Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: coicís

+

→ deachma

Buaileann ruaigeanna móra tinnis anois é. Dheamhan mórán bliain ar bith, le cúig nó sé de bhlianta, nach gcaitheann sé coicís ar an leabaidh. Ach ní cás dó é chreidim, agus an aois a bhfuil sé: dhá bhliain agus cheithre fichid. Caithfear deachma na slainte a íoc.

TUILLEADH (1) ▼

Is breagh an scéal atá agad: go gcaithfear deachma na sláinte a íoc. Ach ní sásamh mór é sin domsa atá ar chúl mo chinn annsin thiar le coicís, agus mo chuid coirce scrútuighthe cheal a bhainte. Dá mbuaileadh sí mé uair ar bith eile ins an mbliain, ach ní bhuailfeadh, ach go mí-thráthamhail an uair is mó an chruadhóg. Diabhal mé go sílfeá gur h-aisteach an tráth de bhliain ag duine slaghdán a tholgadh: imbrollach an Fhoghmhair. Seo é anois an slaghdán caorach a raibh bean Chonamara ag caint air. Narba hé amháin dó ar chuma ar bith! Cuirim leis í agus ní hí an óige í. Tá mé siar le obair mo bhliana in geall air

→ dea-choicís

Deá choicís a bhí san gcoicís seo caithte.

→ dealaigh

Nach réidh a dhealuigh an treoch len a cuid patairí seo thíos. Dar príosta rinne sí éascaidheacht mhór leo ar scáth coicíse. Is minic a chonnaic mise ag baint ráithe mhóir fhada as gasúir í. Marar chas fear an chapaill bháin léithe (bíonn leigheas an treoch ag fear capall bán)

+

→ déan 1

Nach beag an mhoill a bhíos orra in a dheidh sin nó go mbíonn na cosa déanta aca, théis cho lag agus a bhíos siad. Chonnaic mé uainín meirbh a bhí againn annseo an bhliain cheana, agus ní raibh siad déanta aige go ceann coicíse, ach má sea ba donacht a bhí dhá dhéanamh air. Ní raibh lúd ar bith ionnta go ceann fada

TUILLEADH (1) ▼

Rinne sé doininn (gála, fuaraíocht, agus rl.) anois le coicís = ba mhór an lear doininne a bhí ann le coicís

→ deara

Tabhair faoi deara go bhfuil rud eicínt air, ar ala na h-uaire (fainic nach bhfuil rud eicínt air; tá rud eicínt air). Dhéanfadh páiste an fhoghail atá déanta aige ins an ngarrdha le coicís. Ní theigheann sé amach ar aon-chor, go n-ársuigheann an mhaidin amach, agus sin iongantas d'fhear a bhí in a mhochóireach cho maith leis-sean 'chuile lá ariamh

→ deatach

Ní raibh puth deataighe againn cheana le coicís, ach tosuigheann sé (an simléar) ag caitheamh anuas i gcomhnaí ar an ngaoith seo

→ deilín

Bhain sé deilín as a mhéir ag siúl ar an teallach aréir, agus tá sé dhá ceasacht ó shoin. Is tinn an rud é freisin. D'eirigh sé dhom fhéin annseo i mbliana, agus dheamhan néal a chodail mé go ceann coicíse aríst aice

+

→ deireanach

Ní raibh mé ar an bportach go deireannach le coicís ó indé. Agus níor thug mé liom ach bord na cruibeach. Déarfá nach bhfuil muid ag ídiú mórán móna

TUILLEADH (1) ▼

Tá na "rates" deireannach le coicís. Tá sé thar am a n-íoc

→ deoir

Níor chaith sé aon-deoir bhiotáile anois le coicís

→ diaidh

Naoi seachtainí go dtí an lá cáirde. Ní mór duit coicís eile a chur in a dhiaidh. Tá sé aon-tseachtain déag ó arbhú indé. Chomhair mé aréir é

→ dioc

Má chaitheann sé coicís eile faoi'n ropadh gaoithe adtuaidh údaidh is caillte an ghioc a bhéas air. Is caillte an ghioc atá cheana air, arsa tusa scáth seachtaine. Má sheasann an bóthar go dtí na P. Th., anuas ar na maidí a thiocfas sé go siúráilte. Is fuar an dithreabhach é ag déanamh bóthair

→ díocas

Sin é an chaoi a bhfuil sé. Buaileann daol é laetheanta. Ní fhaca tú aon-fhear oibre go h-iomaí a chinnfeadh air. Ach cho luath agus a chuireas sé an méid sin díocais thairis ní fhanann maith ná maoin ann. Dheamhan agus móide buille maitheasa a dhéanfadh sé aríst go ceann coicíse.

→ díolaíocht

Is mór an dícéille a bhí ort ó a chuaidh tú i gcleitheamhnas tighe a dhéanamh, nachar thug leat fear a chríochnóchadh amach faoi shásamh é, thar agus na cliobairí sin a bhí agad nach ndéanfadh smeach ann lá ins an choicís ó thosóchaidís é. M. Sh. a bhí againne agus má's é féin níl goir ag ceachtar aca air. Agus ní fhaca tú aonduine ariamh is gleoite ná é le díoluidheacht a dhéanamh leis. Uair ar bith a mbeadh sé so-laimhsighthe agad féin, ghlacfadh sé é. Agus ní éileochadh sé go deo é go dtogróchthá a thabhairt dó. Dheamhan a n-íoctaí uair ins an ráithe annseo scaithtí é

→ diomalach

Tá na gasúir se'aghainne an-diomallach le leabhra. Dheamhan seachtain 'san aer nach ag iarratas atá siad. B'éigin dom luach "table book" a thabhairt do Sh. indé, agus fuair sé an ceann ceanann céadna tá coicís ó shoin, ach go bhfuil sí stróicthe ó chéile aige, an ruifíneach bradach

→ díomhaointeas

Tá mo chnámha spadtha ar fad ag díomhaontas na coicíse seo (a bheith in a chomhnaí; gan a bheith ag obair)

→ do 1

Ba deacair aon-rath a chur ar fhéar le coicís anois, mar ní raibh an aimsir faoi dhó. Chothaigh sí ro-fhliuch

→ do- 2

Tá an talamh atá annsin thuas againn do-choisnighthe. D'fhéach mé len a chosaint anuiridh agus arú anuiridh. D'fháluigh mé é, bhiorruigh mé na claidheachaí, chuir mé sceacha orra, ach bhí mo shaothar in aisce agam. Bhí siad leagtha go talamh faoi cheann coicíse

→ dóigh 3

Tá mo stéigeachaí dóighte len ar ól mé de phoitín ag bainseachaí le coicís

→ dol 1

Thógadar dola bradáin arbhú aréir. Chaitheadar ar an abhainn ó oíche go maidin. Níl poll ná linn ná giodán láibe ó Ch. na gC. go dtí D. na mB. nachar shaghd siad. Deirimse leat go ndearna siad sladadh agus sladadh spleádhach freisin, ach thapuigh siad an oíche cheart — an oíche a mbeadh an bheirt is dainséaraighe de na maora ó bhaile. Tuilleadh diabhail ag bradáin muis, mara bhfuair siad garbh anois le coicís é. Is iomdha dola tóigthe ag W. imbliana

+

→ Domhnach

Coicís ó'n Domhnach seo (gha)bh thart a bhéas sé ann

TUILLEADH (1) ▼

Gheobhaidh tú do dhóthain gugaí (uibheachaí) an Domhnach seo chugainn: Domhnach Chásc. Tuige nach mbeadh prachógaí agaibh mar a bhíodh againne fadó. Bhíodh muid dhá gcruinneál (uibheachaí) ar feadh coicíse roimh-ré

+

→ dreas 2

Seo í anois an aimsir nach mbeidh i bhfad ag cur dreas' ar an bhfóidín móna. Má fhaghann sí coicís dhe seo, beidh sí in a barrach

TUILLEADH (1) ▼

Dheamhan a fhios agam. An mhóin atá is na portaigh sin aghainne, ní chuirfeadh grian na n-Indiachaí aon-dreas uirre. Chonnaic mé annsin le cupla bliain í, agus dheamhan ceo triomaigh dhár chaith sé ar feadh an tsamhraidh nach bhfuair sí. Fuair sí creataigh ó'n ngrian ceart go leor, arae bhí sí bainte an chéad choicís de Bhealtaine. Ach do cheann finne ní lasfadh í in a dheidh sin. Ní bheadh call dom sagart ar bith a thaobhachtáil marach a mbaineadh sí d'eascainí agus de mhionna móra asam ag iarraidh a deargadh 'chuile mhaidin

→ driúillín

Thuit sé le fánaidh ins an bpoll báidhte. Chuir sé cupla driúillín aníos. Sin é a raibh faoi. Bhí a chorp istigh ins an snáth-mara, faoi cheann coicíse nó trí seachtainí

→ droimnochta

Fuair sé sórt poistín eicínt suas faoin tír, ach tháinic sé abhaile aríst druimnochttha faoi cheann coicíse. Tá mé ag ceapadh nach bhfuil a sháith fólaime air siúd le dhul i bposta ar bith. Ní cheal muis nachar chaith sé sách fada ag dul chuig coláistí

→ dúbail

Má fuair sí (an mhóin) báisteach le coicís, tá sí dhá thabhairt isteach dúbailte inniu, agus an stolladh triomaigh atá ann

→ dúid

Thuit an ionga dhíom amach ó bhun na dúide, agus m'anam gur shaothruigh mé aice é ar feadh seachtain nó coicís le pian innte

→ dún

Bíonn sé amuigh leis an réalt, agus ní fheicfidh tú isteach é ach le dúnadh na h-oíche. Dheamhan mórán dhá shlacht ar a gharrdha in a dheidh sin, shílfeá. Níl sé amach as an gcúl ó dheas fós, aindeoin é a bheith ag cur ann le coicís. Dar príosta dhá gcaithinn leis mar atá seisean, agus bheadh an baile dubhuighthe agam ó a thosuigh sé

→ dúrabhán

Níl a fhios agam faoi mo righe cé'n t-údar a mbuaileann maotháin 'chuile bhó a chuirim 'sa talamh sin thoir. Dheamhan a mbíonn coicís ann dóib aon-uair, go mbíonn siad orra. Shílfeá gur dubhrabhán maith é, marab é a bhfuil d'uisce air atá dhá dhéanamh. Deir daoine go ndéanfadh sé é

→ dúradán

'Sé a raibh de shiocair aige idtosach dubhradán a dhul faoin a shúil. Shéid an tsúil agus chuaidh sí 'un óthrais. Mo choinsias 's dar m'anam is súil bhocht anois í. Chuaidh sé ag an dochtúr léithe, agus thug sé rud dó le cur fúithe as tiúb. Chaith sé coicís dhá chur fúithe, ach dheamhan maith a bhí ag teacht uirre. Bhí sé thoir aige an lá faoi dheire agus dubhairt sé go gcaithfeadh sé a dhul isteach ins an aspuicil (ospuidéal) léithe. Cheidim go gcaithfidh sé sin féin a dhéanamh mara dteagaidh aon-bhiseach go h-aibéil uirre. Is furasta cur ag an tsúil thar áit ar bith

→ téigh ar

Má theighimse ar an ól, ní fheicfidh sib mé go ceann coicíse. Bainim coicís as i gcomhnaí — ar a laghad ar bith

→ téigh chun

Má labhairigheann tú air sin rachaidh sé 'un stuaic' air, agus ní bheidh focal de'n chaint aige aríst go ceann coicíse. Tá sé an-phusach go deo

→ téigh faoi

Chuaidh sé faoi'n tsróin aige anocht: an méid adubhairt sé le coicís; agus má chuaidh féin is beag 'e ghrásta a bhí aige orainn faoi. Bailigheadh leis anois. Is fada a theastuigh an méid sin uaidh. Cé'n bhrigh ach go raibh sé dhá thuaradh dhó féin

coicís (36)