domlas

Sin í an ceann a bhfuil an domlas inti. 'Faraor,' adeir sí, 'nach bhfuil chuile dhuine ar an bhfeadhain acu ag dul san áit a bhfuil sé sin ag dul,' agus í ag breathnú ar an gcorp ag casadh ceann an bhóithrín

→ doscúch

M'anam má bhí tú ansin gur casadh thú i measc daoine doscúcha. Níl fear ar an bhfeadhain acu sin nár chaith tamall le ceird aisteach eicínt. Bhí Pádraig sa ngunna mór. Bíonn S. i gcónaí ag cur caoi ar an uair a bhí sé féin in éindí le hobos Mheiriceá. Chaith an ceann óg tamall eicínt sna báid aeir i Sasana. Deir sé féin go raibh sé os cionn na Gearmáine. Chreidfinn é freisin. Tá sé sách bainte amach le aghaidh rud ar bith

→ drabhlásach

Lig sí a clann fré chéile chun drabhláis, ach d'éireodh di. Ní raibh aon cheann ar an bhfeadhain acu ba drabhlásaí ná í féin

→ drochbhraon

Tá an drochbhraon i chuile dhuine ar an bhfeadhain acu sin

→ drochdhreach

Ní raibh duine ar an bhfeadhain acu sin nach in é an chaoi a raibh siad: drochdhreach orthu. Nach bhfeiceann tú an ceann acu atá ansin thoir ag T. Ch. chomh drochbhreathnaitheach, chomh caite agus atá sí. Ach thiocfadh di sin a bheith chomh crua leis an miotal ina dhiaidh sin. Bíonn dreamanna daoine mar sin ann

→ droim

Ní fhágfaí in aon choláiste faoin domhan é nach gcuirfí droim díbeartha air as, mura i ndán is go gcasfaí i gcoláiste bligeards é go díreach. Bheadh sé ina cheann feadhain ansin (droim díbeartha a chur air: é a dhíbirt, a ruaigeadh, a ionnarbadh, a chur chun bealaigh den bhuíochas)

→ drámh

Tá siad féin íoctha go maith leis anois. Diabhal thiomanta fear ar an bhfeadhain acu nach bhfuil ag fáil a bheagán nó a mhórán pinsean. Ach orainne atá an drámh. D'ith siad agus d'ól siad a raibh againn, agus bhí a (ár) ndóthain boige shíne ionainne lena chaitheamh acu, mar dhóigh de go raibh muid ag déanamh leas don tír. Mo chreach an tír!

→ dubh- 5

Gabhfaidh sé an dubhaois. Ní raibh duine ar an bhfeadhain acu sin nach bhfuair an-tsaol — gheobhaidh sé saol fada

→ déirceach

Daoine déirceacha grádiaúla a bhí i chuile dhuine ar an bhfeadhain acu sin. Ní fheicfidís anó ar dhuine bhocht nó ba chinniúint orthu é. Bhí a shliocht orthu: bhí Dia buíoch dóibh agus chuir sé rud acu

→ dícheannadh

Ar an dá luath is a dtáinig sé i láthair, d'ordaigh sé chuile dhuine ar an bhfeadhain acu a dhícheannadh. Sin é an puicéara a raibh an droch-chroí aige

→ dóigh 1

Mar dhóigh de nach raibh láimh ar bith agatsa ann. Is deas uait thú féin a shaoradh agus chuile dhuine eile a dhaoradh. Ba tú an ceann feadhain orthu uileag

→ dúchas

Níor dhual di muis a bheith mar sin. Chaithfeadh sé go bhfuil sí ag dul in aghaidh dúchais. Ní raibh duine ar an bhfeadhain acu sin nach raibh drochmhúinte anglánta

→ dúnáras

Níor inis sé do dhuine ná do dheoraí ar an mbaile go raibh faoi imeacht nó gur facthas ag dul soir an bóithrín é agus a travelling bag aige. Sin é a gcuid dúnárais sin i gcónaí. Ní chuirfeadh sé sciúrtóg as dóibh a inseacht, ach is daoine coimhthíocha mar sin iad. Ní ligfidh siad tada le aon duine go deo. 'Sé a mbealach é. Tá chuile dhuine ar an bhfeadhain acu ar an gcaoi chéanna — abhus is thall.

→ téigh faoi

Chuaigh chuile dhuine ar an bhfeadhain acu, cé is moite de J. faoin gcionta — ciontaíodh uileag iad