→
duine
daoine (50+)
Tá ceann-fhearann (ceann-fhearainn) ann = an leath-fhód le claidhe; an chiúiseóg a fhanas timpeall le claidhe gan treabhadh nó gan cur i bpáirc. Ach in Iarthair na Gaillimhe (le farraige. Tá an chiall réamhráite i Muigh Cuilinn agus inGnó Mhór) tugtar amanntaí é, ar na cúilíní beaga — agus iad ingreamús dá chéile — a bhíos in aice le claise an tsrotha nó le claidhe san áit nach dteigheann na hiomrachaí díreach. Sórt ladhrógaí nó crúbáin iad. Idtalamh nach dtreabhtar ní fhágtar mórán de chiúiseóig le claidhe ann, agus b'fhéidir gur ingeall air sin a haistríodh an t-ainm. Na daoine a thugas "ceann-fhearann" ar áiteachaí mar seo, "an leath-fhód le claidhe" a thugas siad ar an "headland" féin
→
faiteach
Bhíodh muid an-fhaiteach fadó. Dhá bhfeiceadh muid póilí ná sagart ag teacht ghabhfadh muid thar claidhe nó go dteighdís tharainn. Tá teanntás thairis sin sna daoine anois
+
→
faitíos
Tá sé ag teacht in a fhaitíos air anois de bharr a bhfuil daoine a chumadh dhó
TUILLEADH (1) ▼
Is údar faitiais é an slaghdán seo. Tá sé ag criogadh daoine
→
farúch
Fadó bhíodh farúch annseo againn fútha (cruacha arúir), ach diabhal ceo a dhéanas an chuid is mó de na daoine anois, ach a ndéanamh ar bhonn cloch
→
fearacht
Ní bheinnse fearacht cuid eile de na daoine chor ar bith. Níor mhaith liom ariamh an dá chroí a bheith agam. Déarfainn amach an rud gan frapa gan taca, sin nó leigfinn dó. Ní bheinn ag dul siar i mbéal duine agus ag maoidheachtáil leis, agus an buille feille a thabhairt dó taobh thiar dhá chúl in a dheidh sin
+
→
fearadh
Ba fearadh don áit seo, dhá gcuireadh sé sin siopa suas ann. Bhrisfeadh sé na cneámhairí eile seo atá ag feannadh na ndaoine
TUILLEADH (1) ▼
Is fearadh ar an tír an "dole" seo. Dar príosta, is fearadh ar dhaoine bochta é ar aon-nós. Céard a dhéanfaidís marach é?
→
fearnóg
"Díogha gach síon sioc más buan; díogha na coille iubhar agus feárnóg; díogha na ndaoine droch-bhean", agus rl.
Faraor dóite deacrach nach mise a bhí ag éisteacht leis, agus ní imeódh sé uaim cho saor sin. An fiolladóir bradach a bhfuil an tír creachta aige, agus a dhá luach ar chuile mhíle ní istigh in a shiopa, agus déarfadh sé in a dheidh sin gurb é atá ag coinneál leath na ndaoine beó! Nar ba gán measa a bhéas sé!
→
fliuch 1
Bhíodh cuid mhaith leoistíocht ann fadó, ach ní bhíonn uasal ná íseall in a gcomhnaí anois. Na daoine uaisle fhéin d'fheicfeá ag saothrú anois iad. Chreidim go ndeachaidh buairín barra orra thar agus fadó. Ní mór do chuile dhuine a chuid aráin a fhliuchadh in allas a mhailí fhéin, mar adeireadh na seandaoine
→
focal
Ná hinnis do scéal d'aonduine. Má innsíonn gabhfaidh cor an fhocail air. Nach air sin atá daoine ag faire. Beannacht Dé dhuit! Feacha a gcloiseann tú de luaidreáin chuile lá
→
froigisí
Tá léinteachaí na bfrugaisí caite in aer. Diabhal a bhfuil sé achar ar bith ó a rinne mise ceann aca do Sheán annseo, ach dheamhan a chos a chaifeadh í. "Leis an tír a bheith ag tabhairt sunntais dom", adeir sé. "Ní bhíonn siad sin anois ach ar shean-daoine". "T'anam cascarha ón diabhal" adeirimse leis. "Tá sí sách maith agad. Chaith fir ab fhearr ná thú iad, agus ba bheag an locht a bhí aca orra".
Tá fudarnéis déanta aca de na daoine len a gcuid páipéir. Cén ghnotha atá ugainne dá gcuid páipéir? Má theastaíonn siad cho géar sin uatha, breá nach dtagann fear uatha fhéin timpeall agus a líonadh?
→
fág ar
Céard a d'fhága an deis siúd air? … Na mná! Na mná fhéin! Muise d'imigh an diabhal air, thar a bhfaca mise de dhaoine ariamh!
→
fáideog
Dhá mbeadh fáideóig bharraí fhéin ag na daoine ní bheidís bascha. B'fhearr iad ar chaoi ar bith ná na coinnle atá ar an saol ó tháinig an cogadh. Bíonn siad ídithe ar an bpuinnte le smál. Sheasfadh fáideóg achar fada. An bhfuil cainnt ar bith go bhfairsingeóidh ola go goirid
→
fálróid
An barr siúd a bheith bainte aige! Dheamhan an mó ná scraite féin é sílim. Is deacair dhó. Ag imeacht ag fálróid ar chuile phortach eile, ag coinneál daoine in a gcomhnaí
→
fána
Ní féidir go bhfuil an madadh imithe aríst! Go dtóige an diabhal le fánaidh aille é, gan dochar gan díobháil do na daoine
→
fán
Chuaigh an bheirt sin i bhfán ar a chéile. Dhá mbeadh ceart le fáil bheidís pósta ag án a chéile, ach daoine eile ag cur a ladar isteach i ngnaithí nar bhain dóibh beag ná mór. Tá an bheirt annsin anois: ise in a cailleach agus eisean in a sheanduine agus gan brat pósta ar cheachtar aca
+
→
féar
Tá an féar siar againne ar a chois fré na chéile. Bhí an iomarca chruadhóig mhóna ar dhaoine
TUILLEADH (2) ▼
Cén uair a bhéas na muca sin le díol má fhágann Dia againn iad? Faoi Shamhain seo chugainn. Céard a thóigfeas na daoine idir dhá am … Faghann na ba bás an fhad agus a bhíos an féar ag fás
Tá tusa ar dhruim (ar mhuin) na muice, ach cén chaoi a mairfidh daoine eile. Fan beó a chapaill agus gheobhaidh tú féar! M'anam gur deas é do chómhrádh
+
Ní raibh mé mór-fhoclach ariamh, ach b'fhéidir dhá dteighinn ag déanamh gaisce go bhfuil an oiread údar gaisce agam le daoine a bhfuil caint mhór aca
TUILLEADH (1) ▼
An bhfaca tú aonduine cho mór-fhoclach léithe ó a rugadh thú? "Cailleadh sé bhudóig bhreá ar Sheán anuiridh le ceathrú ghorm". Cén uair a bhí sé bhudóig ag Seán? Fear atá ag iarraidh a chodach, nó indáil leis. Nach simplí a cheapas sí na daoine a bheith?
→
caidhfte
Is bean mhaith snáthaide a's abhrais í M. F. Ní seasfa suas in a caidhfte i lár a' tighe a dhéanfas sí, a' breathnú uaithe, ní hé sin a's daoine eile é!
+
→
caidéis
Bhí an sagart óg ag imtheacht splanncuighthe, a' díbirt daoine de'n bhóthar, ach dheamhan caidéis a' bith a chuir sé orainne. D'aithin sé nach raibh aon-mhísc ionainn.
TUILLEADH (1) ▼
Chloisfeá daoine a' clamhsán, nach bhfuil cinneadh a' bith le na bhfuil 'sna bólaí sin. Well, tá mise a' gabhail a' bhealach sin, go h-acht a's go h-áithrid le cheithre bliadhna, a's dheamhan caidéis a cuireadh ariamh orm.
+
→
ceal 1
Níl cheal feola 'bith anois orrai(bh). Nach feoil atá le caitheamh amach ag na daoine ar a' saoghal seo!
TUILLEADH (1) ▼
Bheinnse ag an aifreann 'mo shean-rith marach cheal gan aon-tsnáth agham le dhul as comhair na ndaoine.
Tá sé mór agamsa a dhul a' cinnireacht daoine, fear atá ar bheagán scoil' a's foghluime, a's nach ndeacha níos faide ó bhaile ná Gaillimh ariamh.
+
→
ciseach
A' mbeadh an oiread de'n bhallséire ort a's go dtiubharfá bhót (vote) dhóib sin? Nach bhfeiceann tú go bhfuil ciseach déanta aca(b) de'n tír. Ach is deacair cuid de na daoine a chomhairleachan.
TUILLEADH (1) ▼
Ní raibh na daoine ina gciseach ariamh go dtí anois, muis, má ta indán's go gcaithfe siad, fanacht as an aithgiorra, a's a dhul a' timcheall.
Ara leig de do chuid clabaireacht, a's ná bí do mo bhodhrú léithe. Dheamhan aithne ort, nach dtiubhra daoine áird ort.
→
claibín
Dhá mbeadh duine ag éisteacht leis ar feadh lá fada faoi Fhéil San Seáin, dheamhan iabh a thiocfadh air, ach 'na chlaibín muilinn mar sin. Tá na daoine sáruighthe aige le neart cainnte.
+
Deir siad gurab é an t-ughdar atá le claon-fheachaint a theacht i bpáistí, má bhíonn siad i gcliabhán, in áit a mbeadh an ghrian a' teacht leathtaobhach orra(b). Baineann an solus stangadh as na súile. Ach dheamhan's móide a bhfuil sa méid sin, ach comhrádh daoine.
TUILLEADH (1) ▼
Nar thuga Dia dhi níos fhearr é muis má d'eitigh sí é, ingeall ar a' méidín sin claon-fheachainte 'bheith ann! Dheamhan a' sásóchadh a' saoghal cuid de na daoine.
→
cleite
Ní cleite deas é sin, le tarraingt anuas i láthair comhluadair. Agus ní abró(chth)á fiú's a's ''gcead do'n chomhluadar', a's fios aghad na daoine gnaoidheamhla a bhí ann!
Tá cúigear cleathairí mac aige a's iad gan chló-stiúrtha ar bith, dhá bhfaca tú ariamh. Má mhaireann dóbhtha, is gearr nach bhféadfa na daoine an bóthar a shiubhal chor ar bith ucu (acu). Is mór a' t-iongnadh nach gcuirfead sé iad siod amach a' saothrú; seachas iad a bheith a' baint na sála dhá chéile istigh annsiod aige.
Is tú an dris choilgneach nach bhfuil neart tada a rádh leat, gan thú a bheith eirighthe suas in do choileaichín chuig na daoine.
InDomhnach má chothuigheann an uair i bhfad eile coimhightheach mar seo, is mór a chuirfeas sé an cur siar. Tá daoine nar ionntuigh spreab fós, mar nach raibh an aimsear in 'araidheacht.
M'anam nach f'leárr do na daoine a bheith cruadh a's coinneálach ar a saoghal atá ann, maran leo(b) a bheith d'uireasbha tighe.
+
→
comaoin
B'fhurasta dó cumaoin a chur ar dhaoine. Dhá mbadh é a chuid fhéin a bheadh sé a chaitheamh, ba bheag a' lúth aige mórán failic a dhéanamh leis. = b'fhurasta dhó cumaoin a chur ar dhaoine, nuair nach raibh tada dhá chaillteamas féin leis.
TUILLEADH (1) ▼
Is maith an scéal duine eicínt a bheith ann le cumaoin a láimhe fhéin a thabhairt dó. Marach sin, dhéanfadh sé cis ar easair de na daoine.
Leabharsa is gearr go n-eirighe siad amach a's go rubála siad na daoine i gcoimhfhios. Dheamhan gnaoidheamhlacht a' bith a' fanacht sa saoghal anois — níl sin.