Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: coicís

→ fearadh

Níl áiriú ar bith ar ar chaith sé d'fhearthainn agus d'fhearagráin le coicís anuas. Duine ar bith a bhí ag obair ar bhóithrí ar chuma ar bith, fuair sé faoi na foraí é

→ fothair

Bhí tuitim feóir ann ag an gcodladh. Is suarach an t-íonadh, agus a bhfuil de ragairne déanta aige le coicís

→ féarlach

Dhá nochtadh an torlach sin ar chor ar bith — an abhainn ag traoitheadh — ní fhaca tú ariamh ach a mbeadh d'fhéarlach annsin faoi cheann coicíse. Ní bhíonn moill ar bith air ag fás. Bíonn sé leasuithe go maith ag rod na habhann.

+

→ coimhthíoch

Ní raibh an Márta anuraidh leath chomh coimhightheach seo. Thug sé an chéad choicís go breagh uaidh. Ach níor tháinic an oiread as an lá fhéin go maith imbliadhna.

TUILLEADH (1) ▼

Tháinic na trí seachtmhainí nó'n choicís seo 'caitheadh an-choimhightheach, agus sé is dóigh anois, go mbainfe sé an ghealach seo as. Cá'ide go dteighe sí amach, nímé?

→ beo 2

Dar mo choinsias shaothruigh mise an mhéir sin. Scoilt an ionga go dtí an beo, a's dheamhan forus ná suaímneas a fuair mé uaithe in imtheacht coicíse le pian.

+

→ bratscair

Ba cheart do'n spré-mhóin siúd ar a' lag-phortach tiormach maith a bheith anois uirre, a's a bhfuair sí de róstadh le coicís. B'fhearr caoi a chur anois uirre, a's gan í 'bheith in a brat-scair annsiúd níos fuide.

TUILLEADH (1) ▼

Dheamhan iongantas a' bith a dhéanfainnse gur théith an coca féir sin. Nar fhága sé in a bhrat-scair annsin thíos é ar feadh coicíse, gan breathnú siar air. Bíodh sé buidheach nuair nar lobh sé ar fad.

+

→ bruach

Tá sé ar bhruach coicíse ó d'imthigh sé.

TUILLEADH (1) ▼

D'eirigh gearradh beag de mo chois. Shílfeá narbh fhiú biorán é. Ach a mhic ó, shéid sé suas, a's rinne sé bró-bhracha. Tháinic bruachannaí annsin air, mar bheadh ainfheoil ann. Is mé a shaothruigh é, igcaitheamh coicíse, gan néal a chodladh.

+

→ aer

Mara dteightheá ach síos Gaillimh coicís nó mí, is mór a' t-athrú aeir dhuit é.

TUILLEADH (1) ▼

Is mór a' t-aer dhuit, bualadh síos go Bóthar na Trágha ar feadh coicíse = is mór an t-eirghe-amach duit é.

→ buille

Dheamhan buille maitheasa a rinne sé le coicís, ach ag imtheacht a' fálróid, a's a' seiteamus le na comhursanaí.

→ aireachas

Tá aireachas ar an inghin ar an aimsir seo, mar chuala an t-athair a's an mháthair, go raibh sí ag céilidhe ingan-fhios dóib, tá coicís ó shoin ann.

→ amuigh

Faoi cheann coicís' eile, beidh an t-Earrach amuigh.

→ corraigh amach

Tá sé in am acab corruighe amach anois, mar níl acab ach coicís eile.

→ aoibhinn

Is aoibhinn an aimsir í, le coicís anuas!

→ ainfheoil

Is olc é an scamall sin. Níl ann ach an fheoil. Tá ábhar fós inte. Is furasta aithinte é, agus an bhoiric atá uirre. Tá sé thar am aice imeacht. Ní raibh le déanamh agad ach a dhul ag an dochtúr léithe agus gan a bheith dhá buachailleacht níos fuide. Tá sí ag seadú ro-fhada. Nioscóid ar bith nach ndealóidh léithe in imeacht coicís nó trí seachtainí, ní ceart trust ar bith a bheith aisti

→ furú

Cén sórt forú atá air seo suas? Níl breith bonn báis aige go mbeidh sé thuas ag tolladh sna clochair sin. M'anam muise nach len a fhoghail ann é! Bheadh an oiread talúna deargha ag fear roimh a bhricfeasta agus atá deargha aige ann le coicís

→ imigh

Ní hé an oiread sin a d'imthigh na barrannaí le coicís anuas, th'éis a raibh de bháistigh ann.

→ failligh

Ba mhór an t-íonadh muis gur fhailligh sé an fheamainn dearg inné. Dheamhan a raibh sé thíos ag an gcladach chor ar bith, th'éis nach raibh de leath-rann aige ach í le coicís

→ fia

Tá siad ag imeacht le coicís agus luighe fia orra; ag luighe agus ag eirí ar neadrachaí, agus gan fonn ar bith orra breith

→ folach 2

Tá mé gan falach a bhaint dhíom le coicís ach ag síneadh cois na teine le doigheachaí. Mo dhiomú dóibh!

→ fuiligh

Bhí mé an-bhuailte suas le coicís. Choinnigh mé an leabaidh. Shílfeá nach raibh tsiocair ar bith agam mara fuacht a fuair mé oíche na tórradh. Ach deir siad gur furasta fuiliú ar cheann carrach

→ fulaing

Tá fiacal agam atá farcha ar fad, agus níl a fhios céard atá fulainnthe agam aice le coicís.

→ fuíoll

Bíonn dógh croí orm chuile phuinnte le coicís mara fuigheall fliú é

→ fír

Dhá mbeadh fír na láighe ann, ní coicís a bhainfeadh sé as an ngarraí siúd. Chuir mé lá go leith é go minic agus mé in mo bhrín óg

→ feasta

Ní fhéadfadh an mhóin gan a bheith tirm feasta agus an farradh a fuair sí le coicís

→ fuaraigh

Bhuail ráig bhuinní mé in a diaidh, agus annsin d'fhuaraigh mé go ceann coicíse. Ní feóil cheart a bhí inti dhá mbeadh an saol ag caint. Sean-réithe bradach eicínt a bhí in a leathar le aois

→ dea-choicís

Deá choicís a bhí san gcoicís seo caithte.

+

→ deachma

Buaileann ruaigeanna móra tinnis anois é. Dheamhan mórán bliain ar bith, le cúig nó sé de bhlianta, nach gcaitheann sé coicís ar an leabaidh. Ach ní cás dó é chreidim, agus an aois a bhfuil sé: dhá bhliain agus cheithre fichid. Caithfear deachma na slainte a íoc.

TUILLEADH (1) ▼

Is breagh an scéal atá agad: go gcaithfear deachma na sláinte a íoc. Ach ní sásamh mór é sin domsa atá ar chúl mo chinn annsin thiar le coicís, agus mo chuid coirce scrútuighthe cheal a bhainte. Dá mbuaileadh sí mé uair ar bith eile ins an mbliain, ach ní bhuailfeadh, ach go mí-thráthamhail an uair is mó an chruadhóg. Diabhal mé go sílfeá gur h-aisteach an tráth de bhliain ag duine slaghdán a tholgadh: imbrollach an Fhoghmhair. Seo é anois an slaghdán caorach a raibh bean Chonamara ag caint air. Narba hé amháin dó ar chuma ar bith! Cuirim leis í agus ní hí an óige í. Tá mé siar le obair mo bhliana in geall air

→ dealaigh

Nach réidh a dhealuigh an treoch len a cuid patairí seo thíos. Dar príosta rinne sí éascaidheacht mhór leo ar scáth coicíse. Is minic a chonnaic mise ag baint ráithe mhóir fhada as gasúir í. Marar chas fear an chapaill bháin léithe (bíonn leigheas an treoch ag fear capall bán)

→ deara

Tabhair faoi deara go bhfuil rud eicínt air, ar ala na h-uaire (fainic nach bhfuil rud eicínt air; tá rud eicínt air). Dhéanfadh páiste an fhoghail atá déanta aige ins an ngarrdha le coicís. Ní theigheann sé amach ar aon-chor, go n-ársuigheann an mhaidin amach, agus sin iongantas d'fhear a bhí in a mhochóireach cho maith leis-sean 'chuile lá ariamh

→ deatach

Ní raibh puth deataighe againn cheana le coicís, ach tosuigheann sé (an simléar) ag caitheamh anuas i gcomhnaí ar an ngaoith seo

→ deilín

Bhain sé deilín as a mhéir ag siúl ar an teallach aréir, agus tá sé dhá ceasacht ó shoin. Is tinn an rud é freisin. D'eirigh sé dhom fhéin annseo i mbliana, agus dheamhan néal a chodail mé go ceann coicíse aríst aice

+

→ deireanach

Ní raibh mé ar an bportach go deireannach le coicís ó indé. Agus níor thug mé liom ach bord na cruibeach. Déarfá nach bhfuil muid ag ídiú mórán móna

TUILLEADH (1) ▼

Tá na "rates" deireannach le coicís. Tá sé thar am a n-íoc

→ deoir

Níor chaith sé aon-deoir bhiotáile anois le coicís

→ diaidh

Naoi seachtainí go dtí an lá cáirde. Ní mór duit coicís eile a chur in a dhiaidh. Tá sé aon-tseachtain déag ó arbhú indé. Chomhair mé aréir é

→ dioc

Má chaitheann sé coicís eile faoi'n ropadh gaoithe adtuaidh údaidh is caillte an ghioc a bhéas air. Is caillte an ghioc atá cheana air, arsa tusa scáth seachtaine. Má sheasann an bóthar go dtí na P. Th., anuas ar na maidí a thiocfas sé go siúráilte. Is fuar an dithreabhach é ag déanamh bóthair

→ diomalach

Tá na gasúir se'aghainne an-diomallach le leabhra. Dheamhan seachtain 'san aer nach ag iarratas atá siad. B'éigin dom luach "table book" a thabhairt do Sh. indé, agus fuair sé an ceann ceanann céadna tá coicís ó shoin, ach go bhfuil sí stróicthe ó chéile aige, an ruifíneach bradach

→ do 1

Ba deacair aon-rath a chur ar fhéar le coicís anois, mar ní raibh an aimsir faoi dhó. Chothaigh sí ro-fhliuch

→ do- 2

Tá an talamh atá annsin thuas againn do-choisnighthe. D'fhéach mé len a chosaint anuiridh agus arú anuiridh. D'fháluigh mé é, bhiorruigh mé na claidheachaí, chuir mé sceacha orra, ach bhí mo shaothar in aisce agam. Bhí siad leagtha go talamh faoi cheann coicíse

→ dol 1

Thógadar dola bradáin arbhú aréir. Chaitheadar ar an abhainn ó oíche go maidin. Níl poll ná linn ná giodán láibe ó Ch. na gC. go dtí D. na mB. nachar shaghd siad. Deirimse leat go ndearna siad sladadh agus sladadh spleádhach freisin, ach thapuigh siad an oíche cheart — an oíche a mbeadh an bheirt is dainséaraighe de na maora ó bhaile. Tuilleadh diabhail ag bradáin muis, mara bhfuair siad garbh anois le coicís é. Is iomdha dola tóigthe ag W. imbliana

+

→ Domhnach

Coicís ó'n Domhnach seo (gha)bh thart a bhéas sé ann

TUILLEADH (1) ▼

Gheobhaidh tú do dhóthain gugaí (uibheachaí) an Domhnach seo chugainn: Domhnach Chásc. Tuige nach mbeadh prachógaí agaibh mar a bhíodh againne fadó. Bhíodh muid dhá gcruinneál (uibheachaí) ar feadh coicíse roimh-ré

+

→ dreas 2

Seo í anois an aimsir nach mbeidh i bhfad ag cur dreas' ar an bhfóidín móna. Má fhaghann sí coicís dhe seo, beidh sí in a barrach

TUILLEADH (1) ▼

Dheamhan a fhios agam. An mhóin atá is na portaigh sin aghainne, ní chuirfeadh grian na n-Indiachaí aon-dreas uirre. Chonnaic mé annsin le cupla bliain í, agus dheamhan ceo triomaigh dhár chaith sé ar feadh an tsamhraidh nach bhfuair sí. Fuair sí creataigh ó'n ngrian ceart go leor, arae bhí sí bainte an chéad choicís de Bhealtaine. Ach do cheann finne ní lasfadh í in a dheidh sin. Ní bheadh call dom sagart ar bith a thaobhachtáil marach a mbaineadh sí d'eascainí agus de mhionna móra asam ag iarraidh a deargadh 'chuile mhaidin

→ driúillín

Thuit sé le fánaidh ins an bpoll báidhte. Chuir sé cupla driúillín aníos. Sin é a raibh faoi. Bhí a chorp istigh ins an snáth-mara, faoi cheann coicíse nó trí seachtainí

coicís (50+)